Η γραμμή της σκιάς

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS J.M. Coetzee, Diary of a Bad Year, Viking, 231 pp. Τζ. Μ. Κουτσύ, Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007, σελ. 242 Ορισμένοι συγγραφείς ξεκινούν νανουρίζοντας τους αναγνώστες τους, άλλοι αιφνιδιάζοντάς τους. Ο Τζ. Μ. Κουτσύ ξεκινά εισάγοντας μια επιχειρηματολογία. Ο αφηγητής του Ημερολογίου μιας κακής χρονιάς, για τον οποίον δεν γνωρίζουμε τίποτε ακόμα, μιλά για τη φύση του κράτους. Το πρώτο όνομα που αναφέρεται είναι του Χομπς. Γιατί ξεκινάμε με τον Χομπς και όχι με τον Αριστοτέλη; Ο πιστός αναγνώστης απαντά: επειδή βρισκόμαστε στην επικράτεια του Κουτσύ, που γράφει μπαλάντες για τους κουτσούς και το λαγώχειλο· οι χαρακτήρες του ζουν ζωές δυστυχισμένες, απάνθρωπες, αλλά όχι αρκετά σύντομες· συνήθως τραβούν σε μάκρος χωρίς να τους χρησιμεύουν σε τίποτε. Ας γυρίσουμε σελίδα. Αυτό που δεν αναφέρει ο κατά Χομπς μύθος για την προέλευση του κράτους είναι ότι η εκχώρηση της εξουσίας στο κράτος είναι αμετάκλητη… Γεννιόμαστε υποτελείς… Τεκμήριο αυτής μας της υποτέλειας είναι το πιστοποιητικό γεννήσεως. Με αυτό το πιστοποιητικό που σου δίνει το κράτος, αποκτάς μια ταυτότητα, και είτε τη φέρεις μαζί σου, είτε «μένεις χωρίς ταυτότητα και καταδικάζεσαι να ζεις εκτός του κράτους σαν το ζώο (τα ζώα δεν έχουν χαρτιά που να πιστοποιούν την ταυτότητά τους).» Όποιος αναγνώστης έχει μεγαλώσει σκυλί με γενεαλογικό δέντρο μεγαλύτερο από το δικό του, ίσως εδώ να χαμογελάσει. Αν το σκεφτούμε πιο σοβαρά, ίσως αναρωτηθούμε αν η κατάσταση των κατοίκων αλλάζει πραγματικά όταν το κράτος αρχίζει να τους καταγράφει. Ας ανατρέξουμε πίσω στην ιστορία: στην Αγγλία, για παράδειγμα, κυβερνητικές οδηγίες για τον τρόπο δήλωσης βαφτίσεων, γάμων και κηδειών δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά το 1538. Πριν απ’ αυτή τη χρονιά, οι άνθρωποι ήταν υποτελείς. Μετά απ’ αυτή τη χρονιά, ήταν υποτελείς. Ποτέ δεν ήταν ζώα, ούτε πριν, ούτε μετά. Αυτή η φωνή στη σελίδα δεν είναι λίγο πομπώδης και δραματική, δεν μεγαλοποιεί ελαφρώς το ζήτημα έτσι όπως θα ταίριαζε, ίσως, σε κάποιον που έχει ζήσει σε τυραννικό καθεστώς; Ποιος μιλά τέλος πάντων; Θα μας ανοίξει τα χαρτιά του ή θα μας αφήσει να περιπλανιόμαστε επί ώρες στο χαλαρό πεδίο της σύγχρονης λογοτεχνίας, ελπίζοντας να πέσουμε πάνω του τυχαία και να ταιριάξουμε τα λόγια μ’ ένα όνομα κι ένα πρόσωπο; Όμως δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε στην επιχειρηματολογία. Κάτι μας αποσπά την προσοχή. Μια γραμμή χωρίζει τη σελίδα που διαβάζουμε στα δύο, και κάτω απ’ αυτή τη γραμμή μια άλλη ιστορία μοιράζεται τον χώρο, ένας άλλος τόνος φωνής, ήσυχος, ιδιωτικός, οικείος στο αυτί του αναγνώστη, σε πλήρη αντίθεση με την πρώτη φωνή, που είναι απόμακρη, υπερβολική και δημόσια: Την πρωτοείδα στα πλυντήρια. Ήταν μια ήσυχη ανοιξιάτικη μέρα, κόντευε μεσημέρι, κι εγώ καθόμουνα και χάζευα τα ρούχα να στροβιλίζονται στον κάδο, όταν μπήκε μέσα αυτή η απίθανη γυναίκα. Απίθανη διότι το τελευταίο πράγμα που περίμενα ήταν μια τέτοια οπτασία· επίσης διότι το ριχτό ρούχο που φορούσε, ένα κόκκινο της ντομάτας, ήταν απίθανα κοντό. Η δεύτερη φωνή δύσκολα εμπνέει αμέσως συμπάθεια. Σαν να μιλά κάποιος ψευτολάγνος: «απίθανα κοντό», όντως. Στη δεύτερη σελίδα όμως, μια εικόνα προστίθεται στη φωνή: Δεν αποκλείεται να αιφνιδιάστηκε και εκείνη μπροστά στο δικό μου θέαμα: ένα σαράβαλο σε μια γωνιά, που με μια πρώτη ματιά θα μπορούσε να τον πάρει κανείς για αλήτη. Η καρδιά σφίγγεται. Άραγε το σαράβαλο κάτω από τη γραμμή είναι το ίδιο άτομο με τον δογματιστή, που μνημονεύει από πάνω τον Χομπς; Οι φιλόσοφοι βάζουν μόνοι τους πλυντήριο; Είναι πρέπον αυτό; Ένας άνθρωπος των γραμμάτων δεν θα έπρεπε να έχει οικιακή βοηθό; Αλλά μετά το ξανασκεφτόμαστε – έχουμε συνηθίσει τώρα πια να αντιτιθέμεθα στον εαυτό μας: και γιατί να μην βάζει πλυντήριο; Γιατί θεωρούμε ότι μόνο ένας ιδιοφυής ή ένας καθυστερημένος θα πρέπει να έχουν κάποιον να τους υπηρετεί; Ίσως να είναι για το καλό του. Ίσως να τον κάνει ταπεινό. Ίσως να του αρέσει να κατεβαίνει στο υπόγειο. Ίσως να είναι η μοναδική του επαφή με τους γείτονες. Ίσως να είναι η τυχερή του μέρα, μια που γνώρισε την ωραία της γειτονιάς. Ίσως να είναι θεραπευτικό. Ίσως να είναι λυτρωτικό. Ο Κουτσύ δεν ενδίδει στο «πάθος». Στη συλλογή δοκιμίων του Inner Workings[1], και συγκεκριμένα στο δοκίμιο για την πεζογραφία του Μπέκετ, παρατηρεί με αποδοκιμασία ότι στην ιστορία του The End, ο Μπέκετ κάνει «μια βουτιά στο μελό, που δεν τον αντιπροσωπεύει». Το συναίσθημα όμως διεγείρεται και με το «βάθος». Αποδεικνύεται ότι ο αφηγητής του Ημερολογίου είναι ένας διακεκριμένος συγγραφέας, που συνεισφέρει σ’ έναν συλλογικό τόμο δοκιμίων με τίτλο Σκληρές απόψεις. Είναι αδύναμος και γέρος. Πάνω από τη γραμμή που διαιρεί τη σελίδα, εξακολουθεί να υποστηρίζει σθεναρά τις απόψεις του: για τη δημοκρατία, την τρομοκρατία. Κάτω από τη γραμμή, τρέμει. Κάπου στον άγραφο χώρο ανάμεσα στα δύο κομμάτια, η αυτοπεποίθησή του κλονίζεται. Αν δεν σου αρέσουν αυτά που λέει, μπορείς να τον κάνεις στην άκρη. Έχει ξαναλειτουργήσει ποτέ με τόση σκληρότητα ένας άγραφος χώρος; Σ’ αυτό το χάσμα, ο αναγνώστης προσγειώνεται ανάμεσα σε δύο κόσμους. Επάνω, ο κόσμος του πνεύματος· κάτω, ο κόσμος των συναισθημάτων. Δύναμη επάνω, αδυναμία κάτω. Επάνω, οι μεγάλες γενικεύσεις· κάτω, o συγκεκριμένος πόθος ενός αδύναμου κορμιού, στοιχειωμένου από τα τελευταία απομεινάρια της σαρκικής επιθυμίας. Ο συγγραφέας μιλά για την κατάρρευση της εξουσίας, αναφέροντας την υπόθεση της ταινίας Οι Επτά Σαμουράι, ενώ ο γερομπερμπάντης κάτω στα πλυντήρια πασχίζει να πιάσει κουβέντα με την απίθανη καλλονή, «μαύρα, πολύ μαύρα μαλλιά, κορμί καλοσχηματισμένο. Μια χρυσαφένια απόχρωση στο δέρμα της…», «οπίσθια τέλεια, σχεδόν αγγελικά.» Νιώθει έναν «μεταφυσικό πόνο», που πιστεύει ότι η κοπέλα τον διαισθάνεται και γι’ αυτό βιάζεται να φύγει. Μακάρι να πρόσεχε τις σκληρές απόψεις του και όχι τη σωματική του αδυναμία. Έτσι, όταν τη δεύτερη φορά που συναντιούνται στο δημόσιο πάρκο μαθαίνει ότι η Άνυα δακτυλογραφεί, της προτείνει να τον βοηθήσει με το κομμάτι που γράφει ο ίδιος για την υπό έκδοση συλλογή. Της λέει πως χρειάζεται μια γραμματέα, «να πιάνει από ένστικτο, από διαίσθηση, αυτό που προσπαθώ να κάνω». Μπορεί και επιμελήτρια ‒ μια βοηθό συνεταίρο στο εγχείρημά του. Ο αναγνώστης αμφιβάλλει για την επιτυχία αυτού του διακανονισμού. Πάνω από τη γραμμή, οι Σκληρές απόψεις έχουν προχωρήσει στον Μακιαβέλι. Εδώ μιλάμε τη στιβαρή, λαμπερή και συνάμα σκοτεινή γλώσσα της ανάγκης. Κάτω από τη γραμμή, η Άνυα απαγγέλλει με στόμφο τους αδύναμους, πεζούς όρους της επαγγελματικής φρασεολογίας. Αυτή τη στιγμή βρίσκεται ανάμεσα σε δυο δουλειές, αλλά ο φίλος της, με τον οποίο συγκατοικεί στον τελευταίο όροφο του κτιρίου, τη δηλώνει ως «γραμματειακό δυναμικό». Παλιότερα εργαζόταν σε «υπηρεσίες φιλοξενίας». Ελπίζει να μεταπηδήσει στη «διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού». Στη βάση της σελίδας, ο αφηγητής εξομολογείται ότι δεν είναι ειλικρινής. Δεν χρειάζεται γραμματέα· ο Γερμανός εκδότης που έχει παραγγείλει τις Σκληρές απόψεις, μπορεί εύκολα να μεταγράψει το κείμενό του από το ντικταφόν. Δεν χρειάζεται την Άνυα αλλά τη θέλει, και για να την αποκτήσει, θα την κολακέψει. «Ποια γυναίκα που σέβεται τον εαυτό της θα αρνιόταν ότι έχει διαίσθηση;». Ο επίδοξος εργοδότης εικάζει πως η Άνυα έχει επίγνωση ότι η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε μοιχεία. Ο αναγνώστης είναι σίγουρος. Δεν πρόκειται για καμιά απονήρευτη, εξαρτημένη κοπέλα, όπως η φοιτήτρια στην Ατίμωση του Κουτσύ, που ενδίδει απρόθυμα στις σεξουαλικές ορέξεις του καθηγητή της. Εδώ το μαστίγιο βρίσκεται στα χέρια της Άνυα. Ελπίζουμε να του κάνει το χατίρι, ως ένα σημείο· καταλαβαίνουμε ότι ο συγγραφέας νιώθει μοναξιά. Ελπίζουμε μόνο να μην τον εξευτελίσει. Αναγνωρίζουμε ότι, όπως και ο πρωταγωνιστής στον Αργό άνθρωπο, έτσι και ο συγγραφέας, που ονομάζεται Κ, έχει γεμάτο πορτοφόλι και άδεια καρδιά. Ο αναγνώστης έχει ήδη εμπλακεί συναισθηματικά, όμως δεν είμαστε σίγουροι κατά πόσο θέλει ο συγγραφέας να νοιαζόμαστε για τις δημιουργίες του. Υπό ποία έννοια μας παρουσιάζει στη σελίδα του όντα για τα οποία μπορούμε να διαμορφώσουμε τη δική μας άποψη, για λογαριασμό των οποίων μπορούμε να αναπτύξουμε κι εμείς επιθυμίες; Έχουμε συνηθίσει έναν Κουτσύ που ταρακουνάει το κλουβί της λογοτεχνίας. Ίσως τώρα διαπιστώσουμε πως έχει ξεγλιστρήσει μέσ’ από τα κάγκελα και μας έχει αφήσει μόνους, να συμπάσχουμε με το κενό. Ποια είναι η Άνυα, η φλογερή Φιλιππινέζα; Αν είναι μούσα, άργησε να εμφανιστεί, μια και ο συγγραφέας θεωρεί τον εαυτό του «υστερο-φυσικό». Το μυαλό του είναι ζωντανό, αλλά το χέρι του δεν κρατά πια τόσο σφιχτά το στυλό. Θα είναι αρκετά δυνατός για να εκμεταλλευτεί ό,τι κι αν του φέρει η Άνυα στη συγγραφική του ζωή; Από την άλλη μεριά, οι αποκαμωμένοι ήρωες που διασχίζουν τα ερημικά τοπία του Κουτσύ, έχουν ένα ξεροκέφαλο πείσμα για ζωή. Αν ανατρέξουμε πίσω στο 1983, στο Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ, βλέπουμε έναν χαρακτήρα που κάνει απεργία πείνας από την αρχή ως το τέλος του μυθιστορήματος αλλά δεν πεθαίνει. Στον Αργό άνθρωπο, ο Πολ Ρέιμεντ είναι μόλις εξήντα ετών, αν και η αδυναμία του να πάρει τη ζωή του στα χέρια του δημιουργεί την εντύπωση ότι είναι γερασμένος. Ο Τζ. Μ. Κουτσύ. © SHANNON BURNS / AUSTRALIAN BOOK REVIEW Την εποχή του αφελούς φωτογραφικού τουρισμού, οι ταξιδιώτες στις διακεκαυμένες ζώνες του πλανήτη θα μας έδειχναν τη φωτογραφία κάποιου ημίγυμνου, άφυλου ανθρώπινου πλάσματος, ζαρωμένου σαν άμορφη μάζα πίσσας σε δρόμο που βράζει, και μετά θα μας αποκάλυπταν, ως έκπληξη, ότι αυτός ή αυτή ήταν μόλις είκοσι επτά ετών. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τους χαρακτήρες του Κουτσύ: δείχνουν να βρίσκονται στα πρόθυρα της εξαφάνισης, αλλά όχι, έχουν ακόμα μέσα τους ζωή. Οι σκληρές απόψεις δεν χάνουν ποτέ τη δύναμή τους. Αλ Κάιντα. Παιδοφιλία. Χάρολντ Πίντερ. Γρίπη των πτηνών, ευφυής σχεδιασμός, κόλπος του Γκουαντάναμο. Γνωρίζουμε ότι προέρχονται από το ρεπερτόριο του κάπως απαισιόδοξου αλλά φιλελεύθερου αφηγητή, και ότι μας κατευθύνουν προς τους οικείους, έντονους προβληματισμούς, που στοιχειώνουν τον Κουτσύ: την αποστροφή, την ατίμωση, την ντροπή, τις βασανισμένες ζωές των ζώων. Τα επιχειρήματα πάνω από τη γραμμή είναι πάντα ισχυρά, πείθουν ποικιλοτρόπως. Μερικές φορές, η άποψη που αναπτύσσεται πάνω από τη γραμμή αποδομείται με μαεστρία από τους χαρακτήρες που λειτουργούν κάτω απ’ αυτήν. Το εκπληκτικό αυτού του βιβλίου είναι ότι εμπλέκει βαθιά τον αναγνώστη, είναι σαρκαστικά κωμικό και διαβάζεται με μεγάλη ευκολία, ακόμα κι όταν η αφήγηση χωρίζεται από τα δύο στα τρία. Επειδή σύντομα η Άνυα αποκτά δική της φωνή. Μας λέει τι πιστεύει για τον συγγραφέα, όπως ο συγγραφέας μας λέει τι πιστεύει γι’ αυτήν. Ο συγγραφέας, όπως και ο Κουτσύ, είναι ένας Νοτιοαφρικανός που ζει στην Αυστραλία. Όπως και ο δημιουργός του, έτσι κι αυτός έχει γράψει ένα μυθιστόρημα με τίτλο Περιμένοντας τους βαρβάρους, καθώς και κάποια δοκίμια για τη λογοκρισία. Σε κάποια σημεία υπάρχει αλληλοεπικάλυψη, σε άλλα τα βιογραφικά στοιχεία διαφοροποιούνται. Ίσως πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο Τζον Κ, όπως και η άλλη δημιουργία του Κουτσύ, η Ελίζαμπεθ Κοστέλο, είναι κάποιος απροσδιόριστος σωσίας· καθώς προχωρούν για να συναντήσουν το πρωτότυπό τους, το πραγματικό και το πλαστό περνούν το ένα μέσα απ’ το άλλο, τα περιγράμματά τους συγχέονται, δεν ταιριάζουν απόλυτα αλλά βρίσκονται τρομακτικά κοντά. Η Άνυα περνάει τον Κ για Νοτιοαμερικανό. Τον αποκαλεί Σενιόρ, ίσως και Σίνιορ. Διορθώνει τα αγγλικά του, που πιστεύει ότι δεν είναι η μητρική του γλώσσα. Πώς θα καταλάβουμε τη θέση της Άνυα στο μυθιστόρημα; Να τη θεωρήσουμε ισάξια με τον χαοτικό αλήτη, που καταλαμβάνει την προνομιακή θέση στο πάνω μέρος της σελίδας; Της έχει άραγε δοθεί –μ’ αυτό το ταχυδακτυλουργικό κόλπο μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη– η αυτονομία ενός μυθιστορηματικού χαρακτήρα; Στο δοκίμιό του για τον Ρόμπερτ Βάλζερ[2], ο Κουτσύ αναφέρεται στην ευχαρίστηση που έπαιρνε ο συγγραφέας από το damselling, που το εξηγεί ως «βιώνοντας νοερά τη ζωή μιας γυναίκας, εκ των έσω». Μάλλον είναι ασφαλές να πούμε ότι στην περίπτωση του Κουτσύ δεν ισχύει κάτι τέτοιο, καθώς η Άνυα δείχνει να έχει την ψυχοσύνθεση ηθοποιού σε παράσταση μπουρλέσκ: «Καθώς περνάω από μπροστά του με το καλάθι των απλύτων, φροντίζω να κουνάω τον πισινό μου, τον υπέροχο πισινό μου με το εφαρμοστό τζιν. Αν ήμουνα άντρας, δεν θα μπορούσα να πάρω τα μάτια μου από πάνω του». Χρησιμοποιεί σεμνότυφα κλισέ: «Τους άντρες να τους αφήνεις πάντα στην εικασία». Αν και κοντεύει τα τριάντα, μοιάζει μ’ αυτά τα μικρομέγαλα κορίτσια που χρησιμοποιούνται στην πορνογραφία, και το ξέρει. Ο συγγραφέας των Σκληρών απόψεων το ξέρει κι αυτός· έτσι, όταν αρχίζει να αναλύει, πάνω από τη γραμμή, τη λογική βάση των κοινωνικών ταμπού περί παιδικής πορνογραφίας, ένας αντίλαλος δημιουργείται ανάμεσα στις δύο αφηγηματικές ροές. Παρόλο που αποδεικνύεται πιο μορφωμένη απ’ όσο θεωρούσε αρχικά ο Σενιόρ Κ, δηλώνει ότι δεν την ενδιαφέρει η πολιτική και δείχνει να υποτιμά τόσο το επάγγελμά του όσο και το ύφος του, «ύφος ξερόλα». Ωστόσο, έχει αυτή την ψυχαναγκαστική τάση των συγγραφέων να «παίζουν» με τη γλώσσα: …είμαι η segretaria του, μερικής απασχόλησης. Επίσης κάπου κάπου και η οικιακή βοηθός του. Στην αρχή υποτίθεται ότι θα ήμουνα η segretaria του, η καλλιγράφος του, η κακή του νεράιδα, στην ουσία ούτε καν αυτό, απλώς η δακτυλογράφος του, η tipitista, η clackadackia του. Φαίνεται πως ο μόνος λόγος ύπαρξης της Άνυα είναι να κοιτάζει τον συγγραφέα, που κοιτάζει τον εαυτό του: Υποθέτω ότι, μόλις φεύγω, ξεκουμπώνεται… και τον παίζει. Μετά κουμπώνεται και γυρίζει στον [τότε πρωθυπουργό της Αυστραλίας] Τζον Χάουαρντ και στον Τζορτζ Μπους και στο τι καθάρματα είναι. «Ξεκουμπώνεται» είναι τόσο λογοτεχνικός όρος, που ξέρουμε ότι ο αφηγητής ειρωνεύεται τον εαυτό του. Η Άνυα είναι η απάνθρωπη μαριονέτα, σε μια παράσταση με θέμα τη δική του τρωτότητα. Όπως κανένας άνδρας δεν είναι ήρωας για τον υπηρέτη του, ομοίως κανένας συγγραφέας δεν είναι ήρωας για την οικιακή βοηθό του. Ο Κ ζει σ’ ένα αχούρι. Η Άνυα είναι αναγκασμένη να πετάει τα άδεια μπουκάλια που βρίσκει και να περιφέρεται στο διαμέρισμά του με το κατσαριδοκτόνο. Δεν μπορεί, λέει, να βλέπει έναν άντρα να ζει μες στη βρώμα. Αναπτύσσει τον δικό της τρόπο σκέψης, παίρνει πλέον αποφάσεις. Ο συγγραφέας είναι απορροφημένος από τη δουλειά του, τη γνωστή, παραδοσιακή διαδικασία της δημιουργίας χαρακτήρων. Ενώ αρχικά ενσαρκώνει μια ωμή ανδρική φαντασίωση, μετά από πενήντα σελίδες η Άνυα αποκτά τη δική της εσωτερική ζωή, τη δυνατότητα να υποφέρει και να αλλάζει. Η ιδέα ότι θα εργαστεί ως επιμελήτρια του Κ φαίνεται βλακώδης, ώσπου οι αντιδράσεις της αρχίζουν να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν το κείμενό του· στο τέλος δε, τον πείθουν να στραφεί προς τα μέσα του και να ξεκινήσει ένα δεύτερο ημερολόγιο, μια καταγραφή των πιο προσωπικών των απόψεων, που θα αποκαλύψουν στον αναγνώστη τον εσωτερικό του κόσμο. Όμως στο μεταξύ, στο κομμάτι της σελίδας κάτω από τη γραμμή, μια άλλη υπόθεση εκτυλίσσεται. Ο φίλος της Άνυα, στον τελευταίο όροφο του κτιρίου, είναι ένας τύπος με φακίδες, που ο Κ τον αποκαλεί «κύριο Άμπερντιν» και τον περιγράφει ως ασπρουλιάρη, παχουλό, μονίμως ιδρωμένο και πάντα βιαστικό. Στη σκέψη αυτού να κάνει σεξ με την Άνυα, ο Κ υποφέρει. Τον μισεί και τον ζηλεύει ταυτόχρονα: «Θα ’δινα το δεξί μου χέρι να ήμουνα ο κύριος Άμπερντιν». Το πραγματικό του όνομα είναι Άλαν και είναι σύμβουλος επενδύσεων, εναρμονισμένος με την «οικονομική διάσταση» των πραγμάτων. Ανάμεσα στους συναδέλφους του περνιέται για διανοούμενος, αλλά –όπως η Άνυα μιλά γαλλικά αλλά δεν έχει ακουστά τον Βολταίρο– κάνει διάφορες γκάφες: «Ο Ορφέας και η Ευρυδίκη, είπε ο Άλαν, διάσημοι εραστές. Ο Ορφέας ήταν ο άντρας, η Ευρυδίκη ήταν η γυναίκα που έγινε στήλη άλατος». Για τον Άλαν, η πολιτική είναι παλιομοδίτικη ασχολία, διαφυγή από την πραγματικότητα. «Τα μείζονα ζητήματα, τα ζητήματα που μετράνε, έχουν τακτοποιηθεί». O Άλαν έχει νοοτροπία ληστή. Ο Σενιόρ Κ είναι η φυσική του λεία, ένας «ντεμοντέ αισθηματίας του στιλ ελεύθερος-έρωτας, ελεύθερη-έκφραση, χίπης και σοσιαλιστής». Έχοντας εγκαταστήσει λογισμικό κατασκοπίας στον προσωπικό υπολογιστή του Κ, ο Άλαν επινοεί ένα σχέδιο για να κλέψει τις οικονομίες του γέρου. Η διαθήκη του Κ, όπως ανακάλυψε ο Άλαν, αφήνει τα χρήματά του στην αδερφή του, που έχει ήδη πεθάνει, ενώ «ο αμέσως επόμενος κληρονόμος είναι ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα, κάποια απ’ αυτές τις οργανώσεις χωρίς μέλλον… για την αποκατάσταση των πειραματόζωων.» Όσο για τους τόκους που συσσωρεύονται στον τραπεζικό του λογαριασμό, ο Άλαν απειλεί: «Εγώ θα τα αξιοποιήσω αυτά τα χρήματα». Τελικά, η Άνυα τον αποτρέπει. Στο παρά πέντε. Έτσι πρέπει να γίνει, για χάρη του αναγνώστη· μερικές φορές μας αρκεί να περιπλανιόμαστε μέσα σ’ ένα μυθιστόρημα, αλλά κάθε βιβλίο, κάποια στιγμή, πρέπει να καθηλώσει τον αναγνώστη του στη σελίδα. Όπως η Άνυα, που προσπαθεί να πείσει τον Σενιόρ Κ να υιοθετήσει μια προσέγγιση λιγότερο αυστηρή, έτσι και ο αναγνώστης απαιτεί «μια ιστορία με ανθρώπινο ενδιαφέρον, να την καταλαβαίνω». Όμως αυτό το έργο είναι βαρύ για έναν συγγραφέα, εξαντλητικό, και ο Κ αμφιβάλλει αν έχει ακόμα τις δυνάμεις να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της αφήγησης: Για να γράψεις μυθιστόρημα πρέπει να είσαι σαν τον Άτλαντα, να σηκώνεις ολάκερο κόσμο στους ώμους σου και να τον βαστάς εσύ για μήνες και χρόνια, ενόσω τα γεγονότα του εξελίσσονται από μόνα τους. H κρίσιμη στιγμή για έναν συγγραφέα είναι όταν δεν ικανοποιείται πια με το να επιδεικνύεται στους άλλους, αλλά νιώθει την ανάγκη να ασχοληθεί με επείγοντα, προσωπικά του ζητήματα: πώς να ζήσει, πώς να πεθάνει. Όμως, λόγω της ιδιότητάς του, πρέπει να τα επιλύσει δημοσίως, στο χαρτί. Αν είναι επίσης κοινωνικός και πολιτικός σχολιαστής, πρέπει να σκεφτεί αν οι απόψεις του –που έτσι κι αλλιώς «υπόκεινται στις διακυμάνσεις των διαθέσεων»– έχουν εκφυλιστεί σ’ ένα είδος ανεκτής γκρίνιας, σ’ ένα απλό παράπονο που ο κόσμος δεν ανταποκρίθηκε στις φαντασιώσεις του. Βλέπει ότι πρέπει να αμφισβητήσει και να αλλάξει τη στάση του απέναντι στα πράγματα, ενώ ταυτόχρονα μπαίνει στον πειρασμό να ενδώσει σ’ αυτό που η Άνυα αποκαλεί «τρυφερές απόψεις». Θέλει να σκεφτεί τη ζωή που ονειρεύεται. Έλκεται –ίσως πάντα ο συγκεκριμένος συγγραφέας– από τον δρόμο «του αναχωρητισμού, της ηθελημένης αφάνειας, της μετανάστευσης προς τα έσω.» Ο Κουτσύ έχει γράψει πολλά για την αβεβαιότητα, τις μεταβολές και τους συμβιβασμούς που συνεπάγεται η ζωή ενός συγγραφέα, αλλά ποτέ τόσο πειστικά όσο στο Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς. Σε ορισμένα καθεστώτα –στην παλιά Σοβιετική Ένωση, τη Νότια Αφρική του απαρτχάιντ– όλοι οι εν ενεργεία συγγραφείς μπορούν να θεωρούν ότι είναι ήρωες. Το γεγονός ότι έτυχε να γεννηθούν στον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, τους έχει περιβάλει μ’ ένα κάποιο ηθικό μεγαλείο, γι’ αυτούς άνευ σημασίας από τη στιγμή που θα πιάσουν στο χέρι τους την πένα. Αναγκασμένοι είτε να μεταναστεύουν είτε να αποφεύγουν διακριτικά τη λογοκρισία, αντιμετωπίζουν τις καταστάσεις με σοβαρότητα, δεν νιώθουν την υποχρέωση να διασκεδάζουν τους αναγνώστες. Για τους bien-pensants, η ανάγνωση των βιβλίων τους είναι ηθική υποχρέωση. Ως ένας απ’ αυτούς τους λίγους διακεκριμένους συγγραφείς, ο Κουτσύ χρησιμοποίησε την ιδιαίτερη κατάστασή του με σκεπτικισμό. Χρησιμοποίησε την ειρωνεία, την αλληγορία, τα πλάγια μέσα, χωρίς όμως να ξεχνά ποτέ το καθήκον του: συχνά, όπως στην Ατίμωση –για πολλούς αναγνώστες το καλύτερό του έργο–, η ηθική ανάλυση βαραίνει την κάθε του φράση. Αντίθετα, το Ημερολόγιο –σε μεγάλη αντίθεση και με τον Αργό άνθρωπο, το τελευταίο μυθιστόρημα του Κουτσύ– είναι σβέλτο, ενίοτε παιχνιδιάρικο, διατηρώντας την προσοχή του αναγνώστη σε κίνηση, πάνω, κάτω και ανάμεσα στις γραμμές, εντός και εκτός διαφορετικών πλαισίων αναφοράς. Διαπνέεται από μια σκανταλιάρικη αύρα· ίσως ο συγγραφέας νιώθει να τον καλεί το κωμικό, όπως καλεί και τον αφηγητή της Ατίμωσης, όταν ξεχνά για λίγο τα φριχτά γεγονότα που συνέβησαν στην οικογένειά του και κάθεται να συνθέσει μια όπερα για τον Λόρδο Βύρωνα στην Ιταλία. Θα μπορούσε κανείς να γράψει μια σκληρή κωμική όπερα, εμπνευσμένος από τη μονομαχία που διεξάγεται στη μέση του βιβλίου: ο ευγενής έκλυτος φιλάργυρος, που σκαλίζει τον ερωτικό του πόθο, αποκαλύπτοντας τη ζωώδη φύση του· ο χοντροκέφαλος ψευτοπαλικαράς, που οργανώνει ολόκληρο σχέδιο για να τον εξαπατήσει· η μοιραία συνάντησή τους, πολυαναμενόμενη από καιρό· η ξύπνια, όμορφη σύζυγος, που μπαίνει ανάμεσά τους και τους αποτρέπει. Γιατί καθώς δακτυλογραφεί και σχολιάζει τις σκληρές απόψεις του Κ, η Άνυα ορθώνει ανάστημα. Ο Σενιόρ Κ γίνεται μερικές φορές οξύθυμος, σαν φτηνός σκόρερ. Ο αναγνώστης είναι επιφυλακτικός, δεν είναι σίγουρος αν πρέπει να θεωρήσει ότι οι απόψεις του ταυτίζονται με τις απόψεις του Κουτσύ, ή αν πρέπει να αφήσει τον κάθε συγγραφέα με τις θεωρίες του. Ο Κ προειδοποιεί την Άνυα: «οι απόψεις που δακτυλογραφείς δεν προέρχονται κατ’ ανάγκην από τα τρίσβαθα της ψυχής μου». Αυτό που τις υπονομεύει δεν είναι το γεγονός ότι μπορεί να είναι ευμετάβλητες ή ρηχές, αλλά η εμπειρία της Άνυα από τη ζωή, που, καθώς η ιστορία ξεδιπλώνεται, φαίνεται να είναι μεγαλύτερη από του εργοδότη της. Αφού δακτυλογραφεί τις απόψεις του για την παιδοφιλία, παρεμβαίνει: «Είδα πολλούς ηλικιωμένους στο Βιετνάμ να πηγαίνουν με μικρά κορίτσια». Στην Ελίζαμπεθ Κοστέλο, η ηρωίδα-συγγραφέας εμφανίζεται μπροστά σ’ ένα παράξενο δικαστήριο, που της ζητά να δηλώσει τις πεποιθήσεις της. Στην αρχή, ισχυρίζεται ότι δεν έχει καμία, ότι είναι απλώς μια γραμματέας που καταγράφει τις εσωτερικές φωνές της, από τις οποίες προκύπτουν τα μυθιστορήματά της· εξάλλου «μια καλή γραμματέας δεν πρέπει να έχει συγκεκριμένες πεποιθήσεις. Δεν αρμόζει στο επάγγελμά της». Απ’ αυτή την άποψη, η Άνυα δεν είναι καλή γραμματέας. Επηρεάζει το κείμενο και τελικά αντιμετωπίζει τον Σενιόρ Κ / Κουτσύ στην έδρα του. Στο κρίσιμο ζήτημα της ντροπής, δεν συμφωνεί μαζί του. Στις Σκληρές απόψεις, ο Σενιόρ Κ συζητά περί της εθνικής ντροπής· εικάζει ότι η Αμερική του Τζορτζ Μπους θα θεωρείται καταραμένη από τις επόμενες γενιές, όπως η Γερμανία και η Νότια Αφρική. Κανένα μεμονωμένο άτομο δεν απαλλάσσεται από το βάρος της συλλογικής ενοχής: Όταν ζεις σε επαίσχυντες εποχές, η ντροπή πέφτει πάνω σου, η ντροπή πέφτει στον καθένα, οπότε εσύ είσαι αναγκασμένος απλώς να την υφίστασαι, είναι ο κλήρος και η τιμωρία σου. Αλλά η Άνυα, για να τον προκαλέσει, του διηγείται πώς αυτή και μια φίλη της βιάστηκαν από τρεις Αμερικανούς φοιτητές, που τις είχαν πάει βόλτα μ’ ένα σκάφος. Τα αγόρια τούς είχαν φερθεί σαν να ήταν τιποτένιες, σκουπίδια, και τα σκουπίδια δεν παραπονιούνται όταν τα πετάς. Όμως αυτή και η φίλη της πήγαν στην αστυνομία, και τα αγόρια συνελήφθησαν. Πήρε την αντίθετη απόφαση απ’ αυτή που είχε πάρει η κόρη του αφηγητή στην Ατίμωση, μια λευκή γυναίκα που, όταν τη βιάζουν στην απομακρυσμένη φάρμα της τρεις μαύροι εισβολείς, επιλέγει να μην αναφέρει το έγκλημα στην αστυνομία. Καταγγέλλει τη ληστεία, καταγγέλλει την τρομακτική επίθεση κατά του πατέρα της, αλλά τον βιασμό προτιμά να τον διαχειριστεί μόνη της, μετατρέποντας σε προσωπικό της ζήτημα κάτι που το θεωρεί μέρος μιας δημόσιας εκδίκησης, κάτι που της επεφύλασσε η ιστορία. Στην περίπτωση της Άνυα, ένας αστυνομικός ρωτά τις δυο κοπέλες αν είναι σίγουρες ότι θέλουν να μαθευτεί η ιστορία: «Η ατίμωση, η infamia, είναι σαν την τσίχλα, όπου αγγίξει κολλάει.» Εκείνη του λέει –το λέει και στον Σενιόρ Κ– ότι όταν ένας άντρας βιάζει μια γυναίκα, η ντροπή είναι δική του, μόνο δική του, είμαστε πια στον εικοστό αιώνα. Αλλά ο Σενιόρ Κ δεν είναι σίγουρος. Νιώθει ότι ντροπιάζεται κι αυτός από τις πράξεις των ανδρών, και «θα με εξέπληττε αν δεν σε κάνουν να νιώθεις ακόμη ντροπή στα μύχια της ψυχής σου». Εκείνη θυμώνει, θεωρεί ότι αναπαράγει το επιχείρημα του αστυνομικού. Ίσως όμως ο Σενιόρ Κ να εννοεί κάτι άλλο: ότι ντροπιάζεται κι εκείνη επειδή –παρόλο που στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν το θύμα– ανήκει στο ανθρώπινο είδος, και δεν μπορεί να είναι άμοιρη ευθυνών για την ορμέμφυτη επιθυμία του ανθρώπου για εξουσία και προσωπική ικανοποίηση, που οδηγεί στον βιασμό και σε άλλα εγκλήματα. Έτσι, η ντροπή με την οποία ασχολούνται ο Κουτσύ και ο Σενιόρ Κ γίνεται κάτι σαν προπατορικό αμάρτημα, ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, που δεν μπορεί να ξεριζωθεί. Η Άνυα το εκλαμβάνει ως αποφυγή ευθύνης. Αν όλοι είναι υπεύθυνοι, τότε κανείς δεν είναι υπεύθυνος. Αποκλείεται να είναι αυτή η ιστορία του ανθρώπου – ένα έπος από αδικήματα για τα οποία δεν ευθύνεται κανείς; Για την Άνυα, το απόφθεγμα «Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί» δεν έχει νόημα. Εκείνη, η ανίσχυρη, το θύμα, ξέρει καλά ποιος κάνει τι σε ποιον, ποιος ωφελείται, και ποιος πληρώνει. Αυτή η διαφωνία είναι το πρώτο ρήγμα ανάμεσα στον συγγραφέα και τη δακτυλογράφο. Η Άνυα τον εγκαταλείπει αλλά επιστρέφει, επειδή του υποσχέθηκε να δακτυλογραφήσει το βιβλίο και δεν αθετεί ποτέ τις υποσχέσεις της. Προς το τέλος του βιβλίου εγκαταλείπει τον Άλαν, μετακομίζει σε άλλη πόλη και φτιάχνει τη δική της ζωή· δεν βρίσκεται πια υπό το βλέμμα του δημιουργού της, ωστόσο εξακολουθεί να υπάρχει. Στην αρχή είναι ένα παιχνιδάκι· μετά, δραπετεύει από τον συγγραφέα που τη δημιούργησε, αναπτύσσει ελεύθερη βούληση και με τη δική της ελεύθερη βούληση αποφασίζει ότι, αν χρειαστεί, θα επιστρέψει για να περιθάλψει τον Σενιόρ Κ. Είναι η γυναίκα που είδε στο όνειρό του στις αρχές της αφήγησης: «Είδα ότι είχα πεθάνει και ότι μια νέα γυναίκα με οδηγούσε στην έξοδο προς τη λήθη». Η Άνυα δεν έχει τίποτα να κερδίσει από τον Κ. Η επιστροφή της στη ζωή του θα είναι μια πράξη αλτρουισμού – ένα φαινόμενο τόσο δυσνόητο για τον κύριο Άμπερντιν, που δεν θα ήξερε πώς να το κοστολογήσει. Εδώ τίθεται ένα ερώτημα που απασχολεί τόσο τον Σενιόρ Κ, όσο και τον Κουτσύ: Ποιος θα μας συνοδεύσει στο κατώφλι του θανάτου; Στην Ατίμωση, λένε στον αφηγητή: «Δεν νομίζω ότι είμαστε έτοιμοι να πεθάνουμε, κανείς από μας, χωρίς την απαραίτητη συνοδεία». Καθώς ο Κ αρχίζει να γράφει το δεύτερο ημερολόγιό του, πιο προσωπικό και ενδοσκοπικό από το πρώτο, επισημαίνει ότι η γνώση του επερχόμενου θανάτου ακολουθεί την κάθε του λέξη. Ωστόσο αγνοούμε το γεγονός ότι «Οι συμβάσεις απαιτούν από τον συγγραφέα να απομονώνει από τα γραφόμενά του την υπαρξιακή του κατάσταση…». Συναινώντας μ’ αυτή τη σύμβαση, συμφωνούμε άραγε να διαβάζουμε μόνο μισές αλήθειες; Δεχόμαστε ότι ο συγγραφέας δεν θα είναι ποτέ εντάξει με τον εαυτό του, όσο ισχυρή πρόθεση κι αν έχει; Η απόλυτη πιστότητα θα απαιτούσε κάθε πρόταση να συνοδεύεται από σχόλια για την κατάσταση του συγγραφέα τη συγκεκριμένη στιγμή. Όλα τα μυθιστορήματα θα ήταν σαν τον Τρίστραμ Σάντι. Δεν θα πραγματώνονταν ποτέ. Οι λέξεις θα αιωρούνταν πάνω από τα περιθώρια των σελίδων, και οι σελίδες θα ανακατώνονταν από την ανάσα του αγγέλου που καταγράφει τις ανθρώπινες πράξεις. Δεν είναι μόνο ο φόβος του θανάτου που αναστατώνει τον συγγραφέα· κάθε φορά που κάποιος κάθεται να γράψει, ένα χάσμα σαν τάφος ανοίγεται ανάμεσα στην πρόθεσή του και στο αποτέλεσμα. Θεωρώντας ότι αυτή είναι η δουλειά που πρέπει να κάνει κάθε μέρα, ο καλλιτέχνης περνά όλη του τη ζωή προσπαθώντας να μειώσει αυτό το χάσμα – αλλά για ποιο λόγο; Για να μπορέσει να επιβάλει τις «σκληρές απόψεις» του στον κόσμο; Για ν’ αφήσει το αποτύπωμα τής, ενδεχομένως ασήμαντης, προσωπικότητάς του σε ό,τι αγγίζει; Ο Κ σηκώνει τους ώμους του, οι δυνατότητές του είναι περιορισμένες: «Ουδέποτε υπήρξα πολύ καλός στην επίκληση του πραγματικού». Ο κύριος Άμπερντιν τον ειρωνεύεται, λέγοντας ότι πρόκειται για «έναν άνθρωπο του οποίου το μοναδικό επίτευγμα βρίσκεται στη σφαίρα του φανταστικού», αλλά ο Κ αναφέρει για τη φήμη του ότι τώρα «οι κριτικοί άρχισαν καινούριο βιολί. Τελικά, δεν είναι μυθιστοριογράφος, λένε, αλλά ένας λόγιος που τσαλαβουτάει στην πεζογραφία». Τότε όμως, σε τι χρησιμεύει η μυθοπλασία; Η αδερφή της Ελίζαμπεθ Κοστέλο, ιεραπόστολος στην Αφρική, λέει: «Δεν χρειάζεται να ανατρέξω σε μυθιστορήματα… για να μάθω πόσο μικρόψυχοι, πόσο χυδαίοι, πόσο σκληροί μπορούν να γίνουν οι άνθρωποι». Τα μυθιστορήματα δεν προσθέτουν καμιά επιπλέον πληροφορία στο ιστορικό αρχείο, και ο Κ το ξέρει. Με ανάλαφρη διάθεση, η Άνυα τον καθησυχάζει: «Όσο για το συγγραφικό σου έργο, είσαι αναμφίβολα ένας από τους καλύτερους, ΑΑ, και δεν σ’ το λέω αυτό επειδή είμαι φίλη σου». Αλλά δεν είναι η Άνυα αυτή που θα τον βοηθήσει να τα ξεδιαλύνει. Είναι ο Ντοστογιέφσκι: Ξαναδιάβασα χτες το βράδυ το πέμπτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους από το Οι αδελφοί Καραμάζοφ, το κεφάλαιο όπου ο Ιβάν επιστρέφει το εισιτήριο στο σύμπαν που δημιούργησε ο Θεός – και κατέληξα να κλαίω με μαύρο δάκρυ.» Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο –εκεί όπου ο δεύτερος αδερφός απαριθμεί μια σειρά από αποτρόπαια παραδείγματα βίας σε παιδιά– ο Ιβάν κατακλύζεται από τη φρίκη που υπάρχει στον κόσμο. Πιστεύει ότι κάποιες πράξεις δεν συγχωρούνται, ούτε από τους ανθρώπους, ούτε από το Θεό. Ο αφηγητής βλέπει ότι τα παραδείγματα του Ιβάν είναι μελοδραματικά, τερατώδη, οι οργισμένοι συναισθηματισμοί ενός άνδρα αποφασισμένου να ξεπαγώσει την παγωμένη του καρδιά. Αν ανασύρουμε τα παραδείγματά μας από τις πράξεις βασανιστών, τότε η ανάλυσή μας για την ανθρώπινη συμπεριφορά θα είναι στρεβλή. Ο Κ θεωρεί τις απόψεις του Ιβάν λανθασμένες. Ακούει όμως ότι η φωνή του είναι σωστή: «Αυτό που εμένα με συγκλονίζει είναι η φωνή του Ιβάν, όπως την καταθέτει ο Ντοστογιέφσκι, όχι η συλλογιστική του». Ο αναγνώστης βρίσκει στους Αδερφούς Καραμάζοφ αυτό που ο αφηγητής περιγράφει, με ένταση και πάθος, ως «τη μάχη στο ανώτερο πεδίο!». Ως λογοτεχνικό είδος, το μυθιστόρημα αποδεικνύεται η αρένα όπου μπορούν να διεξαχθούν τέτοιες πνευματικές και συναισθηματικές μάχες. Μια δεύτερη ανάγνωση του μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι ίσως να είναι το κλειδί γι’ αυτό το βιβλίο, ένα υπόβαθρο με βάση το οποίο θα εξετάσουμε τη σκέψη του Κουτσύ. Όπως λέει ο Όντεν, «Ως προς τη δυστυχία δεν έσφαλαν ποτέ / Οι Παλαιοί Δάσκαλοι»[3]. Οι δάσκαλοι του μυθιστορήματος –ο Τολστόι, ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι– καθοδηγούν κάθε σοβαρό μυθιστοριογράφο. «Του εκμηδενίζουν τις πιο νόθες φιλοδοξίες του· του καθαρίζουν την όρασή του· του δυναμώνουν το χέρι.» Όταν ο Σενιόρ Κ θα είναι ετοιμοθάνατος, η Άνυα σκέφτεται ότι θα γυρίσει στο Σίντνεϊ. Θα τον βάλει στη βάρκα, στο ποτάμι που πρέπει να διασχίσει, και μετά θα καθαρίσει το διαμέρισμά του. Αν υπάρχει –όπως από καιρό υποπτευόταν– πορνογραφικό υλικό, θα το πετάξει και θα κρατήσει το όνομά του καθαρό. Θα πάει τα ρούχα του στην Πρόνοια και θα γράψει στον εκδότη του ότι οι Απόψεις τελείωσαν, να μην περιμένει άλλες. Αυτή θα είναι μια πράξη αγάπης. Όπως πάντα, η φωνή της Άνυα είναι πρακτική, πεζή. Πάνω από τη γραμμή, η έντονη κραυγή μέσ’ από την καρδιά του συγγραφέα· κάτω από τη γραμμή, οι απαραίτητες διαδικασίες για την εναπόθεση της σορού. Στον λευκό ενδιάμεσο χώρο, στην κάθοδο –στα πλυντήρια, στο «βάθος», στον κάτω κόσμο– στις διαπραγματεύσεις που διενεργούνται στον χώρο αυτό, εκεί βρίσκεται η δύναμη αυτού του μυθιστορήματος: ούτε στην επιχειρηματολογία πάνω από τη γραμμή, ούτε στον ορθολογικό και απρόσωπο λόγο, αλλά στα ιδιαίτερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, μέσω των οποίων μεταδίδεται το λογικό επιχείρημα. Αυτό είναι το «γιατί;» του μυθιστορήματος, οποιουδήποτε μυθιστορήματος. Η αντιπαράθεση δεν αρκεί. Αυτό που εξασφαλίζει στον Σενιόρ Κ τη λύτρωση είναι ότι οι σκληρές του απόψεις διαβάστηκαν υπό το φως μιας ανθρώπινης καρδιάς. Εδώ λοιπόν μας αφήνει το Ημερολόγιο, υποθέτω. Ωστόσο, είναι πιθανό αυτός ο αινιγματικός συγγραφέας και τα πολλαπλά του νοήματα να εγκαταλείπουν ήδη αυτή τη σελίδα και να εμφανίζονται σε κάποια άλλη, για να αναλυθούν εκ νέου. Και όπως λέει το φάντασμα της Ελίζαμπεθ Κοστέλο: «Αν νομίζεις ότι έχεις τον σωστό άνθρωπο μπροστά σου, έχεις τον λάθος». Copyright © HILARY MANTEL, 2019 — Μετάφραση: Μιράντα Λεωνίδου [1] Inner Workings: Literary Essays, 2000-2005 (Viking, 2007). [2] J.M. Coetzee, “The Genius of Robert Walser”, The New York Review of Books, 2 Νοεμβρίου 2000 και στη συνέχεια στο Inner Workings: Literary Essays 2000-2005, Harvill Secker, 2007. [3] Μετάφραση Χάρη Βλαβιανού (Αυτοπροσωπογραφία του λευκού, Πατάκη, 2018).

Σύνδεση