Εκείνος και ο Άνθρωπός του

1. Προοίμιο Ας αρχίσουμε με τα συνήθη και τετριμμένα: ο Κουτσύ[1], κάτοχος του βραβείου Νόμπελ για τη λογοτεχνία καθώς και δύο βραβείων Booker, της μεγαλύτερης διάκρισης για αγγλόφωνο συγγραφέα, δεν χρειάζεται συστάσεις. Είναι παγκοσμίως γνωστός και διαθέτει στην Ελλάδα ένα μεγάλο –για τα μέτρα της χώρας μας– αναγνωστικό κοινό. Ένας σχολιασμός του έργου του που καλύπτει σχεδόν πέντε δεκαετίες (με 17 μυθιστορήματα, συλλογές δοκιμίων και μεταφράσεις από τα ολλανδικά και τα αφρικάανς) δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να γίνει μέσα στο πλαίσιο ενός σύντομου κειμένου. Θεματολογικά και υφολογικά τα μυθιστορήματά του παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία –από την αλληγορία ως την μεταμοντέρνα διακειμενικότητα και από μεταπλάσεις ιστορικών γεγονότων μέχρι προβολές στο (εγγύς) μέλλον– με τους ήρωές του να αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη φιλοσοφία, την ιστορία, την τρομοκρατία, την τεχνητή νοημοσύνη, την ιστορία της λογοτεχνίας, τη σημειολογία, με πλοκή πρωτότυπη, ευφάνταστη, αλλά και με αναγνωρίσιμα δάνεια που θέτουν σε κίνηση και τα παίγνια της διακειμενικότητας. Προφανώς και το σώμα της κριτικής του έργου του Κουτσύ είναι πελώριο και πολυσχιδές. Σκοπός μας εδώ, λοιπόν, δεν είναι να προσθέσουμε άλλο ένα κείμενο στη φιλολογική κριτική του έργου του νομπελίστα συγγραφέα. Μάλλον, δεδομένης της αφορμής για τη σύνταξη αυτού του σημειώματος για το τρέχον τεύχος της Athens Review of Books, θα επιδιώξουμε –όπως το λέει και ο τίτλος μας– να αναζητήσουμε κάποια σημεία, μέσα από τα κείμενά του, που συνθέτουν μιαν ανάγνωση της στάσης αυτής της, ας λεχθεί εξ αρχής, πολύ ξεχωριστής προσωπικότητας απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα και τη λογοτεχνική δημιουργία, καθώς και της μεταξύ τους διασύνδεσης. Ας ξεκινήσουμε. 2. Εκείνος Τον Οκτώβριο του 1988, η Ένωση Συγγραφέων της Νότιας Αφρικής, ένα σώμα με προοδευτικές απόψεις που αγωνιζόταν τότε κατά του απαρτχάιντ και της λογοκρισίας, προσκάλεσε τον Σάλμαν Ρούσντι, που μόλις είχε τιμηθεί με το βραβείο Booker, για το διάσημο πλέον έργο του Σατανικοί στίχοι. Στην εκδήλωση θα παρευρίσκονταν και οι δύο ήδη βραβευμένοι με το Booker Prize νοτιοαφρικανοί συγγραφείς Ναντίν Γκόρντιμερ (1974) και Τζ.Μ. Κουτσύ (1983), στο πλαίσιο ενός φεστιβάλ κατά της λογοκρισίας που διοργάνωνε η εφημερίδα Weekly Mail. Τα πράγματα όμως δεν ήταν τόσο απλά, γιατί η ισλαμική κοινότητα της Νότιας Αφρικής, που συμμετείχε βέβαια στον αγώνα κατά του ρατσιστικού απαρτχάιντ, όχι μόνο τον θεωρούσε ανεπιθύμητο, αλλά απειλούσε και να υλοποιήσει την εντολή του Αγιατολάχ Χομεϊνί να εκτελέσει τον βλάσφημο πακιστανικής καταγωγής συγγραφέα. Η υπόθεση αυτή έθετε σε κίνδυνο την ενότητα του αντιρατσιστικού κινήματος και τελικά η πρόσκληση της Ένωσης Συγγραφέων προς τον Ρούσντι απεσύρθη – και αναζητήθηκαν άλλοι τρόποι επικοινωνίας του φεστιβάλ με τον συγγραφέα των Σατανικών στίχων, μέσα από συζήτηση μιας ευρείας συνάντησης διανοουμένων που συγκάλεσε η Ένωση Νοτιοαφρικανών Συγγραφέων. Εκεί ο Κουτσύ, που δεν ήταν μέλος της ένωσης, άφησε το κοινό του εμβρόντητο: «Υποταχθήκαμε στις πολιτικές σκοπιμότητες της λογοτεχνίας με τον πιο άσκημο, βίαιο και απρόσμενο τρόπο. Η απόσυρση της πρόσκλησης στον Ρούσντι έχει προκαλέσει στους διοργανωτές της Weekly Mail κάτι περισσότερο από αμηχανία και η όλη κοινότητα των νοτιοαφρικανών διανοουμένων, στην οποία λογαριάζω και τον εαυτό μου, βγαίνει από αυτή την υπόθεση μάλλον γελοιοποιημένη. Πιστεύω, και θα συνεχίσω να πιστεύω μέχρι να πεισθώ περί του αντιθέτου, ότι κάποιου είδους συναλλαγή έλαβε χώρα στο δωμάτιο με τους καπνούς των τσιγάρων, κάποιου είδους εξόφληση λογαριασμών, κάποιος συμβιβασμός ή παζάρι ή διακανονισμός, όπου η πρόσκληση του Ρούσντι εγκαταλείφθηκε για χάρη της ενότητας της συμμαχίας κατά του απαρτχάιντ, με σκοπό να μην κάνουμε τη ζωή δύσκολη στους μωαμεθανούς μέσα σ’ αυτή τη συμμαχία. Η εφημερίδα Weekly Mail είναι υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου, αλλά ανακαλύπτει αίφνης ότι μπορεί να ζει και σε συνθήκες όπου αυτή η ελευθερία δίδεται επιλεκτικά, μόνο σε κάποια συγκεκριμένα πρόσωπα. Το ίδιο και οι βιβλιοπώλες που αρνήθηκαν, από τον φόβο των αντιποίνων, ακόμα και μια τηλεφωνική συνέντευξη του Ρούσντι – και φυσικά η Ένωση Συγγραφέων «που είναι αφοσιωμένη στην ελευθερία της έκφρασης, αλλά μόνο στο βαθμό που δεν απειλεί την ενότητα του αγώνα». Ο Κουτσύ συνέχισε καταγγέλλοντας τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, λέγοντας ότι τον ξέρουμε και από τον καλβινισμό των λευκών ρατσιστών στη Νότια Αφρική. Και κατέληξε θέτοντας ένα ερώτημα για τις ίδιες τις αξίες του απελευθερωτικού αγώνα: «Βρίσκομαι εδώ με την ουρά κάτω από τα σκέλια όπως όλοι οι συμμετέχοντες και οι διοργανωτές. Αυτή η χαλαρή συμμαχία ανθρώπων που πιστεύουν στην ελευθερία της έκφρασης υπέστη μια συντριπτική ήττα». 3. Οι βάρβαροι Ο Τζ. Μ. Κουτσύ που θα βραβευόταν για δεύτερη φορά με το Booker Prize το 1998, και το 2003 θα ελάμβανε και την ύψιστη τιμή για ένα λογοτέχνη, το βραβείο Νόμπελ, ήταν ήδη, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, παγκόσμια γνωστός ως ένας σπουδαίος πεζογράφος και πολέμιος του αυταρχικού καθεστώτος του απαρτχάιντ –των ακραίων φυλετικών διακρίσεων– που είχε επιβάλει η μειονότητα των Ευρωπαίων αποίκων στη Νότια Αφρική. Είχε ήδη συγγράψει το Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ, για το οποίο του απονεμήθηκε το Booker το 1984, και το αριστουργηματικό Περιμένοντας τους βαρβάρους, που τον καθιέρωσε διεθνώς ως συγγραφέα πρώτης γραμμής, το 1980. Ο Κουτσύ, γόνος ολλανδών αποίκων (κι οι δυο γονείς του ήταν Αφρικάνερ), ανήκει στην προνομιούχα φυλή, αλλά είναι προφανές ότι δεν ταυτίζεται με την κυβέρνηση που διατείνεται ότι τον προστατεύει. Αντίθετα, θα λέγαμε ότι θεωρεί τη διακυβέρνηση των λευκών ρατσιστών εγκληματική και νιώθει τύψεις που ανήκει, φυλετικά, στην ίδια πλευρά. Όμως πιστεύω πως θα ήταν λάθος να διαβάσουμε το μυθιστόρημα αυτό απλά ως μια καταγγελία των αυταρχικών καθεστώτων. Όχι πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αλλά το κείμενο δεν αντιπαραθέτει τους καλούς και τους κακούς, δεν είναι μια απλοϊκή εκδοχή στρατευμένης τέχνης. Το Περιμένοντας τους βαρβάρους με την ευθεία αναφορά στο γράμμα και στο πνεύμα του καβαφικού ποιήματος δημοσιεύτηκε σε χρόνια δύσκολα στη Νότια Αφρική, με τον θεσμοθετημένο ρατσισμό, τα καταπιεστικά μέτρα, και τη νομιμοποιημένη καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων· λειτουργούσε φυσικά και ο θεσμός της λογοκρισίας. Είναι κι αυτός ένας λόγος για τον οποίο ο Κουτσύ μιλάει εδώ υπαινικτικά, με έμμεσες αναφορές, χωρίς ποτέ να ορίζει τον τόπο και τον χρόνο της ιστορίας που αφηγείται. Πέρα απ’ αυτό όμως, όπως θα έγινε αντιληπτό από τη στάση του Κουτσύ στην υπόθεση της ακύρωσης της πρόσκλησης του Ρούσντι, έχουμε να κάνουμε με μια προσωπικότητα που δεν μπαίνει εύκολα στα γνωστά καλούπια. Και φυσικά δεν είναι μόνον αυτό. Προφανώς, όπως είπαμε, δεν θα κάνουμε μια εκτεταμένη φιλολογική ανάλυση, αλλά οπωσδήποτε ένας από τους λόγους που καθιστά τον Κουτσύ ενδιαφέροντα είναι ότι μέσα από το έργο του αναδεικνύει μια σπάνια πολυδιάστατη ματιά που συχνά αποσταθεροποιεί όσα θεωρούμε αυτονόητα, χωρίς ποτέ να μας λέει ο ίδιος τι πιστεύει και, κυρίως, διαθέτει την ικανότητα να μας κάνει να εξετάσουμε αυτοκριτικά όλα εκείνα τα γνωρίσματά μας που θεωρούμε ότι μας κατατάσσουν μεταξύ των «δικαίων» του κόσμου τούτου, και μπορούν να οδηγήσουν στην αυτάρεσκη και αφελώς αλαζονική πεποίθηση, όπως εκφράστηκε από ύπατο πολιτειακό παράγοντα προσφάτως που είπε σε τηλεοπτική συνέντευξη ότι «είμαι ήσυχος γιατί ξέρω ότι βρίσκομαι από τη σωστή πλευρά της ιστορίας». Γι’ αυτό νομίζω ότι αξίζει να επισημανθούν, έστω συνοπτικά, ορισμένα από τα μεγάλα θέματα που διερευνά ο συγγραφέας μας στο βιβλίο αυτό του 1980 και τα οποία θα τον απασχολήσουν και στη συνέχεια στο συνολικότερο έργο του. Σε μια ακριτική κωμόπολη, μακριά από την πρωτεύουσα μιας φανταστικής αυτοκρατορίας, σ’ έναν ιστορικό χρόνο απροσδιόριστο, που σύμφωνα με κάποιες περιγραφές αντικειμένων, όπλων και μέσων μεταφοράς θυμίζει λίγο τα τέλη του 19ου ή τις αρχές του 20ού αιώνα, και σε μια ατμόσφαιρα που φέρνει στο νου την Έρημο των Τατάρων του Ντίνο Μπουτζάτι, εμφανίζεται ο συνταγματάρχης Τζολ, απεσταλμένος της κεντρικής κυβέρνησης για να καταστείλει εν τη γενέσει της μια φημολογούμενη εξέγερση των βαρβάρων που ζουν πέρα από τα σύνορα. Οι βάρβαροι είναι μελαχρινοί «με μαύρα γυαλιστερά μαλλιά» και το τοπίο στα όρια μιας ερήμου με αρμυρίκια θα μπορούσε να παραπέμπει γενικά και αόριστα στη Νότια Αφρική, αν και οι συνθήκες ψύχους του χειμώνα με πολύ χιόνι που περιγράφονται είναι μάλλον σπάνιες (αλλά όχι άγνωστες) εκεί. Μπορεί βέβαια να παραπέμπει και στην Κεντρική Ασία. Η έλευση του συνταγματάρχη θα διαταράξει τη ζωή του καλόβολου επίτροπου, του αφηγητή της ιστορίας, που διοικεί την πόλη και την περιοχή αυτή των συνόρων με έναν μάλλον ήπιο τρόπο, επιθυμώντας να περάσει ανέμελα τις μέρες του εκεί. Ο Τζολ είναι ο χαρακτηριστικός τύπος φασιστοειδούς στρατοκράτη που προκαλεί απέχθεια στον Επίτροπο ο οποίος θα ήθελε να τηρήσει τους κανόνες ενός κράτους δικαίου, εκφράζοντας όλες τις γνωστές μας αξίες του ανθρωπισμού και εν γένει του καλλιεργημένου, πολιτισμένου ανθρώπου. Ωστόσο, ο Επίτροπος είναι υποχρεωμένος να συνεργαστεί μαζί του, καθώς και οι δύο είναι μέλη της ίδιας εξουσίας και –μολονότι διαφωνεί με τις μεθόδους του συνταγματάρχη– δεν μπορεί να μην παράσχει διευκολύνσεις σ’ εκείνον και στους στρατιώτες του για να κάνουν τη δουλειά τους. Έχουμε εδώ την ίδια κριτική που απευθύνει ο Όργουελ στους πασιφιστές του δυτικού κόσμου: «Εκείνοι που καταγγέλλουν τη βία μπορούν να το κάνουν γιατί υπάρχουν άλλοι που ασκούν βία εκ μέρους τους».[2] Έτσι ήδη από την αρχή η σύγκρουση του καλού και του κακού είναι υπονομευμένη από τη συνενοχή. Τα όρια αυτής της συνενοχής και το κόστος της μεταμέλειας ο Επίτροπος θα τα αναζητήσει ως το τέλος, πληρώνοντας ένα τίμημα όλο και πιο βαρύ, χωρίς όμως αυτό να τον οδηγεί, τελικά, στη λύτρωση. Ο Τζολ σε μια επιδρομή εκτός των τειχών θα συλλάβει κάποιους άκακους βαρβάρους τους οποίους θα ανακρίνει με την πιο αποτελεσματική μέθοδο που υπάρχει, δηλαδή υποβάλλοντάς τους σε βασανιστήρια. Το ξέρει άλλωστε πως «ο πόνος είναι η αλήθεια». Κι αυτό είναι ένα τρίτο μεγάλο θέμα που προσεγγίζει το βιβλίο. Μετά την ανάκριση οι απεσταλμένοι του Τρίτου Γραφείου αποχωρούν. Οι βάρβαροι αφήνονται ελεύθεροι και φεύγουν από την πόλη, εκτός από μία κοπέλα που ο πατέρας της πέθανε από τα βασανιστήρια και η οποία μένει και ζητιανεύει στους δρόμους. Δεν μπορεί να περπατήσει κανονικά, χρησιμοποιεί κάποιες πρόχειρες πατερίτσες, γιατί της σπάσανε τα πόδια, αλλά ούτε βλέπει κανονικά –της έχει απομείνει μόνο περιφερική όραση– γιατί την κάψανε με πυρακτωμένο σίδερο κοντά στα μάτια. Εδώ φτάνουμε στη θεματική, που συνδέεται είτε έμμεσα είτε άμεσα με το προηγούμενο ζήτημα των βασανιστηρίων και σχετίζεται με το ευάλωτο, το απροστάτευτο της σωματικής μας υπόστασης. Πρόκειται τώρα για τη θεματική του τραυματισμένου / ακρωτηριασμένου σώματος, που έρχεται κι επανέρχεται στο έργο του Κουτσύ. Εκτός από το τσακισμένο σώμα της κοπέλας σ’ αυτό το βιβλίο, συναντάμε το λαγώχειλο του Μάικλ Κ που δυσκολεύει την ομιλία του στο Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ, το αφαιρεθέν στήθος της καρκινοπαθούς κ. Κάρεν στο Τα χρόνια του σιδήρου και την κομμένη γλώσσα του Παρασκευά, του «άγριου» συντρόφου του Κρούσου στο Μια γυναίκα στο νησί του Ροβινσώνα. Ο Επίτροπος αποφασίζει να περιθάλψει την τραυματισμένη κοπέλα, προσφέροντας στέγη (στο διαμέρισμά του) και δουλειά (στα μαγειρεία). Μεταξύ τους αναπτύσσεται μια ιδιόμορφη σχέση, αισθησιακή, καθώς της κάνει εντριβές στα πόδια και σε όλο το σώμα, που όμως δεν ολοκληρώνεται ερωτικά (αυτό θα συμβεί πολύ αργότερα). Βρισκόμαστε σ’ ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του βιβλίου: Μολονότι δεν υπάρχει γλωσσικό χάσμα, οι δυσκολίες στην επικοινωνία και στην αλληλοκατανόηση είναι πολλές και έντονες. Κάθε τόσο ο Επίτροπος νιώθει ότι δεν μπορεί να της δώσει να καταλάβει τι θέλει να πει. Ο αναγνώστης εδώ αντιλαμβάνεται ότι το ζήτημα είναι η συνεννόηση των πολιτισμών, μια ανάγκη πιο επιτακτική για τον δικό μας πολιτισμό, παρά για τον άλλο, μιας που εμείς θέλουμε να δεχτούν εκείνοι τους δικούς μας τρόπους. Η αναφορά εδώ είναι σε μια στάση που επιμένει από παλιά, από τον καιρό του Ροβινσώνα, και την οποία ο ίδιος ο Κουτσύ θα αναδείξει στην κορυφαία στιγμή της καριέρας του, στον λόγο του κατά την τελετή απονομής του βραβείου Νόμπελ.[3] Εκεί θέτει το εδάφιο σχετικά με την πρόθεση του Ροβινσώνα να «εκπολιτίσει» τον Παρασκευά ώστε να γίνει «χρήσιμος», από το μυθιστόρημα του Ντάνιελ Ντεφόε, ως προμετωπίδα στο κείμενο της ομολογουμένως ιδιόρρυθμης, ομιλίας του, που έφερε τον τίτλο Εκείνος κι ο άνθρωπός του (He and His Man).[4] Όταν τελικά ο Επίτροπος αποφασίζει ότι ο μόνος τρόπος να κλείσει το ζήτημα που ο ίδιος άνοιξε, περιθάλποντας την κοπέλα, είναι να την πάει πίσω στους δικούς της, μέσα από μια πορεία στην αφιλόξενη φύση στο τέλος του χειμώνα με κακοκαιρία, τότε ο εκφραστής αυτός του πολιτισμού μας αγγίζει τα όρια: τα όρια της αντοχής, σωματικής και ψυχικής, τα όρια της κατανόησης του άλλου (θα ολοκληρωθεί και η ερωτική πράξη, αλλά στην επανάληψή της θα αισθανθεί ένα κενό – κι αυτό θα γίνει λίγο πριν χωρίσουν οριστικά, πριν την παραδώσει σε κάποιους έφιππους βαρβάρους, και χωρίς να έχουν πραγματικά πλησιάσει ο ένας τον άλλο). Θα φτάσει βέβαια και στα όρια της προδοσίας. Αυτό θα του το καταστήσει σαφές ο συνταγματάρχης Τζολ που έχει επανακάμψει στην πόλη με ένα εκστρατευτικό σώμα και ο οποίος θα «υποδεχτεί» τον επίτροπο κατά την επιστροφή του από τη χώρα των βαρβάρων. Τώρα ο Επίτροπος θα νιώσει όλη τη βαρβαρότητα του δικού του πολιτισμού, καθώς από συνεργάτης γίνεται θύμα του Τρίτου Γραφείου, που τον ανακρίνει για να αποκαλύψει τα μυστικά της αυτοκρατορίας που δήθεν παρέδωσε στον εχθρό θεωρώντας τον ένοχο εσχάτης προδοσίας, και βήμα-βήμα θα κατέβει στα σκοτεινά βάθη της αλήθειας του πόνου: θα εξευτελιστεί ηθικά, θα καταπονηθεί σωματικά, και θα τον εγκαταλείψουν όλοι οι παλιοί του γνωστοί και φίλοι. Θα καταλήξει σαν ένα τραυματισμένο, φοβισμένο ζώο πριν την τελική εικονική του εκτέλεση όπου θα υποστεί το μαρτύριο του κρεμάσματος από τα χέρια, δεμένα πίσω από την πλάτη, σε μια περιγραφή που μοιάζει να συνομιλεί ευθέως με μια από τις πιο σκληρές σκηνές της λεγόμενης στρατοπεδικής λογοτεχνίας από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη σκηνή που μας παρουσιάζει χωρίς περιστροφές ο Ζαν Αμερύ στο Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση.[5] Μετά από τις πρώτες ειδήσεις για νικηφόρες μάχες του εκστρατευτικού σώματος και προσδοκίες για την ταχεία συντριβή των βαρβάρων καθ’ όλο το μήκος των συνόρων της αυτοκρατορίας, τα πράγματα αλλάζουν. Νεότερα δεν φτάνουν στην πόλη. Τελικά η όλη εκστρατεία καταρρέει. Καταρρέει χωρίς καν να εμφανιστούν οι βάρβαροι. Οι κάτοικοι της πόλης έντρομοι αρχίζουν να την εγκαταλείπουν, φεύγουν και οι στρατιώτες της φρουράς. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες ο Επίτροπος αναλαμβάνει βαθμιαία δυνάμεις και αρχίζει να επιτελεί κάποια από τα παλιά καθήκοντά του. Προσεγγίζει και πάλι τους κατοίκους, όσους απέμειναν, οι οποίοι τώρα τον αποδέχονται και βλέπουν πως όλο το κακό ξεκίνησε με την έλευση των ξένων, του Τρίτου Γραφείου. Οι βάρβαροι ενδεχομένως ήταν αυτοί, οι ίδιοι οι εκπρόσωποι της αυτοκρατορίας που επέφεραν την καταστροφή της, εκτελώντας τις διαταγές της. Σε μια τελευταία συνάντηση με τον Τζολ, που καταφθάνει σαν κυνηγημένος με μια άμαξα στην πόλη κι εξαφανίζεται χωρίς να μιλήσει, χωρίς να απαντήσει στα επίμονα ερωτήματα του Επίτροπου, ο αφηγητής μας αισθάνεται τελικά δικαιωμένος, αλλά καθώς μοιάζει να καταρρέει η αυτοκρατορία η νίκη του αυτή δεν έχει καμία σημασία. Σε μια από τις τελευταίες αναπολήσεις του σκέφτεται: «Έζησα τον τελευταίο χρόνο μέσα σ’ έναν καταιγισμό νέων καταστάσεων και γεγονότων. Όμως δεν κατάλαβα πιο πολλά απ’ ό,τι ένα μωρό στην αγκαλιά της μάνας του». Κι ίσως εδώ, σ’ αυτή την πύρρειο νίκη των αξιών του πολιτισμού μας, ενός πολιτισμού που τελικά αυτοκαταστρέφεται από τη δική του βαρβαρότητα, βρίσκεται και η δύναμη της αλληγορίας που δανείζεται συνειδητά τον πυρήνα του νοήματός της από τον Καβάφη και την οποία ο Κουτσύ απευθύνει όχι μόνο στους τότε αφέντες της χώρας του, μα και σ’ όλους εμάς, κυρίως εμάς που θα τον διαβάσουμε, που θέλουμε να τον ακούσουμε, που παλεύουμε ανάμεσα στην ενοχή και την εξιλέωση, με το αδιέξοδο δεδομένο: οι βάρβαροι είναι πάντα, σε τελική ανάλυση, μια κάποια λύσις. 4. Ο κηπουρός Λύση βέβαια για έναν κόσμο που έχει αμετάκλητα στραβώσει. Κι όταν επέλθει η συμφορά πρέπει ο καθένας μας να βρει τρόπο να τα βγάλει πέρα μέσα σε μια κοινωνία που αποσυντίθεται. Αυτό προσπαθεί να κάνει ο Μάικλ Κ, στο αμέσως επόμενο, χρονολογικά, έργο του Κουτσύ Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ (The Life and Times of Michael K). Το έργο είναι εξ αρχής σπαρακτικό, καθώς ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας άνθρωπος περιορισμένων δυνατοτήτων, που έχει μάθει την τέχνη του κηπουρού, εμπλέκεται μέσα στη δίνη του πολέμου που έχει ξεσπάσει στο εσωτερικό της διχασμένης χώρας. Από όσα συνάγουμε από την αφήγηση ο Μάικλ είναι σχετικά νέος (31 ετών), ανήκει στην ομάδα των «εγχρώμων» κατά την φυλετική ταξινόμηση του ρατσιστικού καθεστώτος της Νότιας Αφρικής (σύμφωνα με μια ένδειξη στα χαρτιά του), φροντίζει τον κήπο μιας οικογένειας εύπορων λευκών και ζει σε ένα μικρό διαμέρισμα στο Κέηπ Τάουν με τη μητέρα του. Η μητέρα του αρρωσταίνει και, καθώς έχει κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος και οι συνθήκες ζωής στην πόλη επιδεινώνονται διαρκώς, ο Μάικλ αποφασίζει να την πάει στην γενέτειρά της, σε μια φάρμα κοντά στην πόλη Στέλλενμπος. Αντιμετωπίζοντας δυσκολίες με την γραφειοκρατία, σε συνθήκες που έχει καθιερωθεί να ονομάζουμε «καφκικές» (εξ ου και το Κ. στο όνομα του ήρωα), δεν κατορθώνει να εκδώσει τις απαραίτητες άδειες για να ταξιδέψουν και αποφασίζει να την μεταφέρει σε ένα αυτοσχέδιο συρόμενο καρότσι, σ’ ένα οδοιπορικό μαζί με χιλιάδες πρόσφυγες που εγκαταλείπουν την πόλη. Η μητέρα θα πεθάνει σε νοσοκομείο του Στέλλενμπος, αλλά ο Μάικλ θα συνεχίσει τον δρόμο του χωρίς να ξέρει πού ακριβώς ήταν η φάρμα όπου είχε γεννηθεί η μητέρα του, μεταφέροντας την τέφρα της σ’ ένα δοχείο. Στις περιπλανήσεις του ο Μάικλ Κ θα συναντήσει πολλές δυσκολίες που οφείλονται τόσο στις συνθήκες γενικής αναστάτωσης όσο και στις δυσχέρειες επικοινωνίας που προκαλούν οι απλοϊκοί συλλογισμοί του και η ιδιάζουσα εκφορά του λόγου του εξαιτίας του λαγώχειλου. Στην πορεία του μέσα στην εμπόλεμη χώρα θα συλληφθεί, θα βρεθεί σε ομάδα εργασίας (επισκευάζοντας μια κατεστραμμένη σιδηροδρομική γραμμή), θα ζήσει σαν αγρίμι, μόνος μέσα στη φύση, στο όριο της ύπαρξης, και θα καταλήξει σε κακό χάλι σε στρατόπεδο αποκατάστασης τραυματιών. Έχει λεχθεί πως ο Μάικλ Κ είναι ένας ανεστραμμένος Μίκαελ Κόλχαας (Michael Kohlhaass), ο εξεγερμένος ήρωας του 16ου αιώνα στη Γερμανία όπως τον συναντάμε στη νουβέλα του Κλάιστ[6]. Σε αντίθεση με τον Κόλχαας ο οποίος στην αδικία που δέχεται από τους ισχυρούς της εποχής απαντά συγκροτώντας μια αντάρτικη ομάδα που σπέρνει τον τρόμο, ο Κ. που θα βρεθεί μέσα στη δίνη του πολέμου θα επιχειρήσει να κλειστεί σε μια αυτοαπομόνωση (όταν φτάσει στην εγκαταλειμμένη φάρμα όπου νομίζει ότι είχε γεννηθεί η μητέρα του, μετά τον θάνατό της), αλλά ο πόλεμος δεν θα τον αφήσει σε ησυχία. Δεν θα ενταχθεί σε αντάρτικη ομάδα, δεν επιζητεί την εκδίκηση όπως ο γερμανός ήρωας, αλλά απλά έναν τρόπο για να ζήσει. Χρειάζεται όμως να είναι επινοητικός για να επιβιώσει, να δίνει λύσεις στις απαιτήσεις της στιγμής. Δεν είναι ακριβώς «χαζός», είναι απλά αργόστροφος, αλλά παρατηρεί, ερμηνεύει και φιλοσοφεί με τον τρόπο του. Και μάλλον θα λέγαμε ότι οι αργές στροφές του παρέχουν μια άλλη δυνατότητα εποπτείας. Βέβαια οι «κανονικοί» άνθρωποι είναι πολύ σκληροί μαζί του, καθώς τον χλευάζουν, τον βρίζουν και τον αποδιώχνουν. Συχνά οι χαρακτηρισμοί που χρησιμοποιούν παραπέμπουν σε διάφορα ενοχλητικά ζώα, σαν να μην του αναγνωρίζεται η ανθρώπινη φύση του. Η τέχνη του κηπουρού θα του φανεί χρήσιμη καθώς, αποδιωγμένος, θα στραφεί στην γη, στην καλλιέργεια και φροντίδα κάποιων φυτών, για να επιβιώσει και θα προσπαθήσει να φτιάξει μια κατοικία στην εγκαταλειμμένη φάρμα σκάβοντας το χώμα, επιστρέφοντας στη γη. Όταν τελικά μετά από πολλά βάσανα επιστρέψει στο σπίτι της μητέρας του, στο τέλος του βιβλίου, επιχειρεί να στοχαστεί το μέλλον και το τι θα μπορούσε να είναι η ζωή του στη συνέχεια. Αυτό που θα ήθελε είναι με κάποιον άλλο, έναν φίλο, να πορευτούν στην ύπαιθρο, όπου ο ένας απ’ τους δυο θα ξέρει τα κατατόπια και θα ζουν από τη γη, κι αν κάποια στιγμή χρειαστούν νερό για να ποτίσουν και δεν υπάρχει παρά μόνο μια αντλία κατεστραμμένη απ’ τους στρατιώτες, τότε ο Μάικλ Κ με ένα κουτάλι και λίγο σπάγκο θα μπορέσει να ανασύρει από τα βάθη λίγο νερό, και «ναι, αυτός μπορεί να ήταν ένας τρόπος για να ζήσεις». Με τα λόγια αυτά τελειώνει το βιβλίο. Προσπάθησα μέσα σε ελάχιστες γραμμές να συνοψίσω ένα βραβευμένο και πολυσυζητημένο μυθιστόρημα 250 σελίδων. Ωστόσο τα λίγα σημεία στα οποία στάθηκα είναι σχεδόν όλα προβληματικά από τη σκοπιά του αγώνα κατά του απαρτχάιντ: και πρώτο-πρώτο, σε μια φάση όπου το πιο έκδηλο στοιχείο στη Νότια Αφρική ήταν η αντιπαράθεση λευκών και μαύρων, ο συγγραφέας πλάθει έναν πρωταγωνιστή που δεν μας λέει τι είναι, παρά μόνο αφήνει να φανεί σε κάποιο από τα χαρτιά του η ένδειξη CM, που ενδεχομένως παραπέμπει στις λέξεις Coloured Male (Έγχρωμος Άνδρας), δηλαδή μιγάς, μη Ευρωπαίος, κατατάσσοντάς τον έτσι από την πλευρά των μαύρων, των καταπιεσμένων, αλλά χωρίς να το καθιστά αυτό κεντρικό στοιχείο της αφήγησης. Το δεύτερο προβληματικό σημείο είναι ότι οι καταπιεσμένοι στην ιστορία αυτή εκπροσωπούνται από ένα πρόσωπο μειωμένων δυνατοτήτων και, σε ένα τρίτο επίπεδο, την ώρα που οι μαύροι στη Νότια Αφρική διεξήγαγαν ένα σκληρό αγώνα, ο ήρωας αυτός έβρισκε τη διέξοδο στην… κηπουρική. Όλα αυτά τα επεσήμανε, μάλλον απογοητευμένη, η Ναντίν Γκόρντιμερ στην κριτική της για το βιβλίο αυτό σε ένα δοκίμιο με τίτλο Η ιδέα της κηπουρικής (The Idea of Gardening). Όμως η Γκόρντιμερ, σε ένα δοκίμιο με τέτοιο τίτλο, δεν κάνει την προφανή σύνδεση με τον Καντίντ του Βολταίρου (που μετά από πολλές περιπλανήσεις και συναντήσεις με σοφούς και σπουδαίους ανθρώπους καταλήγει στην περίφημη φράση «καλά όλα αυτά, όμως πρέπει να καλλιεργήσουμε τον κήπο μας»), αλλά προτιμά να στηρίξει την κριτική της με αναφορές στον Λούκατς και τη «σωστή» ρεαλιστική λογοτεχνία. Ούτε βέβαια ο Κουτσύ παραπέμπει στον Βολταίρο· ωστόσο, μια εκλεκτική συγγένεια είναι ορατή, ενδυναμώνοντας κατά τη γνώμη μου εκείνη την αίσθηση του σπαρακτικού που ανέφερα πιο πάνω. Σπαράσσει η καρδιά μας για το πλάσμα που άγεται και φέρεται πάνω σε τούτη τη γη, το οποίο –όμως– αν το καλοσκεφτείς μπορεί τελικά να μην έχει ανάγκη την συμπόνια σου. Τα βγάζει πέρα μόνο του. 5. Ο άνθρωπός του Όσα έχουμε ήδη αναφέρει μας προετοιμάζουν, νομίζω, για εκείνο που προσωπικά θεωρώ ως το μείζον έργο του συγγραφέα και –τουλάχιστον από άποψη στόχευσης– μια εξαιρετικά τολμηρή λογοτεχνική κατάθεση που δεν διστάζει να θέσει τα νέα ερωτήματα τα οποία ανακύπτουν στη λεγόμενη «μετα-αποικιακή» εποχή. Ο λόγος για την Ατίμωση (Disgrace), που τιμήθηκε με το βραβείο Booker το 1999. Με μια έννοια το Περιμένοντας τους βαρβάρους γίνεται άμεσα αποδεκτό από εμάς όλους, που λογαριάζουμε τον εαυτό μας από την πλευρά των καλών του κόσμου τούτου. Ακόμα και αποφεύγοντας τα απλοϊκά σχήματα και αντιμετωπίζοντας ως αναγνώστες τα σύνθετα, πολύπλοκα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Επίτροπος στην ιστορία, οι συντεταγμένες μας είναι δεδομένες. Στην Ατίμωση η πυξίδα μας τρελαίνεται. Ο λευκός καθηγητής επικοινωνιολογίας, γνώστης πολλών ευρωπαϊκών γλωσσών και μελετητής του ευρωπαϊκού πολιτισμού, της ποίησης και της μουσικής του 19ου αιώνα, δηλαδή ο καλλιεργημένος φορέας της εκλεπτυσμένης μας κουλτούρας, ο οποίος γερνά και παρακμάζει σε όλα τα επίπεδα: πνευματικά, σωματικά, σεξουαλικά, ηθικά –ως εκπρόσωπος της λευκής Νότιας Αφρικής (του προκεχωρημένου φυλακίου του πολιτισμού μας μέσα στον χώρο του άλλου)– έρχεται να συγκρουστεί όχι με τη νικηφόρα επανάσταση που αποτίναξε τον αποικιακό ζυγό, όχι με την καλή νέα εξουσία των μαύρων Αφρικανών, αλλά με την ανομία που έχει ενσκήψει στη χώρα, μετά την κατάρρευση του απαρτχάιντ το 1994. Ο καθηγητής που αποπλανεί μια ευάλωτη φοιτήτριά του και μετά από την καταγγελία της απολύεται, καταλήγει στη φάρμα της κόρης του, όπου προσπαθεί να ανασυντάξει ό,τι έχει απομείνει από τη ζωή του. Όμως η ύπαιθρος δεν είναι πλέον ασφαλής. Κάποιο βράδυ θα δεχτούν επίθεση από μια συμμορία νεαρών Αφρικανών που θα κακοποιήσουν τον γέρο και θα βιάσουν την κόρη του. Ένας από τους μύθους που συντηρούσε το απαρτχάιντ (κι όπως μας τον παρουσιάζει ο Κουτσύ, για να τον ανατρέψει, στο Περιμένοντας τους βαρβάρους) τελικά μοιάζει να επαληθεύεται – μόλις έρθουν οι «απολίτιστοι» στα πράγματα, θα έρθει και το χάος. Σε συνθήκες πλήρους ανομίας οι «άγριοι» θα πάρουν εκδίκηση, αρπάζοντας το βιός των λευκών και βιάζοντας τις λευκές γυναίκες. Μήπως ο Κουτσύ εδώ υποδαυλίζει αυτές τις αντιλήψεις και ηθελημένα κηλιδώνει την εικόνα της νέας διοίκησης της χώρας; Ή μήπως επιχειρηματολογεί καλοπροαίρετα για την αδυναμία της όποιας ελπιδοφόρας πολιτικής αλλαγής να εξαφανίσει κάθε μορφή ανέχειας και αθλιότητας; Σε μια αναπάντεχη τροπή της ιστορίας, ο μαύρος ιδιοκτήτης της γειτονικής φάρμας (που ίσως ήταν ανακατεμένος στην επίθεση) θα ζητήσει από την κόρη του καθηγητή να γίνει τρίτη γυναίκα του, εξηγώντας ότι έτσι θα ήταν πιο ασφαλής. Η κόρη αποδέχεται την πρόσκληση, και ο πατέρας της δεν μπορεί να το πιστέψει. Γράφει ο Κουτσύ: «Πόσο εξευτελιστικό», είπε ο πατέρας τελικά. «Τόσες σπουδαίες ελπίδες να καταλήξουν έτσι». «Ναι, συμφωνώ, εξευτελιστικό. Αλλά ίσως είναι κι ένα καλό σημείο για να ξαναρχίσει κανείς. Ίσως αυτό είναι που πρέπει να μάθω να αποδέχομαι. Να αρχίσω από εκεί, απ’ όσο πιο χαμηλά γίνεται. Χωρίς τίποτε. Κανένα χαρτί, κανένα όπλο, καμιά περιουσία, κανένα δικαίωμα, καμιά αξιοπρέπεια». «Σαν το σκυλί». «Ναι, σαν το σκυλί».[7] Ο συγγραφέας μας κατηγορήθηκε εδώ για ρατσισμό. Κι όταν του απονεμήθηκε το βραβείο Booker για το βιβλίο αυτό και το κυβερνών πλέον κόμμα του Μαντέλα, το African National Congress, τον συνεχάρη, ακούστηκαν φωνές περί υποκρισίας. Οπωσδήποτε μια τέτοια κατηγορία δύσκολα ευσταθεί – αν δεν εθελοτυφλεί. Αλλά ανεξάρτητα από τη συζήτηση αυτή, το εδάφιο που παραθέσαμε πιο πάνω μάς ανοίγει ένα δρόμο για να δούμε μέσα μας λίγο πιο βαθιά, πέρα από τα στερεότυπα, πέρα από τις βεβαιότητες που συγκροτούν τον κόσμο μας. Κι από κει φτάνουμε σε κάτι πιο πρωταρχικό, πιο σκοτεινό, που βρίσκεται στο εσωτερικό του όλου έργου του Κουτσύ, στο μέγα ζήτημα –που ήδη αναφέραμε– στην θεματική των ορίων. Πόσο αντέχουμε; Στο σημείο αυτό είναι που ανακύπτει το ερώτημα πώς στέκεται ο άνθρωπος απέναντι στον άλλο άνθρωπο, αγγίζουμε δηλαδή τη θεματική της θεμελιώδους αντιπαλότητας που μας ορίζει. Είναι κάτι που τον βασανίζει, κάτι, όπως είδαμε, σαν το σύνδρομο του Ροβινσώνα, στη συνάντηση με τον άλλο (και δεν είναι τυχαίο που για το θέμα αυτό επέλεξε να μιλήσει στον λόγο του στην τελετή απονομής του Νόμπελ). Από εκεί και μετά, ενδεχομένως, η μόνη λύσις, ή, πιο απλά, διέξοδος, είναι η αδιαφορία – η απουσία διαφοροποίησης, αξιολογικής κρίσης, επιλογής, «υιοθέτησης στάσης» με τη συνήθη, συμβατική έννοια. Δεν πρόκειται βέβαια για κάποιου είδους λύτρωση, ένα νιρβάνα ας πούμε. Αντίθετα, έχουμε εδώ έναν σκληρό αγώνα για επιβίωση, στρατηγικές επιβίωσης όπως θα έλεγαν οι δαρβινικοί γενετιστές, ή, από φιλοσοφική σκοπιά, μια στωική αποδοχή και μια σκεπτικιστική προσέγγιση του σύνθετου και αντιφατικού κόσμου που συγκροτεί την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζούμε. Ίσως το πιο εύγλωττο στοιχείο ως προς αυτό να μην είναι, τελικά κάποιο κείμενο του Κουτσύ, αλλά η απόφασή του να μεταναστεύσει και να εγκατασταθεί στην Αυστραλία – από το 2002, αφού επέκρινε και τους «καλούς» που πλέον κυβερνούν τη χώρα του. Χαρακτηριστική τής σύνθετης ή και αντιφατικής αντιμετώπισης της πραγματικότητας είναι η δήλωσή του όταν έλαβε την αυστραλιανή υπηκοότητα: «Δεν είναι τόσο ότι έφυγα από τη Νότια Αφρική, με την οποία έχω έντονους συναισθηματικούς δεσμούς, όσο ότι ήρθα στην Αυστραλία, όπου με προσέλκυσε το ελεύθερο και γενναιόδωρο πνεύμα των κατοίκων της καθώς και η ομορφιά της ίδιας της χώρας». 6. Ο αντίπαλος (Foe) Η αδιαφορία ως διαρκής αναβολή μιας οριστικής μονοσήμαντης δήλωσης, καταφατικής ή αρνητικής, είναι αυτή που αναζωογονεί διαρκώς το ενδιαφέρον, διασαλεύει παγιωμένες αντιλήψεις και φωτίζει πτυχές που συνήθως περνούν απαρατήρητες. Όπως ο ακροατής της παραπάνω δήλωσης, έτσι και ο αναγνώστης των μυθιστορημάτων, σαστίζει. Η γονιμοποιός αυτή ασυνεννοησία επεκτείνεται μέχρι και στη σχέση ανάμεσα στον συγγραφέα και τους χαρακτήρες που δημιουργεί, όπου θα έλεγε κανείς ότι ενυπάρχει μια ένταση, καθώς ο ένας αντιμετωπίζει το άλλο ως αντίπαλο. Foe είναι η αγγλική λέξη, που τη συναντάμε στον τίτλο του βιβλίου που αναφέρεται στον Ροβινσώνα Κρούσο, και προφανώς προέρχεται από τη δεύτερη συλλαβή του επώνυμου του συγγραφέα Daniel Defoe, ο οποίος συνέγραψε το γνωστό μυθιστόρημα στις αρχές του 18ου αιώνα. Ας σημειωθεί παρενθετικά ότι όταν δημοσιεύτηκε το βιβλίο αυτό το 1988 υπήρξαν πολλοί που απόρησαν: Πώς είναι δυνατό εν μέσω του αγώνα κατά του ρατσιστικού καθεστώτος ένας προβεβλημένος «προοδευτικός» συγγραφέας να μην ασχολείται με τα τρέχοντα και να πηγαίνει πίσω δυο-τρεις αιώνες για να ασχοληθεί με ένα παραμύθι της εποχής μπαρόκ; Αλλά η βαθύτερη σημασία της αναφοράς στον Ροβινσώνα θα γινόταν αισθητή 15 χρόνια αργότερα στον λόγο του Κουτσύ στην τελετή απονομής του Νόμπελ, όπου και η επιλογή του τίτλου Foe, ο αντίπαλος, θα γινόταν λίγο πιο κατανοητή. Σκηνή από την πρεμιέρα της όπερας Περιμένοντας τους βαρβάρους του Φίλιπ Γκλας στην Ερφούρτη το 2005 βασισμένη στο έργο του Τζ. Μ. Κουτσύ. STEFFI LOOS / DDP / ddp images/AFP / Visual Hellas Foe, λοιπόν, είναι το επώνυμο του συγγραφέα που πλάθει ο Κουτσύ στο δικό του μυθιστόρημα, ενός συγγραφέα που πιέζεται να καταγράψει την αφήγηση μιας γυναίκας ναυαγού, που συνάντησε τον Κρούσο, αλλά η ίδια αισθάνεται ότι δεν έχει την συγγραφική ικανότητα να συνθέσει μιαν άξια λόγου αφήγηση. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σε τι ή ποιον παραπέμπει ο τίτλος Foe: είναι μια αντιπαλότητα ανάμεσα στον συγγραφέα και στην αφηγήτρια, σ’ εκείνον που έχει το χάρισμα του λόγου και σ’ εκείνον που δεν το έχει; Ή μήπως παραπέμπει απλά στο όνομα του μεγάλου συγγραφέα προτού εκείνος το «εξευγενίσει» με την προσθήκη του προθέματος De (μια αντιπαλότητα με την ταπεινή καταγωγή του); Μήπως πάλι πρόκειται για μια αντιπαλότητα ανάμεσα στον ίδιο τον συγγραφέα και στο δημιούργημά του; Βέβαια, αφήσαμε τελευταίο το προφανές: μια αντιπαλότητα ανάμεσα τον κόσμο του Κρούσου και στον κόσμο του Παρασκευά. Κι εδώ παρατηρούμε ότι ο Παρασκευάς δεν έχει γλώσσα. Η γλώσσα του έχει κοπεί, χωρίς να μαθαίνουμε πότε ή σε ποιες συνθήκες συνέβη αυτός ο ακρωτηριασμός. Ο άλλος δεν μπορεί να μιλήσει; Ή μετέρχεται μιας βουβής ομιλίας – έστω και μόνο διά της παρουσίας του; Της παρουσίας του σε έναν δικό του χώρο, ή και κόσμο, στον οποίο εμείς φτάνουμε ως ναυαγοί; Κι αν μας επιτραπεί μια σκέψη, οι Αφρικάνερ, οι απόγονοι των ολλανδών αποίκων, είναι οι κατεξοχήν ναυαγοί, που δεν μπορούν να επιστρέψουν – κι ούτε καν η γλώσσα τους ταυτίζεται με τη μητρική που φέρανε μαζί τους, δεν είναι ολλανδικά μα αφρικάανς. Είναι εκεί στην εσχατιά της Αφρικής ναυαγισμένοι, εκεί «στον αγύριστο». Κι ίσως αυτή η μοίρα μας κάνει να σκεφτούμε κάτι και για τον παγκόσμια εξαπλωνόμενο δυτικό πολιτισμό εν γένει. Και αξίζει να σημειώσουμε ότι η επιστροφή μπορεί να αποβεί θανατηφόρα στο έργο του Κουτσύ: όταν οι ναυαγοί διασώζονται από ένα περαστικό πλοίο, ο Κρούσος αρρωσταίνει από νοσταλγία για το νησί του και πεθαίνει προτού ολοκληρωθεί το ταξίδι της επιστροφής στην Αγγλία. Το μοτίβο αυτό του ναυαγού χωρίς επιστροφή είναι εμφανές και αλλού στο έργο του Κουτσύ, αλλά μπορεί να λειτουργήσει και διαφορετικά, αν διαφορετικά προσεγγίσει κανείς τον ξένο τόπο και τους ανθρώπους του, όπως συμβαίνει με τον Σιμόν, τον ήρωα του πιο πρόσφατου έργου του Κουτσύ Τα παιδικά χρόνια του Ιησού (2012), ο οποίος φτάνει πρόσφυγας συνοδεύοντας ένα ιδιόρρυθμο μικρό αγόρι (που δεν είναι γιος του) σ’ έναν τόπο (νησί;) όπου μιλούν ισπανικά. Ο Σιμόν (όπως και το αγόρι) θα μάθει ισπανικά και θα ενσωματωθεί στη ζωή του νέου τόπου και θα προσπαθήσει να φτιάξει μια καινούργια ζωή. Πραγματευόμενος μια πιο σύγχρονη και επίκαιρη θεματική, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται και πάλι σε κάποιον σαφώς προσδιορισμένο τόπο και χρόνο, ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει μια ιστορία όπου το μοτίβο του ναυαγού έρχεται να συνδεθεί με εκείνο μιας νέας αρχής –όχι κατ’ ανάγκην λαμπρής και αισιόδοξης– αλλά μιας ζωής που «απελευθερώνεται» από το παρελθόν και ξεκινά εκ νέου «χωρίς χαρτιά, χωρίς περιουσία», χωρίς παρελθόν ή ιστορία και χωρίς βλέψεις ή οραματισμούς για ένα καλύτερο ή ουτοπικό μέλλον – όπως είδαμε στην Ατίμωση και στον Μάικλ Κ. Όταν ο Σιμόν σκέφτεται το παρελθόν σ’ ένα πάρκο όπου παίζουν τα παιδιά, η νέα φίλη του, η Ινές, του λέει: «κοίτα πόσο ανέμελα παίζουν τα παιδιά σαν να ζουν μόνο στο παρόν…». Εδώ θα μπορούσε κανείς να θέσει το ερώτημα: Μια νέα ζωή χωρίς παρελθόν, θα μπορούσε άραγε να είναι «μία κάποια λύσις»; Δύσκολο να το φανταστούμε αν σκεφτούμε, με αφορμή τον τίτλο του έργου, τους πρώιμους Χριστιανούς και τις βίαιες προσπάθειές τους εξάλειψης του παρελθόντος, ή και άλλα πιο σύγχρονα ανάλογα παραδείγματα ζηλωτών του νέου είτε στην πολιτική είτε στην τέχνη. Όμως ο συγγραφέας δεν έχει πει τίποτε παρόμοιο. Αν υπονοεί κάτι ο φανταστικός χαρακτήρας που δημιούργησε, στο πλαίσιο μιας διαλογικής συζήτησης, είναι να διερευνήσουμε το ζήτημα προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση – όπου το παρελθόν δεν εξαλείφεται, αλλά μάλλον αφήνεται, εγκαταλείπεται στην αδιαφορία. Ακόμα κι έτσι βέβαια έχω βάλει λόγια στο στόμα του συγγραφέα, που ενδεχομένως δεν τα σκέφτηκε ποτέ του. Όμως μας επιτρέπει, μέσω του έργου του, αλλά και της απόφασής του να μεταναστεύσει να τον φανταστούμε και ως ταξιδευτή Ροβινσώνα. Μέσα από τις σελίδες του Ημερολόγιου μιας κακής χρονιάς (2007) βλέπουμε τον νοτιοαφρικανό συγγραφέα Τζων Κ. στην Αυστραλία να τα φτιάχνει με μια νεαρή (Φιλιππινέζα την καταγωγή – ο Παρασκευάς του;), που όμως εκείνη ως Αυστραλή τον διδάσκει τα σωστά αγγλικά γιατί λόγω της περίεργης προφοράς του τον θεωρεί ξένο, μη-αγγλόφωνο. Μάλλον το έργο του Ντεφόε με την ιστορία του Ροβινσώνα, έργο θεμελιώδους σημασίας τόσο για την εκδραμάτιση της σχέσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού με τον άλλον, όσο και για τη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος ως είδος, αποτελεί κομβικό σημείο, τόσο για τον Κουτσύ όσο και για τους μετέχοντες της ευρωπαϊκής παιδείας γενικά. Ενδεχομένως κάτι ήθελε να μας πει πάνω σ’ αυτό στην ομιλία του στην τελετή απονομής του βραβείου Νόμπελ. Εκεί θα μας αφηγηθεί μια αλλόκοτη ιστορία, σύμφωνα με την οποία ο Κρούσος επιστρέφει στην Αγγλία και εγκαθίσταται στο Μπρίστολ, ενώ ο Φόε ταξιδεύει σε διάφορα μέρη της Βρετανίας από όπου του στέλνει αναφορές με όσα είδε και έμαθε εκεί. Έτσι αντιστρέφονται οι ρόλοι του αφηγητή και του ήρωά του, καθώς ο συγγραφέας είναι τώρα ο ταξιδιώτης, και το δημιούργημά του, ο αρχικός ταξιδευτής και ναυαγός που έχει να μιλήσει για σημεία και τέρατα, είναι τώρα ο παραλήπτης των ιστοριών – αυτός ακούει τις διηγήσεις κι όχι αντιστρόφως. Όταν ο Κουτσύ ρωτήθηκε από δημοσιογράφο με ποιο από τα δυο πρόσωπα, τον συγγραφέα ή τον ήρωά του θα έλεγε πως ταυτιζόταν, εκείνος απάντησε πολύ απλά: «Δεν ξέρω». Και δεδομένου ότι ο ήρωας του αρχικού μυθιστορήματος (ο Ροβινσώνας) είναι πια ο συγγραφέας, ενώ ο συγγραφέας (ο De-Foe) είναι τώρα ο ήρωας της ιστορίας, ο ταξιδευτής, τα πράγματα περιπλέκονται. Από την άλλη βέβαια, αντιλαμβανόμαστε ότι και στο αρχικό μυθιστόρημα, ο αφηγητής είναι ο ίδιος ο ταξιδευτής (ο Ροβινσώνας), ενώ και στο δευτερογενές αφήγημα του Κουτσύ ο ήρωας-ταξιδευτής (De-Foe) συντάσσει τις αναφορές που διαβάζει ο Ροβινσώνας-συγγραφέας. Δηλαδή, τα πράγματα είναι εξ αρχής περιπεπλεγμένα. Τώρα, μέσα στο κείμενο του Κουτσύ, μας μιλά κάποιος τρίτος, αφηγητής, ο οποίος αναρωτιέται: «Πώς να τους φανταστούμε αυτούς τους δύο; Αυτόν και τον άνθρωπό του; Σαν αφέντη και δούλο; Σαν αδελφούς, σαν δίδυμους;». Ο αφηγητής μας λέει πως «εκείνος», ο ταξιδευτής που είναι πλέον συγγραφέας, θα ήθελε πολύ να συναντηθεί με «τον άνθρωπό του». Θα το ήθελε πολύ να βρεθούν κάποια στιγμή – μολονότι κάτι τέτοιο μοιάζει απίθανο. Μάλλον δεν θα συμβεί ποτέ, όχι γιατί οι τροχιές τους είναι ασύμπτωτες, αλλά γιατί δεν υπάρχει χρόνος και χώρος για μια τέτοια συνάντηση, ίσως γιατί δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί το ενδιαφέρον, ίσως γιατί, θα πρόσθετα εγώ, η ζωή επιβάλλει την αδιαφορία, που τελικά είναι αυτή ως στάση που μπορεί να γεννήσει πραγματικά εκείνο που θα ονομάζαμε αξία. Και έτσι κλείνει η ομιλία του Κουτσύ στη Στοκχόλμη το 2003: «Άραγε θα ’ρθεί, σ’ ένα από τα ταξίδια του, αυτός άνθρωπος ποτέ στο Μπρίστολ; Λαχταρά να τον γνωρίσει από κοντά, να του σφίξει το χέρι, να πάει μια βόλτα στο λιμάνι και να τον ακούσει να του λέει τα όσα είδε στο σκοτεινό βορρά του νησιού, ή για τις περιπέτειές του απ’ τη δουλειά της συγγραφής. Αλλά φοβάται ότι η συνάντηση αυτή δεν θα γίνει, όχι σε τούτη τη ζωή. Αν χρειαστεί να συμβιβαστεί με μια παρομοίωση για τους δυο τους, τον άνθρωπό του κι εκείνον, θα έγραφε ότι ήταν σαν δύο πλοία που πλέουν σ’ αντίθετη κατεύθυνση, το ένα ανατολικά και το άλλο δυτικά. Ή καλύτερα ότι είναι δυο ναύτες στο κατάστρωμα παλεύοντας με τα ξάρτια, ο ένας στο πλοίο που πάει δυτικά κι ο άλλος στο πλοίο που πάει ανατολικά. Οι πορείες τους συναντώνται και τα πλοία περνούν κοντά, τόσο κοντά ώστε να βλέπεις απέναντι. Αλλά η θάλασσα είναι αγριεμένη, ο καιρός θυελλώδης: τα μάτια τους μαστιγώνονται από τον αφρό των κυμάτων, οι παλάμες τους καίνε από την τριβή των σκοινιών, περνά ο ένας μπροστά απ’ τον άλλο, μα είναι τόσο απασχολημένοι που δεν σηκώνουνε κεφάλι ώστε να χαιρετηθούν έστω και μ’ ένα νεύμα από μακριά.» Τζ.Μ. Κουτσύ (J.M. Coetzee), «Αυτός και o άνθρωπός του». H ομιλία κατά την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας 2003. Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου (wed only) Άρης Μπερλής, Σημειώσεις στο περιθώριο της ομιλίας του Τζων Μ. Κουτσύ στην Ακαδημία της Στοκχόλμης (wed only) [1] Για τη μεταγραφή του ονόματος του J.M. Coetzee παραπέμπω στον Πρόλογο του Μεταφραστή, στη δεύτερη έκδοση της μετάφρασής μου του έργου Περιμένοντας τους βαρβάρους (Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σ. 7-8). [2] George Orwell, “Notes on Nationalism”, Polemic No. 1, London 1945 [“PACIFIST: Those who ‘abjure’ violence can only do so because others are committing violence on their behalf.”] [3] Η ομιλία αυτή έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από την Αθηνά Δημητριάδου. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Νέα Εστία (τεύχος 1764, Φεβρ. 2004). Τα εδάφια που παρατίθενται εδώ είναι σε μετάφραση του συντάκτη για λόγους ομοιομορφίας ύφους. [4] «Αλλά για να επιστρέψω στον καινούργιο μου σύντροφο, ήμουν πολύ ευτυχής μαζί του, και αποφάσισα να του μάθω ό,τι ήταν απαραίτητο για να γίνει χρήσιμος, επιδέξιος και συνεργάσιμος, αλλά κυρίως για να του μάθω να μιλάει και να με καταλαβαίνει όταν μιλούσα. Κι αποδείχτηκε ο πιο φιλομαθής μαθητής που υπήρξε ποτέ». Daniel Defoe, Robinson Crusoe (1719). [5] Jean Amery, Jenseits von schuld un sühne, Στουτγάρδη 1966. Ελληνική έκδοση: Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση, μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, Άγρα, Αθήνα 2009 (βλ. σ. 75-76). [6] Δηλαδή το Κ. μπορεί να αναφέρεται και στον ήρωα του Κλάιστ – όχι μόνο του Κάφκα. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι kolhaas (ομόηχο με μια ελάχιστη ορθογραφική διαφορά) ονομάζεται στα αφρικάανς ο νοτιοαφρικανικός «λαγός των βράχων» – παραπέμποντας και στο λαγώχειλο του Μάικλ Κ; [7] Η αναφορά στον Κάφκα είναι προφανής – «Σαν το σκυλί» είναι τα τελευταία λόγια του Κ στη Δίκη.

Εκείνος και ο Άνθρωπός του

Σύνδεση