Ιστορικό έργο και λογοτεχνικό ανάγνωσμα

Άννα Μανδυλαρά, Το ταξίδι τους. Οι πολλαπλές ταυτότητες των Ελλήνων της διασποράς. Μασσαλία, 19ος αιώνας, Ηρόδοτος, Αθήνα 2015, σελ. 524 Η διασπορά είναι μία βασική ιστορική παράμετρος για την νεοελληνική κοινωνία. Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, αποτέλεσε διέξοδο αλλά λειτούργησε και ως κοινωνικός μετασχηματιστής για τις υποδουλωμένες ελληνικές κοινωνίες. Κατά την προεπαναστατική περίοδο και τον απελευθερωτικό αγώνα προσέφερε σκέψη, λόγο και υλικά μέσα σε κρίσιμες ποσότητες. Κατά τον ανεξάρτητο ελληνικό κρατικό βίο, με διαφοροποιήσεις στον χρόνο και στον χώρο (με ποικίλες μορφές και με διαφορετική ένταση), επηρέασε και επηρεάστηκε από το εθνικό κέντρο. Η αντίληψη για την μακρόχρονη και καθοριστική σημασία της ελληνικής διασποράς είναι σχετικώς καλά εμπεδωμένη. Έχει επιστημονικά ερευνηθεί σε σημαντικό βαθμό, διδάσκεται μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια (έστω και με εξιδανικεύσεις), την συναντούμε ως αδιαμφισβήτητο και ακμαίο «εθνικό μας γνώρισμα» στον δημόσιο λόγο (Διονύσης Σαββόπουλος. 1983. Άλμπουμ: Ας κρατήσουν οι χοροί: Κι είτε με τις αρχαιότητες / είτε με ορθοδοξία / των Ελλήνων οι κοινότητες / φτιάχνουν άλλο γαλαξία). Από το βιβλίο της Άννας Μανδυλαρά για την ελληνική διασπορά της Μασσαλίας αντλούμε διπλή ωφέλεια, όσα είναι και τα κύρια μέρη του. Από το πρώτο μέρος κατανοούμε την διαδικασία της διασποράς και τα κεντρικά ερωτήματα που θέτει η εξέτασή της. Αποτελεί την προσπάθεια της συγγραφέως να εντάξει το έργο της στην ευρεία συγγραφική παραγωγή για το φαινόμενο και να δηλώσει ρητά την πολυσύνθετη φύση του. Επίσης, να αναδείξει ως παράλληλα και συνδεόμενα αίτια για την εκδίπλωση του φαινομένου τις πολιτικο-κοινωνικές συνθήκες και τις οικονομικές επιδιώξεις. Και, μάλιστα, πάντα σε δύο τόπους, στους τόπους προέλευσης και στις πόλεις/χώρες υποδοχής. Ιδιαιτέρως αξιοποιεί την έννοια του κεφαλαίου της δικτύωσης και έννοιες από το έργο του Π. Μπουρντιέ, με κύριες τις γαμήλιες στρατηγικές και την έννοια του πεδίου. Από το δεύτερο μέρος με τίτλο «Οι Έλληνες της Μασσαλίας, 1816-1900: Πόροι, Θεσμοί, Πολιτισμικές Ταυτότητες», αντλούμε την αναπαράσταση της εμπειρίας των ομογενών της Μασσαλίας, την διαδικασία να αποκαλύψουν και να συγκροτήσουν τον εαυτό τους. Οι πολλαπλές, διάσπαρτες και σπάνιες πηγές που χρησιμοποιούνται στο μέρος αυτό (ενδεικτικώς, χρησιμοποιείται για πρώτη φορά σε βιβλίο περί διασποράς το ιδιωτικό αρχείο αλληλογραφίας ενός εμπόρου, του Πετροκόκκινου) ενισχύουν την επιστημονική τεκμηρίωση αλλά προσδίδουν στο κείμενο και αφηγηματική χάρη. Συναντούμε λοιπόν στο κείμενο, εκτός από λογαριασμούς, εμπορικά κατάστιχα και νηολόγια, τα ίδια τα πρόσωπα στην κάμαρά τους, στο σαλόνι τους, στον βρασμό της σκέψης τους, στις αγωνίες και στις χαρές τους. Επίσης «βιώνουμε» την χρηματιστηριακή φούσκα μιας άλλης εποχής, «το ζήτημα των ελληνικών τραπεζών», με πρωταγωνιστές τα ελληνικά δίκτυα σε Κωνσταντινούπολη-Μασσαλία-Παρίσι. Το βιβλίο της Α. Μανδυλαρά είναι συνεπώς σημαντικό και τερπνό. Είναι σημαντικό για το περιεχόμενό του και τερπνό για τον τρόπο με τον οποίο είναι γραμμένο. Τα βασικά προτερήματά του θα τα συνοψίσω στις ακόλουθες πέντε κατηγορίες: προσφέρει έναν εννοιολογικό χάρτη για τα ζητήματα της διασποράς –στηρίζεται σε πολλαπλότητα οπτικών –εξετάζει την Διασπορά ποσοτικά και ποιοτικά ταυτοχρόνως αναπτύσσει συγκριτικό συλλογισμό– αναλύει τις βασικές πτυχές της μετανάστευσης (οικονομικά της μετανάστευσης, ζητήματα φύλου, μικρο- και μακρο- ανάλυση). Εννοιολογικός χάρτης Το βιβλίο καταγίνεται να εξηγήσει με τρόπο αποτελεσματικό ένα πυκνό νέφος όρων. Μετανάστευση και μετανάστες, Παροικίες και πάροικοι, Απόδημοι, Μέτοικοι, Ομογενείς και ομογένεια, Ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, Νόστος - Παλιννόστηση και παλιννοστούντες. Η συγγραφέας αφιερώνει αρκετές σελίδες για να διαπραγματευθεί τους όρους αυτούς. Το κάνει με ιστορική και φιλολογική-ετυμολογική συνάμα ευαισθησία. Καταφέρνει να εισαγάγει στο κείμενό της τους όρους με ευκρίνεια και ερμηνευτική αποτελεσματικότητα. Τους αποδίδει την δυναμική τους, αφού προηγουμένως τους έχει συνδέσει με την χρονική τους ανάδειξη, την χρήση τους διαχρονικά, την ανάμιξή τους στις πολλαπλές βάσεις εκδίπλωσης των διαδικασιών μετακίνησης Ελλήνων προς το εξωτερικό, την σημερινή τους περίπλοκη ‒και ενίοτε συσκοτιστική‒ χρήση. Πολλαπλότητα οπτικών H Νάνσι Γκριν, η οποία συγκαταλέγεται εξαιρετικά υψηλά στην κατάταξη των ειδικών στην ιστορία της μετανάστευσης, ίσως η κορυφαία της κατάταξης, σημειώνει: «Από τη φύση της η μετανάστευση είναι σύνθετο φαινόμενο και προκειμένου να αναλυθούν τα αίτια και τα αποτελέσματά του, απαιτείται πολλαπλότητα οπτικών»[1]. Η συγγραφέας ακολουθεί τον θεμελιώδη αυτόν κανόνα εξέτασης των μεταναστευτικών ροών. Τον ακολουθεί με τρόπο συστηματικό. Για να παρατηρήσει την ελληνική κοινότητα της Μασσαλίας αλλάζει πολλές φορές τον φακό της παρατήρησής της. Στέλνει την κάμερά της άλλοτε μέσα στα μέλη της κοινότητας, άλλοτε στα μέλη των άλλων ελληνικών κοινοτήτων της εποχής, άλλοτε ανάμεσα στους πολίτες της πόλης υποδοχής, άλλοτε ανάμεσα στους Έλληνες του νεοελληνικού κράτους, άλλοτε ανάμεσα στους κατοίκους ολόκληρης της χώρας υποδοχής. Ενδεικτικά όλα αυτά. Γιατί οι φακοί που χρησιμοποιεί είναι ακόμα περισσότεροι. Μας δίνει έτσι ένα πολυ-αφηγηματικό και πολυ-ερμηνευτικό ανάγνωσμα. Εντέλει ένα γοητευτικό ανάγνωσμα. Διασπορά: ποσοτική και ποιοτική εξέταση Από ποσοτική άποψη η ελληνική μετανάστευση γενικώς, αλλά και ειδικώς στην Μασσαλία, είναι υπολογίσιμος παράγοντας. Ας δούμε ενδεικτικούς αριθμούς στα δύο αυτά επίπεδα. Με βάση μετριοπαθείς εκτιμήσεις των ελληνικών προξενικών αρχών και υπολογισμούς των ομογενειακών φορέων, το σύνολο των ατόμων που μπορούσαν να συναριθμηθούν (προ δεκαετίας περίπου) στον Απόδημο Ελληνισμό υπολογιζόταν μεταξύ ενός ελαχίστου 2.700.000 και ενός μεγίστου 4.500.000. Η αυτόματη σύγκριση με τον εντός Ελλάδος ελληνικό πληθυσμό καταδεικνύει την σημασία να εξετάζουμε τα διασπορικά φαινόμενα συνεχώς και εμβριθώς. Η παρουσία ελλήνων εμπόρων και ναυτικών στο λιμάνι της Μασσαλίας εντοπίζεται ισχυρή και πριν από την ελληνική επανάσταση. Η Όλγα Κατσιαρδή-Hering για την περίοδο έως το 1830 εντάσσει την περίπτωση της Μασσαλίας στις «αξιόλογες ελληνικές εστίες» (δεύτερη κατηγορία μεγέθους παροικιών, συγκριτικώς με την πρώτη «σημαντικά παροικιακά κέντρα» και την τρίτη «ολιγάριθμες ελληνικές παροικίες»[2]. Μικρή εμπορική κοινότητα περίπου 400 ατόμων την καταγράφει η Α. Μανδυλαρά. Όμως το μέγεθος και ο ρόλος της αρχίζουν να ενδυναμώνονται κατά την περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων (στο 1816 θέτει η συγγραφέας το χρονικό ορόσημο), εξαιτίας του ναυτικού αποκλεισμού της Γαλλίας, που προσέφερε ευκαιρίες στην βάση της τόλμης και της ναυτικής δεξιότητας. Ευνοϊκές ρυθμίσεις (κατάργηση του δικαιώματος 20% επί των εισαγόμενων προϊόντων από την οθωμανική αυτοκρατορία) που εφάρμοσε το γαλλικό κράτος κατά την Παλινόρθωση, έδωσαν περαιτέρω κίνητρο σε Έλληνες να δράσουν στο σημαντικό μεσογειακό λιμάνι. Οι χιώτικοι εμποροναυτικοί οίκοι πρωτοστάτησαν και η περίσταση αυτή διασταυρώθηκε με τις σφαγές στην Χίο, που έδωσαν κίνητρο σε συγγενικά μέλη των εγκατεστημένων στην Μασσαλία Χιωτών να προσφύγουν στην μεταναστευμένη οικογενειακή ασφάλεια. Από το 1836 και για δύο δεκαετίες, έως το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1856), όπως αποτελεσματικά δείχνει η συγγραφέας, η αξιοποίηση της πολλαπλής ταυτότητάς τους, ο πολυ-δικτυακός διεθνισμός τους και η πολυ-κινητικότητά τους, η πολυπραγμοσύνη τους και η επιχειρηματική ευελιξία που επιδεικνύουν, αποφέρουν ακμή και ηγετική θέση στους Έλληνες μεγαλεμπόρους και στους οίκους τους. Και τον ιδιαίτερο τίτλο, για ένα μέρος τους, των «βασιλέων του σίτου». Δύσκολη κατάκτηση, σε αντίξοες συνθήκες ανταγωνισμού και σε κλίμα απρόσφορο εξαιτίας της ενόχλησης της τοπικής εμπορικής τάξης. Κι επίσης, χωρίς καμία υποστήριξη από το εθνικό κέντρο. Με καλές προθέσεις στην βάση συνθηκών «εμπορίας και φιλίας» με χώρες παροικιακής υποδοχής, αλλά καθόλου αποτέλεσμα εξαιτίας της γενικότερης δυσπραγίας του, οι πολιτικές του ελληνικού βασιλείου απέτυχαν να στηρίξουν οικονομικά τους ομογενείς επιχειρηματίες. Όμως στην ατζέντα των εθνικών θεμάτων οι προθέσεις και οι σχέσεις γίνονταν πιο έντονες. Το βέλος της ανάπτυξης των ελληνικών μασσαλιώτικων οίκων κάμπτεται σταδιακά κατά την αμέσως επόμενη περίοδο (1856 - δεκαετία του 1870). Συνθετότερες παγκόσμιες καπιταλιστικές συνθήκες και υπέρτερες δικτυώσεις παραδοσιακών μεγαλοαστικών στρωμάτων από ταχέως εκβιομηχανιζόμενες χώρες, ανατρέπουν την άνθηση. Οι ελληνικές επιχειρήσεις είτε αλλάζουν την έδρα και το επίκεντρο της δράσης τους, είτε συνεχίζουν με μικρότερους κύκλους εργασιών, είτε αφομοιώνονται, είτε κλείνουν. Όμως η μνήμη της ολιγοετούς ελληνικής ακμής είναι εμφανής στην πόλη. Και το καταλαβαίνει κανείς εύκολα και γρήγορα όταν επισκέπτεται την Μασσαλία, ακόμη κι αν δεν είναι ερευνητής του παρελθόντος της όπως η συγγραφέας. Ώστε, οι αριθμοί και τα μεγέθη δίνουν από μόνα τους την απάντηση και σε ένα βασικό ερώτημα, που ακολουθεί μια κεντρική διαπίστωση. Η διαπίστωση υποδεικνύει ότι «για μεγάλα χρονικά διαστήματα η νεοελληνική Διασπορά είχε ευρύτατη συμμετοχή στην οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική εξέλιξη του συνολικού ελληνικού κόσμου και επίσης ότι οι δράσεις των αποδήμων συνέβαλαν αποφασιστικά στην τελική διαμόρφωση του ιδεολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο αφενός προετοιμάστηκε ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων και αφετέρου λειτούργησε το αρτισύστατο κράτος»[3]. Το ερώτημα που ακολουθεί την διαπίστωση είναι: αν η ιδεολογική επίδραση των Ελλήνων της διασποράς δεν ήταν τόσο ισχυρή, θα έπρεπε να μελετηθούν αυτές οι ελληνικές κοινότητες; Αλλά όπως υπαινίχθηκα την θετική απάντηση την επιβάλουν από μόνοι τους οι αριθμοί. Σύγκριση Η ανάλυση της Α. Μανδυλαρά ακολούθησε μια άλλη βασική επιταγή στην ιστορική εξέταση του μεταναστευτικού φαινομένου, που είναι η σύγκριση. Και αυτό, επειδή η μετανάστευση εκλύει μια τεράστια δυναμική που αναφέρεται στα ζητήματα ταυτότητας, τόσο των μεταναστών όσο και εκείνων που έρχονται σε κοινωνική επαφή μαζί τους. Όμως, όπως καλά γνωρίζουμε, η ταυτότητα δεν συγκροτείται αυτοτελώς, αλλά βασίζεται σε πολλαπλές διαδικασίες σύγκρισης. Ο ίδιος ο μετανάστης προβαίνει σε διαδικασίες σύγκρισης. Το κράτος που τον υποδέχεται επίσης προβαίνει σε ρητές αλλά και υπόρρητες συγκρίσεις. Συγκρίσεις σε συγκεκριμένο χρόνο, αλλά και συγκρίσεις διαχρονικές. Τι άλλο σημαίνει, παρά σύγκριση, η ανάλυση των μεταναστών από το κράτος υποδοχής υπό τους όρους «αφομοίωση», «ενσωμάτωση», «παράδοση»; Όλες οι παραπάνω είναι συγκριτικές έννοιες. Η συγγραφέας έχει επενδύσει εμβριθή σκέψη στα ζητήματα της μετανάστευσης. Έχει αφοσιωθεί στο θέμα της. Έχει μελετήσει το θεωρητικό του υπόβαθρο, την διαχρονική του εξέλιξη, τις μεθοδολογίες προσέγγισής του και αναγνωρίζει ότι αποτελεί ένα από τα θέματα της Ιστορίας που η συγκριτική Ιστορία βρίσκει την απόλυτη αξία της εφαρμογής της. Πτυχές: Τα οικονομικά της μετανάστευσης Βασικό προτέρημα της ερευνητικής εργασίας είναι ότι αντιμάχεται την καθιερωμένη οπτική της ακινησίας και της σταθερότητας στην εξέταση του αντικειμένου της. Υπάρχουν εργασίες για την μετανάστευση και τις παροικίες που ερμηνεύουν την συγκρότηση και την καθημερινότητά τους με βάση μια θεμελιώδη επιλογή. Έτσι, έχουμε εργασίες στις οποίες η εθνότητα κυριαρχεί ως εξηγητικό πλαίσιο. Άλλες στις οποίες κυριαρχεί η εξηγητική δύναμη της οικογένειας. Άλλες στις οποίες κυριαρχεί η εξηγητική δύναμη της θρησκευτικής πίστης και το κοινωνικό αξιακό πλαίσιο που αυτή διαμορφώνει. Άλλες που εστιάζουν στους οικογενειακούς δεσμούς. Άλλες που υπερτονίζουν τον ρόλο της ατομικής δράσης. Και άλλες (η Νάνσι Γκριν έχει ισχυριστεί ότι κατά τα τελευταία έτη υποχώρησαν, αλλά αναδύονται εκ νέου) οι οποίες δίνουν έμφαση στα οικονομικά της μετανάστευσης. Η Α. Μανδυλαρά στην έρευνά της προσπαθεί να δημιουργήσει μία σύνθεση που αξιοποιεί την σωρευμένη ερευνητική εμπειρία από όλες τις μονοσήμαντες αυτές προσεγγίσεις. Και, πράγματι, καταφέρνει να φτάσει σε μία πολυσήμαντη προσέγγιση του φαινομένου. Αυτό δεν σημαίνει ότι φτάνει σε μια προσέγγιση που την απαρτίζουν πολλοί παράλληλοι δρόμοι. Προτέρημα της δουλειάς της είναι ακριβώς αυτό: οι ερμηνευτικές διαδρομές που διανύει είναι πολλές. Αλλά δεν είναι παράλληλες. Καταφέρνει να τις διασταυρώνει και να φτιάξει ένα πλέγμα ερμηνειών ισχυρά πειστικό και αφηγηματικά γοητευτικό. Πτυχές: Φύλο Ακριβώς επειδή σε μεγάλο βαθμό η μετανάστευση έχει αναλυθεί από την πλευρά της οικονομικής δραστηριότητας και επειδή η γυναικεία εργασία ήταν μικρής έκτασης και σε θέσεις περιορισμένης κοινωνικής θέασης (τόσο κυριολεκτικά, από την άποψη του χώρου, όσο και μεταφορικά, από την άποψη του κύρους) μόλις τα τελευταία χρόνια η γυναίκα άρχισε να παίρνει θέση στο μεταναστευτικό αφήγημα και στην διασπορική ερμηνεία. Στο βιβλίο η θέση της γυναίκας δεν είναι ιδιαίτερα τονισμένη. Λογικό, αφού πρόκειται για ένα ήδη ογκώδες έργο με τα αρχειακά υλικά που πλάστηκε. Από την άλλη πλευρά δεν απουσιάζει εντελώς η γυναίκα. Την βρίσκουμε μέσα στις σελίδες για τις γαμήλιες στρατηγικές, στις σποραδικές εκπαιδευτικές αναφορές, στην εξέταση του ρόλου της οικογένειας στην παροικιακή καθημερινότητα. Την βρίσκουμε να αχνοφαίνεται μέσα στις επιστολικές ανταλλαγές, ένα προνομιακό υλικό παρακολούθησης της παροικιακής σκέψης, ιδεολογίας, νοοτροπίας, το οποίο η συγγραφέας αξιοποιεί με ιδιαίτερα διεισδυτικό/αναλυτικό τρόπο. Βεβαίως έχουμε πολλά ακόμη να μάθουμε και να στοχαστούμε προκειμένου να κατανοήσουμε τα αίτια και τις συνέπειες που σχετίζονται με το φύλο της μετανάστευσης. Οφείλουμε να καταλάβουμε σε μεγαλύτερο βάθος τις «εν κινήσει γυναίκες». Να στοχαστούμε πάνω στα ζητήματα για τις αναπαραστάσεις της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας. Ζήτημα που μας φέρνει αυτομάτως και στα θέματα κοινωνικοποίησης, διαπαιδαγώγησης και εκπαίδευσης. Και, εντέλει, από τους ενήλικους πάροικους, άνδρες και γυναίκες, στους νεο-διαμορφούμενους νεότερους, αγόρια και κορίτσια. Στα ζητήματα αυτά η συγγραφέας χρωστάει δουλειά. Θεωρώ ότι, καθώς το συγκεκριμένο βιβλίο φαίνεται να χτίστηκε με εργώδη προσπάθεια και με στέρεα υλικά, έτσι θα ήταν καλό να έχουμε και μία επέκτασή του σε κάποια ειδικότερα θέματα, όπως είναι το φύλο, η διαπαιδαγώγηση, η εκπαίδευση. Πτυχές: Ανάμεσα στο “μακρο-” και το “μικρο-” ερμηνευτικό επίπεδο Είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατασκευάσεις μια ιστορική εργασία σε γενικευτικό, σε μακρο-, όπως έχουμε κωδικοποιήσει αυτού του είδους την ανάλυση, επίπεδο. Εξίσου δύσκολο, δηλαδή εξαιρετικά δύσκολο, είναι να κατασκευάσεις μια ιστορική εργασία με προσήλωση στην λεπτομερειακή ανάγνωση σημείων και ατομικών τροχιών. Να φτιάξεις δηλαδή μια μικρο- ανάλυση του θέματος που εξετάζεις. Όμως, από τις δύο αυτές δυσκολίες, ακόμη μεγαλύτερη είναι να φτιάξεις μια ιστορική εργασία που να προσπαθεί να αντιπαλέψει με την παραλυτική αντιπαλότητα μεταξύ «μακρο-ανάλυσης» και «μικρο-ανάλυσης». Να σταθείς στο ενδιάμεσο επίπεδο, που μπορεί να σταθεί ικανό να επιλύσει αυτό το πάγιο επιστημολογικό πρόβλημα. Η επιλογή του μέσου επιπέδου είναι μια δύσκολη αλλά εξαιρετικά αποδοτική μεθοδολογική απόφαση. Είναι επιλογή που μειώνει την απόκλιση μεταξύ πηγών και γενικεύσεων. Εξωθεί την συνολική ερμηνεία να πάρει υπόψη της όσο περισσότερες ειδικές περιπτώσεις μπορεί. Και υποχρεώνει την περιπτωσιολογία να αυτο-ελεγχθεί ως προς την δυνατότητά της να συμβάλει στην κατασκευή του μακρο-αναλυτικού σχήματος. Τελικώς, το μέσο επίπεδο ανάλυσης, όταν ακολουθείται με υψηλή επιστημονική ευαισθησία και από ιστορικούς με τεντωμένες προσληπτικές κεραίες, πετυχαίνει να συγκεράσει ένα καλό χειρισμό των πρωτογενών πηγών και να εισάγει έναν ικανοποιητικό αριθμό μεταβλητών ‒ούτε εξαντλητικό, ούτε ελλειπτικό‒ που οδηγούν σε γενικής και σημαντικής τάξης ερμηνείες. Στο βιβλίο της Α. Μανδυλαρά βρίσκουμε αυτήν την προσπάθεια για την επιλογή του μέσου επιπέδου. Εξαντλητική χρήση των πηγών από την μία πλευρά. Μάλιστα κάποιων πηγών ιδιωτικού χαρακτήρα (οι επιστολές έχουν προεξάρχουσα θέση). Πηγές του μικρο-επιπέδου ανάλυσης θα λέγαμε. Αλλά συγχρόνως ελέγχει εξαντλητικά τις πηγές αυτές. Δεν πανηγυρίζει επειδή απλώς τις εντόπισε. Τις υποβάλλει στην βάσανο της θεωρίας, τις ξεδιαλέγει. Και όσες επιλέγει, τις εξαναγκάζει να μιλήσουν όχι για τα λίγα πρόσωπα που παίρνουν μέρος στην παραγωγή τους, αλλά για πολύ περισσότερα πρόσωπα, για την ευρύτερη ελληνική κοινότητα της Μασσαλίας. Ενίοτε και για την ευρύτερη ελληνική διασπορική κοινότητα. Το βιβλίο είναι ένα γερό ιστορικό έργο. Όπως έδειξα, είναι επίσης ένα έργο σύγχρονου προβληματισμού για το μεταναστευτικό ζήτημα. Είναι όμως και άλλα τέσσερα πράγματα: Πρώτον, μπορεί να διαβαστεί ως ένα ευχάριστο λογοτεχνικό ανάγνωσμα. Δεν είναι μόνο ο γλαφυρός λόγος που επιτρέπει κάτι τέτοιο. Είναι ο τρόπος που διαπραγματεύεται το θέμα του μέσα από την κοινωνική λεπτομέρεια και τις διαχρονικές κοινωνικές παραμέτρους. Δεύτερον, είναι ένα ωραίο κινηματογραφικό σενάριο, αφού κινεί τους ήρωες σε λιμάνια, σαλόνια, εκκλησίες, προξενεία, δημόσιες γιορτές, αναπλάθοντας τις ζωές και τις σχέσεις τους. Τρίτον, είναι ένας ωραίος ταξιδιωτικός οδηγός στην Μασσαλία του χθες και του σήμερα. Τέταρτον, είναι ένας ωραίος ζωγραφικός πίνακας, που δείχνει τα καράβια, τις συναλλαγές, τα φορτώματα, τα προϊόντα στο λιμάνι της Μασσαλίας. [1] Nancy L. Green, Οι δρόμοι της μετανάστευσης. Σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, μτφρ. Δημήτρης Παρσάνογλου, Σαββάλας, Αθήνα 2004, σ. 9. [2] Όλγα Κατσιαρδή-Hering, H ελληνική παροικία της Tεργέστης (1751-1830), τόμος 2, Αθήνα 1986. [3] Αναλυτικές παρατηρήσεις στο Ιωάννης Κ. Χασιώτης, «Εισαγωγή», στο: Ι.Κ. Χασιώτης, Ό. Κατσιαρδή-Hering, Ε. Αμπατζή (επιμ.), Οι Έλληνες στη Διασπορά. 15ος - 21ος αι., Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2006, σ. 13-31.

Ιστορικό έργο και λογοτεχνικό ανάγνωσμα

Σύνδεση