Βιολογική και πολιτισμική εξέλιξη: Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα

[Χ. Τζ. Ουέλς, Ο πόλεμος των κόσμων, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επίμετρο Άρθουρ Τ. Κλαρκ, Ψυχογιός, Αθήνα 2019, σελ. 304] [Σβάντε Παίμπο, Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ: Ιχνηλατώντας τα γονίδια μιας χαμένης μορφής ανθρώπου, μτφρ. Ασπασία Δασκαλοπούλου, Μαριλένα Παπαϊωάννου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2019, σελ. 456] «Στο εγγύς μέλλον θα έχουμε στη διάθεσή μας τεχνολογία γενετικής μηχανικής που θα μας επιτρέπει να μετακινούμε γονίδια από το ένα είδος στο άλλο, με ακρίβεια και σε μαζική κλίμακα. Η απερίσκεπτη ή εμπορικά υποκινούμενη χρήση αυτής της τεχνολογίας θα μπορούσε να καταστήσει κενή νοήματος την έννοια «είδος», αναμιγνύοντας πληθυσμούς και συστήματα ζευγαρώματος σε τέτοιον βαθμό ώστε μεγάλο μέρος της ιδιαιτερότητας των ειδών να χαθεί. Έχουμε τη δύναμη να κάνουμε κάτι τέτοιο λόγω της πολιτισμικής εξέλιξης. Προκειμένου, λοιπόν, να διατηρηθεί η άγρια ζωή όπως αυτή εξελίχθηκε από τη φύση, ο μηχανισμός της βιολογικής εξέλιξης πρέπει να προστατευτεί από τις ομογενοποιητικές επιδράσεις της πολιτισμικής εξέλιξης. Δυστυχώς όμως, το πρώτο από τα δύο καθήκοντά μας, η δημιουργία και συντήρηση μιας αδελφότητας ανθρώπων, έχει καταστεί εφικτό μόνο χάρη στον κυρίαρχο ρόλο που είχε η πολιτισμική εξέλιξη τους περασμένους αιώνες. Εν ολίγοις, η πολιτισμική εξέλιξη η οποία καταστρέφει και θέτει σε κίνδυνο τη φυσική ποικιλότητα είναι η ίδια δύναμη που διαμορφώνει την ανθρώπινη αδελφότητα μέσω της αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των διαφόρων κοινωνιών. Η θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας από τον Ουέλς (Wells) ως συσσώρευση πολιτισμών, η ιδέα του Ντόκινς (Dawkins) ότι τα μιμίδια μας ενώνουν καθώς μοιραζόμαστε τις τέχνες και τις επιστήμες μας, και η άποψη του Παίμπο (Pääbo) ότι τα ξαδέρφια μας που ζούσαν σε σπηλιές μοιράζονταν γλώσσα και γονίδια με εμάς, μας δείχνουν πώς η πολιτισμική εξέλιξη έχει διαμορφώσει την ταυτότητά μας. Άλλωστε, η πολιτισμική εξέλιξη θα είναι και η κύρια κινητήρια δύναμη για το μέλλον μας.» Στο θεατρικό έργο του Λουίτζι Πιραντέλο Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, επί σκηνής ανεβαίνουν έξι χαρακτήρες, o ένας μετά τον άλλο, καθένας από τους οποίους ωθεί την ιστορία σε διαφορετική, απροσδόκητη, κατεύθυνση. Εδώ χρησιμοποιώ τον τίτλο του Πιραντέλο ως μεταφορικό σχήμα για να αναφερθώ σε έξι ανθρώπους που υπήρξαν πρωτοπόροι στην κατανόηση της έννοιας της εξέλιξης τους τελευταίους δύο αιώνες. Αυτά, λοιπόν, είναι τα δικά μου έξι πρόσωπα με τις έξι βασικές ιδέες τους: 1. Κάρολος Δαρβίνος (Charles Darwin, 1809-1882): Το παράδοξο της ποικιλότητας. 2. Μοτού Κιμούρα (Motoo Kimura, 1924-1994): Οι μικρότεροι πληθυσμοί εξελίσσονται ταχύτερα. 3. Ούρσουλα Γκούντιναφ (Ursula Goodenough, 1943- ): Η φύση παίζει ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου. 4. Χέρμπερτ Ουέλς (Herbert Wells, 1866-1946): Παραλλαγές της ανθρώπινης εμπειρίας. 5. Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins, 1941- ): Γονίδια και μιμίδια. 6. Σβάντε Παίμπο (Svante Pääbo, 1955- ): Τα ξαδέρφια μας στις σπηλιές. Η ιστορία που αφηγούνται τούτα τα πρόσωπα είναι η ιστορία μιας σημαντικής μετάβασης που συνέβη πριν από περίπου πενήντα χιλιάδες χρόνια, όταν η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης μετατοπίστηκε από τη βιολογία στον πολιτισμό, και η κατεύθυνσή της άλλαξε από τη διαφοροποίηση στην ενοποίηση του είδους. Η κατανόηση τούτης της ιστορίας μπορεί πιθανώς να μας βοηθήσει ώστε να αντιμετωπίσουμε με περισσότερη σύνεση τις ευθύνες μας ως «επιστάτες» αυτού του πλανήτη. 1. Κάρολος Δαρβίνος (1809-1882). Tο παράδοξο της ποικιλότητας Στο έργο του Πιραντέλο Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, οι έξι χαρακτήρες είναι ηθοποιοί, οι οποίοι καταφθάνουν σε ένα θέατρο προκειμένου να αρχίσουν την πρόβα κάποιου έργου. Απολογούμενος, ο διευθυντής του θεάτρου τούς ενημερώνει ότι υπήρξε παρανόηση και ότι δεν έχει γι’ αυτούς κάποιο έργο να προβάρουν. Εκλιπαρεί τους ηθοποιούς να γυρίσουν στα σπίτια τους. Ο πρωταγωνιστής, όμως, αρνείται να φύγει και αρχίζει να αυτοσχεδιάζει ένα έργο, επινοώντας την ιστορία στην πορεία. Ένας ένας, οι υπόλοιποι ηθοποιοί τον ακολουθούν, και καθένας ωθεί την ιστορία σε διαφορετική, απροσδόκητη, κατεύθυνση. Στο τέλος της παράστασης, όλοι οι ηθοποιοί έχουν πλέον απορροφηθεί ολοκληρωτικά και από κοινού οδηγούν την ιστορία σε δραματική κορύφωση. Δανείζομαι τον τίτλο του Πιραντέλο και χρησιμοποιώ τα πρόσωπά του ως μεταφορικό σχήμα για να αναφερθώ στους ανθρώπους που υπήρξαν πρωτοπόροι στην κατανόηση της έννοιας της εξέλιξης στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων. Μέχρι πρόσφατα, η εξέλιξη θεωρούνταν μια βιολογική διεργασία, η οποία καθοδηγείται από τις δυνάμεις της ειδογένεσης και της εξαφάνισης που δρουν με βραδύ ρυθμό. Ειδογένεση είναι η γέννηση νέων ειδών μέσω του διαχωρισμού κάποιου υπάρχοντος είδους σε γενετικά απομονωμένους πληθυσμούς που δεν διασταυρώνονται μεταξύ τους. Εξαφάνιση, από την άλλη, είναι ο αφανισμός ενός είδους που εκλείπει χωρίς να αφήνει απογόνους. Το πρώτο πρόσωπο στο έργο μας, ο Κάρολος Δαρβίνος, δημοσίευσε το σπουδαίο έργο του, Η καταγωγή των ειδών[1] (The Origin of Species), το 1859. Με πληθώρα ενδείξεων, προερχόμενων από παρατηρήσεις ειδών στη φύση και από μελέτες των επιδράσεων της επιλεκτικής διασταύρωσης φυτών και ζώων, κατέδειξε ότι η φυσική επιλογή είναι [μια] ισχυρή δύναμη που καθοδηγεί την εξέλιξη. Στο βιβλίο του έκανε, μάλιστα, μια ακόμα ισχυρότερη δήλωση, ότι η φυσική επιλογή είναι [η] αιτία της εξέλιξης. Η διαφορά μεταξύ του [μια] και του [η] πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από τους αναγνώστες του βιβλίου του. Η θεωρία του έτσι θριάμβευσε, και για έναν αιώνα συνιστούσε τη θεώρηση της εξέλιξης που αποδέχονταν σχεδόν όλοι οι βιολόγοι και η πλειονότητα των μορφωμένων ανθρώπων. Ο ίδιος ο Δαρβίνος γνώριζε πολύ καλά ότι η φύση περιέχει πολλά μυστήρια τα οποία δεν μπορεί να εξηγήσει εύκολα η θεωρία του. Υπάρχει εν ολίγοις αναντιστοιχία ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο, ο οποίος χαρακτηρίζεται από εκπληκτική αφθονία ειδών, πολλά εκ των οποίων είναι εμφανώς επιβαρυμένα με περισσά άνθη και φτερά, και τον θεωρητικό κόσμο της δαρβινικής εξέλιξης, στoν οποίο επιβιώνουν μόνο οι πιο προσαρμοσμένοι οργανισμοί. Αφελώς, θα αναμέναμε η δαρβινική εξέλιξη να οδηγεί σε έναν κόσμο με πολύ μικρότερο αριθμό ειδών, καθένα επιλεγμένο χάρη στην ανώτερη αρμοστικότητα που του επιτρέπει να βγαίνει νικητής στο παιχνίδι της επιβίωσης. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Δαρβίνος προβληματιζόταν έντονα από την αφθονία των περίεργων και υπέροχων ειδών τα οποία, αν και μοιάζουν ηττημένα, εξακολουθούν να επιβιώνουν. Αποκαλώ τούτη την αφθονία «παράδοξο της ποικιλότητας». Εάν επιβίωναν μόνο οι καλύτερα προσαρμοσμένοι οργανισμοί, θα ήταν αναμενόμενο να υπάρχουν μερικές εκατοντάδες ειδών, εξαιρετικά προσαρμοσμένων για διαβίωση σε ποικίλα ενδιαιτήματα. Παρατηρώντας τον πραγματικό κόσμο, όμως, ο Δαρβίνος διαπίστωσε την ύπαρξη τεράστιας γκάμας ειδών, με σημαντική ποικιλία επιφανειακών διαφορών. Παρατήρησε περίτεχνες δομές των οποίων η διατήρηση είναι δαπανηρή. Η θεωρία της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής θα είχε την τάση να διατηρεί τα είδη απλά – η φύση, όμως, φαίνεται πως προτιμά τις δομές που είναι κομψές και σύνθετες. Ο Κάρολος Δαρβίνος σε σχέδιο του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου. Ο Δαρβίνος κατανόησε ότι η φυλετική αναπαραγωγή συνιστά ισχυρό αίτιο της ποικιλότητας των ειδών. Για να μπορέσει να υπάρξει και να επιβιώσει ένα είδος που αναπαράγεται φυλετικά, αποτελεί πλεονέκτημα το ένα φύλο –συνήθως το αρσενικό– να έχει εμφανή «στολισμό» και το άλλο να έχει ισχυρή προτίμηση για ταίρι που φέρει τον συγκεκριμένο στολισμό. Έτσι, ένας πληθυσμός, λόγω του συστήματος ζευγαρώματος που τον χαρακτηρίζει, απομονώνεται γενετικά από άλλους συγγενικούς πληθυσμούς. Το σύστημα ζευγαρώματος μετατρέπεται εν ολίγοις σε γενετικό φραγμό, δημιουργώντας ένα νέο είδος και διατηρώντας την ταυτότητά του. Ένα είδος, όπως το παραδείσιο πουλί το οποίο έχει ένα ιδιαίτερα περίτεχνο σύστημα ζευγαρώματος, μπορεί να αποκομίζει αρκετά πλεονεκτήματα από τη μοναδικότητά του ώστε να αντισταθμίζει το κόστος που ενέχει η διατήρηση των φτερών του. Ένα άλλο αίτιο της ποικιλότητας των ειδών είναι η συμβίωση, η οποία επιτρέπει σε δύο ή περισσότερα είδη να αλληλοβοηθούνται ώστε να επιβιώνουν ή να αναπαράγονται. Ένα προφανές παράδειγμα συμβίωσης που οδηγεί σε ποικιλότητα είναι η ταυτόχρονη εξέλιξη των αγγειόσπερμων (ανθοφόρων φυτών) και των εντόμων· ένα άλλο παράδειγμα είναι οι κοραλλιογενείς ύφαλοι και τα ψάρια που ζουν κοντά τους. Ο Δαρβίνος κατέληξε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι η εγγενής αναπαραγωγή και η συμβιωτική συνεξέλιξη θα μπορούσαν να εξηγήσουν τη συνολική ποικιλότητα των φυσικών οικολογιών. Δεν είχε, όμως, αποδεικτικά στοιχεία για να δικαιολογήσει τούτο το συμπέρασμα. Σήμερα, βέβαια, γνωρίζουμε ότι έσφαλε, αφού υπάρχει ένα άλλο αίτιο της ποικιλότητας –για το οποίο δεν είχε ιδέα– που παίζει επίσης κύριαρχο ρόλο στη φυσική εξέλιξη. Ο Δαρβίνος δεν ήξερε τίποτα για τα γονίδια· δεν γνώριζε την εργασία του Γκρέγκορ Μέντελ (Gregor Mendel), του Αυστριακού μοναχού που εργαζόταν στον κήπο του μοναστηριού του κάνοντας πειράματα για την κληρονόμηση του χρώματος των σπόρων σε μπιζέλια. Ο Μέντελ ανακάλυψε ότι γνωρίσματα, όπως το χρώμα του σπόρου, κληρονομούνται σε διακριτές «συσκευασίες» που ονόμασε γονίδια. Κάθε συμβάν φυλετικής αναπαραγωγής μεταξύ δύο γονέων με διαφορετικά γονίδια οδηγεί σε απογόνους με τυχαία κατανομή των γονεϊκών γονιδίων. Έτσι, η κληρονομικότητα σε οποιονδήποτε πληθυσμό αποτελεί τυχαία διαδικασία που καταλήγει σε ανακατανομή των γονιδίων μεταξύ γονέων και απογόνων. Και ενώ οι αριθμοί των διαφόρων τύπων γονιδίων κατά μέσο όρο διατηρούνται από τη μια γενεά στην επόμενη, οι αριθμοί σε κάθε μεμονωμένο απόγονο είναι τυχαίοι. Ο Μέντελ έκανε τη συγκεκριμένη ανακάλυψη και τη δημοσίευσε στο περιοδικό της Εταιρείας Φυσικής Ιστορίας του Μπρυν, επτά μόνο χρόνια αφότου ο Δαρβίνος δημοσίευσε την Καταγωγή των ειδών. Ο Μέντελ είχε διαβάσει το βιβλίο του Δαρβίνου, ο Δαρβίνος όμως δεν είχε διαβάσει ποτέ το άρθρο του Μέντελ. Το 1866, τη χρονιά που δημοσιεύτηκε το άρθρο του Μέντελ, ο Δαρβίνος πραγματοποίησε ένα πολύ παρόμοιο πείραμα χρησιμοποιώντας τα φυτά σκυλάκια αντί μπιζέλια και εξετάζοντας την κληρονόμηση του σχήματος των ανθέων αντί του χρώματος του σπόρου. Όπως και ο Μέντελ, διασταύρωσε τρεις γενεές φυτών και παρατήρησε τις αναλογίες των ανθέων φυσιολογικού και αστεροειδούς σχήματος στην τρίτη γενεά. Σε αντίθεση, όμως, με τον Μέντελ, δεν κατανοούσε τα μαθηματικά των στατιστικών διακυμάνσεων. Χρησιμοποίησε μόνο 125 φυτά 3ης γενεάς και υπολόγισε ότι η αναλογία των φυσιολογικών προς τους αστεροειδείς απογόνους είναι ίση με 2,4. Αυτό το αποτέλεσμα δεν υποδείκνυε σαφή εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο κληρονομούνται τα σχήματα των ανθέων. Έτσι, σταμάτησε το πείραμά του και δεν διερεύνησε περαιτέρω το ερώτημα. Ο Δαρβίνος δεν κατανοούσε ότι χρειαζόταν πολύ μεγαλύτερο δείγμα για να ανακτήσει στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα. Ο Μέντελ, απεναντίας, κατανοούσε τη στατιστική – το δείγμα του ήταν 64 φορές μεγαλύτερο από εκείνο του Δαρβίνου (χρησιμοποίησε 8.023 φυτά) και συνεπώς η στατιστική του αβεβαιότητα ήταν 8 φορές μικρότερη. Η διορατικότητα του Μέντελ έγκειται ουσιαστικά στο ότι παρατήρησε πως η φυλετική αναπαραγωγή είναι ένα σύστημα που εισάγει την τυχαιότητα στην κληρονομικότητα. Στα μπιζέλια, όπως και στους ανθρώπους, η κληρονομικότητα βασίζεται σε γονίδια που μεταβιβάζουν οι γονείς στους απογόνους. Η απλή θεωρία του για την κληρονομικότητα που βασίζεται σε γονίδια προέβλεπε ότι η αναλογία των πράσινων προς τους κίτρινους σπόρους στην 3η γενεά είναι ίση με 3. Ο ίδιος υπολόγισε στο μεγάλο δείγμα του μια αναλογία ίση με 3,01. Αυτό του έδωσε την πεποίθηση ότι η θεωρία του ήταν σωστή. Το πείραμά του απαιτούσε τεράστια υπομονή, αφού επί οκτώ έτη συνέχισε να εργάζεται με σχολαστική προσοχή στη λεπτομέρεια. Απομόνωσε προσεκτικά κάθε φυτό ώστε να αποφευχθεί τυχόν ανεπιθύμητη γονιμοποίηση από κάποια μέλισσα που θα παρεισέφρεε. Ο δε κήπος του μοναστηριού του ήταν ιδανικό μέρος για τέτοια πειράματα. Δυστυχώς, όμως, τα πειράματά του τερματίστηκαν όταν το μοναστηριακό του τάγμα τον προήγαγε στην τάξη του ηγούμενου. Πιστός στους όρκους του, σταμάτησε τις έρευνές του και ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα. Η εργασία στην οποία είχε αφιερώσει τη ζωή του έμεινε, λοιπόν, κρυμμένη σε ένα άγνωστο περιοδικό γερμανικής γλώσσας στο Μπρυν, την πόλη που αργότερα μετονομάστηκε σε Μπρνο και πλέον ανήκει στη Δημοκρατία της Τσεχίας. Η ιδέα των γονιδίων παρέμεινε γενικά άγνωστη στους βιολόγους μέχρι και είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Δαρβίνου. Ο Δαρβίνος είχε φανταστεί διαφόρους τρόπους ανάμιξης των κληρονομούμενων γνωρισμάτων των γονέων και κατανομής τους στους απογόνους· ποτέ, όμως, δεν είχε φανταστεί τα γονίδια. Χωρίς την έννοια «γονίδιο», λοιπόν, του ήταν αδύνατο να υπολογίσει σωστά τα ποσοστά της ειδογένεσης και της εξαφάνισης σε οποιονδήποτε φυσικό πληθυσμό. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, ποτέ δεν αποπειράθηκε να κάνει τέτοιους υπολογισμούς. Εάν τους είχε κάνει με ένα μοντέλο κληρονόμησης βασισμένο στην ανάμιξη, θα είχε καταλήξει σε εντελώς λανθασμένες απαντήσεις. Είχε τη σύνεση να μην προχωρήσει σε τέτοιους υπολογισμούς χωρίς τη βοήθεια ενός επαληθευμένου μοντέλου κληρονόμησης. Δίχως πειραματικές γνώσεις σχετικά με τη στατιστική της κληρονομικότητας δεν είχε τρόπο να υπολογίσει αξιόπιστα πόσο αποτελεσματική είναι η φυσική επιλογή στη δημιουργία νέων ειδών και τον αφανισμό παλιών. 2. Μοτού Κιμούρα (1924-1994). Οι μικρότεροι πληθυσμοί εξελίσσονται ταχύτερα Σε αυτό το σημείο εμφανίζεται το δεύτερο πρόσωπο του έργου μας, ο Μοτού Κιμούρα, συγγραφέας του βιβλίου Η ουδέτερη θεωρία της μοριακής εξέλιξης (The Neutral Theory of Molecular Evolution) που δημοσιεύτηκε το 1983 – περισσότερο από εκατό χρόνια μετά το αριστούργημα του Δαρβίνου. Ο Κιμούρα ήταν ένας Ιάπωνας γενετιστής ο οποίος ήρθε να δουλέψει ως φοιτητής με τον Σίγουολ Ράιτ (Sewall Wright) στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν. Ο Σίγουολ Ράιτ ήταν ένας από τους βιολόγους ο οποίος, μετά την εκ νέου ανακάλυψη του άρθρου του Μέντελ το 1900, διερεύνησε τις εξελικτικές συνέπειες των ευρημάτων του. Είχα την τύχη να γνωρίσω τον Ράιτ τυχαία στη λέσχη του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν το 1987. Επισκεπτόμουν το Πανεπιστήμιο και είχα πάει στη λέσχη για μεσημεριανό. Καθισμένος μόνος σε ένα μικρό τραπέζι ήταν ένας πρόσχαρος ηλικιωμένος άνδρας, ο οποίος αποδείχθηκε πως ήταν ο Ράιτ – 98 ετών τότε, αλλά με πλήρη πνευματική διαύγεια. Μου αφηγήθηκε πως διάβασε το άρθρο του Μέντελ και αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στην κατανόηση των συνεπειών των ιδεών του. Ο Ράιτ κατάλαβε ότι η κληρονόμηση των γονιδίων προκαλεί θεμελιώδη τυχαιότητα σε όλες τις εξελικτικές διεργασίες. Το φαινόμενο της τυχαιότητας στην εξέλιξη ονομάστηκε «γενετική παρέκκλιση». Ο Κιμούρα ήρθε στο Γουισκόνσιν για να μάθει για τη γενετική παρέκκλιση και στη συνέχεια, επιστρέφοντας στην Ιαπωνία, την ενσωμάτωσε σε μια μαθηματική θεωρία την οποία ονόμασε «Ουδέτερη θεωρία της μοριακής εξέλιξης». Μετά την ανακάλυψη της δομής των μορίων του DNA από τους Κρικ (Crick) και Γουότσον (Watson) το 1953, ο Κιμούρα ήξερε ότι τα γονίδια είναι μόρια τα οποία φέρουν γενετική πληροφορία υπό τη μορφή ενός απλού κώδικα. Η θεωρία του είχε ισχύ μόνο στην εξέλιξη που καθοδηγείται από τη στατιστική κληρονόμηση των μορίων· την ονόμασε δε «Ουδέτερη» επειδή εισήγαγε τη γενετική παρέκκλιση ως μια κινητήρια δύναμη της εξέλιξης ανεξάρτητη από τη φυσική επιλογή. Ποτέ δεν γνώρισα τον Κιμούρα, ήταν όμως ακόμη εν ζωή όταν άρχισα να μελετώ τη δουλειά του, και ήμουν πραγματικά πανευτυχής όταν έλαβα ένα προσωπικό μήνυμα ενθάρρυνσης από τον ίδιο προτού πεθάνει το 1994. Ο Κιμούρα δεν απέδειξε ότι η θεωρία του Δαρβίνου ήταν λανθασμένη· απέδειξε ότι ήταν ατελής. Ο Δαρβίνος είχε παραλείψει τη γενετική παρέκκλιση, η οποία κάποιες φορές ήταν σημαντική και κάποιες ασήμαντη. Οι εξελικτικές επιδράσεις της φυσικής επιλογής είναι εν γένει ανεξάρτητες από το μέγεθος του εξελισσόμενου πληθυσμού, ενώ οι επιδράσεις της γενετικής παρέκκλισης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από αυτό. Εφόσον οι άλλες παράμετροι είναι σταθερές, το ποσοστό της γενετικής παρέκκλισης είναι ανάλογο προς το αντίστροφο της τετραγωνικής ρίζας του μεγέθους του πληθυσμού. Η αντίστροφη τετραγωνική ρίζα είναι μια απλή συνέπεια της στατιστικής των ανεξάρτητων τυχαίων μεταβλητών. Ο μέσος όρος οποιωνδήποτε Ν ανεξάρτητων τυχαίων μεταβλητών ποικίλλει σε ποσοστό αντιστρόφως ανάλογο προς την τετραγωνική ρίζα του Ν. Έτσι, για κάθε καλά εδραιωμένο είδος με πληθυσμό που ανέρχεται σε εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια άτομα, η γενετική παρέκκλιση είναι αμελητέα, η φυσική επιλογή είναι κυρίαρχη, και η δαρβινική θεωρία ισχύει με ακρίβεια. Αντιθέτως, για ένα νεοαναδυόμενο ή υπό απειλή είδος, με πληθυσμό που ανέρχεται σε κάποιες δεκάδες ή εκατοντάδες άτομα, κυριαρχεί η γενετική παρέκκλιση, είναι σχετικά ασήμαντη η επιλογή, και ισχύει η θεωρία του Κιμούρα. Σε έναν μικρό πληθυσμό, τα τυχαία άλματα των γονιδίων παράγουν εξελικτική αλλαγή πολύ ταχύτερα από ό,τι η μικρή ώθηση της φυσικής επιλογής. Ο Κιμούρα, λοιπόν, κατανόησε ότι η γενετική παρέκκλιση είναι η βασική κινητήρια δύναμη των γρήγορων αλμάτων όταν δημιουργούνται ή αφανίζονται είδη. Η θεωρία του Κιμούρα εξηγεί το παράδοξο της ποικιλότητας που προβλημάτιζε τον Δαρβίνο. Γιατί περιβαλλόμαστε από τέτοια εκπληκτική ποικιλία πτηνών, εντόμων και μικροβίων; Σύμφωνα με την οπτική του Δαρβίνου, θα αρκούσε ένας μικρός αριθμός κυρίαρχων ειδών. Ο Κιμούρα εξηγεί τούτο το μυστήριο επικαλούμενος τη δύναμη της γενετικής παρέκκλισης, η οποία γίνεται ξαφνικά ταχεία και αποτελεσματική ακριβώς τη στιγμή που είναι αναγκαία, όταν οι μικροί πληθυσμοί μπορούν να διαφοροποιηθούν αρκετά γρήγορα ώστε να απομονωθούν γενετικά και να σχηματίσουν νέα είδη. Ουσιαστικά, η γενετική παρέκκλιση σε τοπικούς θυλάκους δίνει σε κάθε μεγάλο εδραιωμένο είδος τη δυνατότητα να διαφοροποιηθεί σε μια οικογένεια νέων ειδών. Στα ακανόνιστα όρια των μικρών πληθυσμών, όπου υπερισχύουν τα τυχαία άλματα, η ειδογένεση καθοδηγείται από την ουδέτερη θεωρία του Κιμούρα. Η θεωρία του Δαρβίνου εξακολουθεί να ισχύει στις περιοχές μακριά από τα όρια, όπου η επιλογή έχει τον χρόνο να λειτουργήσει σε μεγάλους πληθυσμούς. 3. Ούρσουλα Γκούντιναφ (1943- ). Η φύση παίζει ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου Μετά τον Κιμούρα, κάνει την εμφάνισή του το τρίτο πρόσωπο του έργου μας. Πρόκειται για την Ούρσουλα Γκούντιναφ, βιολόγο γεννημένη το 1943, η οποία εξακολουθεί να εργάζεται ενεργά στο Πανεπιστήμιο Γουάσινγκτον στο Σεντ Λούις. Όπως ο Δαρβίνος, αλλά σε αντίθεση με τον Κιμούρα, η Γκούντιναφ παρατηρεί και πειραματίζεται. Η δουλειά της έχει αποκαλύψει ακόμα μια σημαντική πληροφορία σχετικά με το μυστήριο της ποικιλότητας. Η Γκούντιναφ ανέλυσε δημοσιευμένες αναφορές σχετικά με το ποσοστό των τυχαίων γενετικών μεταλλάξεων σε ποικίλα γονίδια σε πολλά διαφορετικά φυλετικά αναπαραγόμενα είδη, από φύκη μέχρι θηλαστικά. Η ίδια και άλλοι ερευνητές διαπίστωσαν ότι σε μεγάλο αριθμό ειδών υπάρχουν δύο οικογένειες γονιδίων που έχουν ποσοστά μεταλλάξεων πολύ υψηλότερα από ένα μέσο γονίδιο. Και οι δύο οικογένειες έχουν εξειδικευμένες λειτουργίες. Η μια οικογένεια περιλαμβάνει γονίδια τα οποία εμπλέκονται στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Υπάρχει ένας προφανής λόγος για τον οποίο τα γονίδια με ανοσοποιητική λειτουργία μεταλλάσσονται ταχύτατα: πρέπει να αποκρίνονται γρήγορα παράγοντας νέα αντισώματα ώστε να ανιχνεύουν και να θανατώνουν τυχόν μικρόβια-εισβολείς. Η άλλη ταχέως μεταλλασσόμενη οικογένεια περιλαμβάνει γονίδια τα οποία εμπλέκονται στη λειτουργία των συστημάτων φυλετικού ζευγαρώματος. Η Γκούντιναφ διαπίστωσε μια συστηματική τάση ταχείας μετάλλαξης των γονιδίων που είναι ενεργά στις ιεροτελεστίες του ζευγαρώματος. Ο λόγος, όμως, γι’ αυτή την επιταχυνόμενη ποικιλότητα των γονιδίων ζευγαρώματος δεν είναι προφανής. Ουσιαστικά, η φύση εξαναγκάζει τη γενετική παρέκκλιση να κινηθεί ταχύτερα στα συστήματα ζευγαρώματος από ό,τι στο πλαίσιο άλλων σωματικών λειτουργιών. Εάν κάτι τέτοιο αληθεύει εν γένει, όπως παρατηρεί η Γκούντιναφ, σημαίνει πως η γενετική παρέκκλιση στα συστήματα ζευγαρώματος πρέπει να έχει ιδιαίτερη σημασία ως κινητήρια δύναμη της εξέλιξης. Προτείνει δε μια γενική θεωρία για την ερμηνεία των δεδομένων. Κατά τη συνολική εξέλιξη της ζωής στη διάρκεια δισεκατομμυρίων ετών, τα εδραιωμένα είδη με μεγάλους πληθυσμούς εξελίσσονται αργά και έχουν κυρίως μια συντηρητική επίδραση στην ισορροπία της Φύσης. Τα μεγάλα άλματα στην εξέλιξη συμβαίνουν όταν εξαφανίζονται εδραιωμένα είδη και διαφοροποιούνται νέα με μικρούς πληθυσμούς· τα δε μεγάλα άλματα που κάνουν τα νέα είδη καθοδηγούνται από τη γενετική παρέκκλιση των μικρών πληθυσμών. Για να σχηματίσουν, όμως, νέα είδη οι μικροί πληθυσμοί, πρέπει να απομονωθούν γενετικά· και οι ταχείες αλλαγές στα συστήματα ζευγαρώματος αποτελούν έναν γρήγορο δρόμο προς τη γενετική απομόνωση. Η Γκούντιναφ καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ταχεία μετάλλαξη των γονιδίων ζευγαρώματος είναι ο τρόπος με τον οποίο η Φύση επιτυγχάνει μεγάλα άλματα στη μεγάλης κλίμακας εξέλιξη. Η ποικιλότητα των ειδών που προκάλεσε τον θαυμασμό του Δαρβίνου προέκυψε από αυτά τα ταχέως εξελισσόμενα συστήματα ζευγαρώματος. Πριν από είκοσι χρόνια, η Γκούντιναφ έγραψε ένα άρθρο με τον τίτλο «Ταχεία εξέλιξη των γονιδίων που σχετίζονται με το φύλο» («Rapid Evolution of Sex-related Genes»), στο οποίο περιέγραψε τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματά της. Θεωρώ τούτο το άρθρο σπουδαίο δείγμα δουλειάς – μια κλασική συνεισφορά στην επιστήμη, συγκρίσιμη με τα βιβλία του Δαρβίνου και του Κιμούρα. Η εικόνα της Φύσης που αποκάλυψαν ο Κιμούρα και η Γκούντιναφ είναι νέα και εντυπωσιακή. Η Φύση αγαπά να παίζει τυχερά παιχνίδια· ακμάζει παίρνοντας ρίσκα· μεταλλάσσει τα γονίδια ζευγαρώματος προκειμένου να αυξήσει τον κίνδυνο μεμονωμένων γονέων να μην καταφέρουν να βρουν ταίρια. Η αύξηση του κινδύνου στειρότητας των ατόμων αποτελεί μέρος του σχεδίου της Φύσης. Η Φύση επιβάλλει τον αυξημένο κίνδυνο σε ολόκληρο τον πληθυσμό, έτσι ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να συμβεί ένα σπάνιο γεγονός όταν ένα ζευγάρι τυχερών γονέων, των οποίων τα ονόματα μπορεί να είναι Αδάμ και Εύα, γεννηθούν με ταιριαστές μεταλλάξεις σε γονίδια του συστήματος ζευγαρώματος. Τούτο το σπάνιο συμβάν δίνει σε ένα ζευγάρι γονέων την ευκαιρία να γεννήσουν ένα νέο είδος. Η Φύση γνωρίζει, λοιπόν, πώς να παίξει με τις πιθανότητες. Ουσιαστικά, βάζοντας το δάκτυλό της στη ζυγαριά των μεταλλάξεων στα συστήματα ζευγαρώματος, αυξάνει τον κίνδυνο της στειρότητας όλων των γονέων και ταυτόχρονα την πιθανότητα ένα τυχερό ζευγάρι να ξεκινήσει ένα νέο είδος. Η Φύση γνωρίζει ότι, μακροπρόθεσμα, τα εδραιωμένα είδη είναι αναλώσιμα και τα νέα είδη είναι απαραίτητα – γι’ αυτό και είναι αμείλικτη απέναντι στον μεμονωμένο γονέα αλλά γενναιόδωρη προς τα αναδυόμενα είδη. Επομένως, η λήψη ρίσκων είναι το «κλειδί» για την μακροπρόθεσμη επιβίωση αλλά και η «μητέρα» της ποικιλότητας. 4. Χέρμπερτ Ουέλς (1866-1946). Παραλλαγές της ανθρώπινης εμπειρίας Με τρία πρόσωπα επί σκηνής, φαίνεται πως το έργο μας πλησιάζει προς το τέλος. Εμφανίζεται τώρα ξαφνικά ένα τέταρτο πρόσωπο, το οποίο κάνει ένα άλμα στο παρελθόν, εκατό χρόνια πριν, και εξιστορεί μια διαφορετική ιστορία. Το όνομά του είναι Χέρμπερτ Ουέλς· έχει γεννηθεί το 1866 και, ενώ έχει εκπαιδευτεί ως βιολόγος, χρησιμοποιεί τις γνώσεις του για να μας δώσει μια φρέσκια οπτική για την εξέλιξη. Τα πρώτα τρία πρόσωπα θεωρούσαν την εξέλιξη βιολογική διεργασία που διέπεται από τους κανόνες της κληρονόμησης των γονέων προς τους απογόνους. Ο Ουέλς γνώριζε ότι η βιολογική εξέλιξη είναι μόνο το μισό μέρος μιας μεγαλύτερης ιστορίας – το άλλο μισό είναι η πολιτισμική εξέλιξη, δηλαδή η ιστορία των αλλαγών στη ζωή του πλανήτη μας που προκαλούνται από τη διασπορά των ιδεών παρά από τη διασπορά των γονιδίων. Οι απαρχές της πολιτισμικής εξέλιξης εντοπίζονται στη στιγμή που εξελίχθηκαν τα ζώα με εγκέφαλο, τα οποία χρησιμοποιούν το όργανο αυτό για να αποθηκεύουν πληροφορίες και ακολουθούν πρότυπα συμπεριφοράς για να μοιράζονται πληροφορίες με τους απογόνους τους. Τα κοινωνικά είδη των εντόμων και των θηλαστικών διαμορφώθηκαν τόσο από την πολιτισμική όσο και από τη βιολογική εξέλιξη. Η πολιτισμική εξέλιξη, όμως, έγινε κυρίαρχη μόνο όταν ένα είδος επινόησε την ομιλία, η οποία είναι ασύγκριτα πιο ευέλικτη από ό,τι η γλώσσα των γονιδίων. Ο Ουέλς είδε ότι τυχαίνει να ζούμε ύστερα από μια μαζική μετατόπιση της ιστορίας του πλανήτη, η οποία προκλήθηκε από την εμφάνιση του δικού μας είδους. Η μετατόπιση αυτή ολοκληρώθηκε πριν από περίπου δέκα χιλιάδες χρόνια, όταν επινοήσαμε τη γεωργία και αρχίσαμε να εξημερώνουμε ζώα. Πριν από τη μετατόπιση, η εξέλιξη ήταν πρωτίστως βιολογική· έπειτα από αυτή, όμως, ήταν πρωτίστως πολιτισμική. Η βιολογική εξέλιξη είναι συνήθως αργή: μεγάλοι πληθυσμοί διατηρούνται για χιλιάδες ή εκατομμύρια γενεές προτού μπορέσουν να παρατηρηθούν αλλαγές. Η πολιτισμική εξέλιξη, από την άλλη, μπορεί να είναι χίλιες φορές ταχύτερη, με μείζονες αλλαγές να συμβαίνουν κάθε δεύτερη ή τρίτη γενεά. Είναι χαρακτηριστικό πως χρειάστηκαν περίπου διακόσιες χιλιάδες χρόνια ώστε να εξελιχθεί βιολογικά το είδος μας από την εμφάνισή του στην Αφρική μέχρι σήμερα· χρειάστηκαν, όμως, μόνο διακόσια περίπου χρόνια πολιτισμικής εξέλιξης ώστε να μετατραπούμε από αγρότες σε αστούς και να αλλάξει μεγάλο μέρος τη Βόρειας Αμερικής από δάσος σε καλλιεργήσιμη γη. Εκτός από τις εξειδικευμένες γνώσεις βιολογίας, ο Ουέλς έτρεφε και βαθύ ενδιαφέρον για τις ζωές των κοινών ανθρώπων, το πεπρωμένο των οποίων διέπεται από αρχέγονα αισθήματα αγάπης και μίσους, φόβου και απληστίας. Ξεκίνησε την επαγγελματική του ζωή ως πεζογράφος, αφηγούμενος ιστορίες και ζωντανεύοντας τους χαρακτήρες του με τρόπο ιδιαίτερα γλαφυρό. Μάλιστα, η οπτική του για τον άνθρωπο μπορεί να διαπιστωθεί καλύτερα στα μυθιστορήματά του από ό,τι στις βιολογικές μελέτες του. Ένα από τα μυθιστορήματά του είναι το Τόνο-Μπάνγκεϊ (Tono-Bungay), το οποίο έγραψε το 1912. Αφηγητής στο βιβλίο είναι ο Τζορτζ Ποντερέβο, ένας νεαρός και ικανός απατεώνας που αισθάνεται άνετα στον χαοτικό κόσμο του καπιταλισμού του 20ού αιώνα. Βασικός χαρακτήρας είναι ο θείος Τέντι Ποντερέβο, ένας προσηνής επιτήδειος που επινόησε το φάρμακο-θαύμα Τόνο-Μπάνγκεϊ, το οποίο εγγυάται ότι θεραπεύει όλες τις ασθένειες και φέρνει υγεία και ευτυχία. Ο Τζορτζ ξέρει πώς να συντηρεί τη ροή του χρήματος, με κραυγαλέες διαφημιστικές καμπάνιες και πωλήσεις μετοχών σε δόλιες εταιρείες. Για ένα διάστημα, η φούσκα του Τόνο-Μπάνγκεϊ τους κάνει πλούσιους. Κάποια στιγμή, όμως, η φούσκα σκάει και καταλήγουν κυνηγημένοι εγκληματίες. Ο θείος Τέντι πεθαίνει κατά τη συντριβή ενός αυτοσχέδιου αεροσκάφους, ενώ ο Τζορτζ διαφεύγει με ένα ιδιωτικό πολεμικό πλοίο που τυχαίνει να έχει στην κατοχή του. Στο τελευταίο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Η νύχτα και η ανοικτή θάλασσα», το πλοίο του Τζορτζ πλέει ήσυχα και γοργά ανάμεσα στα σκοτεινά κύματα. Ο Ουέλς γράφει προαισθανόμενος τη φρίκη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που ξέσπασε δύο χρόνια αργότερα, καταστρέφοντας εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι θυσίασαν τις ζωές τους για τις φυλετικές θεότητες της Αυτοκρατορίας και της Χώρας. Οι ιδιοκτήτες πολεμικών πλοίων θα επιβίωναν και θα έβρισκαν νέα θύματα. Σε ένα άλλο μυθιστόρημά του, το Η μηχανή του χρόνου[2] (The Time Machine), ο Ουέλς ασχολείται άμεσα με την εξέλιξη. Ο Χρονοταξιδιώτης βρίσκει τον εαυτό του στο μέλλον, οκτακόσιες χιλιάδες χρόνια από τώρα. Ο Ουέλς σκιαγραφεί μια από τις πιο ζοφερές εικόνες που έχει ποτέ φανταστεί κάποιος για το μέλλον. Οι άνθρωποι έχουν εξελιχθεί σε δύο εκφυλισμένα είδη, τους θηρευτές και τα θηράματα, με σμικρυμένο σώμα και μυαλό. Οι θηρευτές είναι οι Μόρλοκ, οι οποίοι ζουν σαν αρουραίοι σε κελάρια κατεστραμμένων κτιρίων. Τα θηράματα είναι οι Ίλοϊ, οι οποίοι ζουν άσκοπες ζωές στην επιφάνεια όμορφων περιβάλλοντων χώρων και φυλάσσονται, σαν κοπάδια, από τους Μόρλοκ ως πηγή κρέατος. Ο Χρονοταξιδιώτης γίνεται φίλος με ένα κορίτσι Ίλοϊ που του δίνει δύο λουλούδια για να πάρει μαζί επιστρέφοντας σπίτι του. Η ιστορία τελειώνει με τον Χρονοταξιδιώτη να εξαφανίζεται σε κάποιο άλλο ταξίδι στο μέλλον, αφήνοντας πίσω του τα δύο μαραμένα λουλούδια. Τα λουλούδια συνιστούν την απόδειξη ότι, ακόμα και αφότου εξαλειφθεί η σπίθα της λογικής, η φιλία και η ευγνωμοσύνη μπορούν να διατηρηθούν μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Το σπουδαιότερο έργο του Ουέλς ήταν το Περίγραμμα της ιστορίας (Outline of History), που δημοσιεύτηκε το 1920, κεντρικό θέμα του οποίου ήταν η απεικόνιση της πολιτισμικής εξέλιξης από τη στιγμή που εμφανίστηκε το είδος μας. Ο Ουέλς αρχίζει με έναν επιβλητικό ισχυρισμό: «Τούτο το περίγραμμα της ιστορίας είναι μια προσπάθεια να ειπωθεί, με ειλικρίνεια και σαφήνεια, σε ένα συνεχές αφήγημα, ολόκληρη η ιστορία της ζωής και της ανθρωπότητας όπως τη γνωρίζουμε μέχρι στιγμής». Οι επόμενες πενήντα σελίδες περιγράφουν τη βιολογική εξέλιξη έως τη στιγμή που εμφανίστηκαν δύο ανθρώπινα είδη, ο Σύγχρονος Άνθρωπος και ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ. Υπάρχει, μάλιστα, μια φημισμένη εικόνα που σχεδίασε ο εικονογράφος Τζον Χόραμπιν (John Horrabin) στην οποία απεικονίζεται ο λογοτεχνικός αντίπαλος του Ουέλς, ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, σαν Νεάντερταλ που βγαίνει από μια σπηλιά, και η λεζάντα αναφέρει «Ο Νεάντερταλ πρόγονός μας – όχι ένας άνθρωπος Νεάντερταλ αλλά ένα παράλληλο είδος». Η πρόσφατη ανακάλυψη σημαντικού ποσοστού των γονιδίων των Νεάντερταλ σε σύγχρονους Ευρωπαίους δείχνει ότι το αστείο του Ουέλς δεν απείχε πολύ από την αλήθεια. Μετά τους Νεάντερταλ, εμφανίζονται οι σπηλαιογράφοι στη Γαλλία και την Ισπανία. Η πολιτισμική εξέλιξη έχει αρχίσει και έκτοτε κυριαρχεί στο αφήγημα. Περίπου στα μέσα της ιστορίας εμφανίζονται και οι διάφορες μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες – ο Βουδισμός, ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ. Ο Ουέλς αφηγείται την ιστορία τούτων των θρησκειών με κάποια συμπάθεια, αναγνωρίζοντας την καίρια σημασία τους για την πολιτισμική εξέλιξη τα τελευταία δύο χλιάδες χρόνια. Κάνει δε μια παραστατική περιγραφή της ζωής και του θανάτου του Ιησού, με μια μνημειώδη εικονογράφηση του Χόραμπιν στην οποία απεικονίζονται τρεις σταυροί στον λόφο του Γολγοθά ένα σούρουπο. Η λεζάντα αναφέρει: «Το σκοτάδι σκέπασε τον λόφο· στη μακρινή πόλη ξεκίνησαν οι προετοιμασίες για το Πάσχα· σχεδόν κανένας εκτός από εκείνους που πενθούσαν γυρίζοντας στα σπίτια τους δεν προβληματίστηκε κατά πόσο ο Ιησούς της Ναζαρέτ συνέχιζε να πεθαίνει ή αν ήταν ήδη νεκρός». Μετά τον Γολγοθά, η ιστορία συνεχίζει με αυτοκρατορίες που ακμάζουν και παρακμάζουν, πολέμους και λοιμούς που μαίνονται, πλούτη και βιομηχανίες που γιγαντώνονται· και ήσυχα, κάπου στο βάθος, υπάρχουν πάντα οι μεγάλες θρησκείες με τα ιερά βιβλία τους που συντηρούν τα λόγια των προφητών, γεννώντας ελπίδα στους αδύναμους ανθρώπους που οραματίζονται έναν καλύτερο κόσμο. Η ιστορία τελειώνει με την καταστροφή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και με την ανεπιτυχή –όσο ακόμη έγραφε ο Ουέλς– απόπειρα να διαμορφωθεί μια Ένωση Εθνών με αποτελεσματική ισχύ ώστε να διατηρήσει την ειρήνη στον κόσμο. Εδώ εντοπίζεται το μήνυμα του Περιγράμματος της ιστορίας, όπως το είδε ο Ουέλς: «Η ζωή ξεκινά διαρκώς. Επιτέλους, υπό την καθοδήγηση του ανθρώπου, του μαθητή-δασκάλου του σύμπαντος, ενοποιημένη, πειθαρχημένη, εφοδιασμένη με τις μυστικές δυνάμεις του ατόμου και με γνώσεις που ξεπερνούν τα μέχρι τώρα όνειρα, η ζωή, ολοένα πεθαίνοντας για να ξαναγεννηθεί, πάντοτε νέα και ανυπόμονη, θα σταθεί τώρα πάνω σε τούτη τη γη όπως και πάνω σε ένα σκαμνί, και θα απλώσει την επικράτειά της ανάμεσα στα αστέρια». Ως αποτέλεσμα της πολιτισμικής εξέλιξης, στην οικολογία του πλανήτη μας κυριαρχεί πλέον μόνο ένα είδος· η πολιτισμική εξέλιξη θα κυριαρχήσει δε και στο μέλλον, εφόσον επιβιώσει κάποιο είδος που διαθέτει ζωντανό πολιτισμό. Μάλιστα, κοιτάζοντας μπροστά και φανταζόμενοι τις πιθανές εκδοχές του μέλλοντος των απογόνων μας, η πολιτισμική εξέλιξη θα πρέπει να αποτελεί την κυριότερη ανησυχία μας. Η βιολογική εξέλιξη, όμως, δεν έχει σταματήσει, ούτε και θα σταματήσει. Όσο η πολιτισμική εξέλιξη τρέχει προς τα εμπρός σαν λαγός, η βιολογική εξέλιξη θα συνεχίζει να έρπει αργά σαν χελώνα για να διαμορφώνει τη μοίρα μας. Διαθέτουμε λεπτομερείς γνώσεις για την πολιτισμική μας εξέλιξη μόνο για τα τελευταία λίγες χιλιάδες χρόνια στην Ευρώπη και την Ασία χάρη σε γραπτά τεκμήρια που έχουν διασωθεί. Επειδή δεν γνωρίζω τίποτα σχετικά με την κινεζική ιστορία και λογοτεχνία, θα αναφερθώ μόνο στο μέρος της ιστορίας που αφορά τη Δύση. Στον Δυτικό πολιτισμό, διαπιστώνουμε μια σειρά δημιουργικών γεγονότων που συνέβησαν σε μικρές αστικές κοινότητες: γύρω στο 1000 π.Χ., στην Ιερουσαλήμ επινοήθηκε η μονοθεϊστική θρησκεία· περί το 500 π.Χ., στην Αθήνα επινοήθηκαν η φιλοσοφία, το θέατρο και η δημοκρατική διακυβέρνηση· περίπου το 1500 μ.Χ., στη Φλωρεντία επινοήθηκαν οι σύγχρονες τέχνες και επιστήμες· και γύρω στο 1750 π.Χ., στο Μάντσεστερ επινοήθηκε η σύγχρονη βιομηχανία. Σε κάθε περίπτωση, ένας μικρός πληθυσμός παρήγαγε μια ομάδα λαμπρών πρωτοπόρων οι οποίοι άλλαξαν για πάντα τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Ιδιοφυΐες αναδύθηκαν μέσα από ομάδες, αλλά και σε μεμονωμένο επίπεδο. Φαίνεται δε πιθανό πως τούτες οι εκρήξεις δημιουργικής αλλαγής καθοδηγήθηκαν από έναν συνδυασμό πολιτισμικής και βιολογικής εξέλιξης. Η πολιτισμική εξέλιξη διαρκώς διέσπειρε ιδέες και ικανότητες από τη μια κοινότητα στην άλλη, αναμοχλεύοντας τις συντηρητικές κοινωνίες με εισαγόμενες καινοτομίες. Την ίδια στιγμή, η βιολογική εξέλιξη, δρώντας σε μικρούς και γενετικά απομονωμένους πληθυσμούς, προκαλούσε γενετική παρέκκλιση με αποτέλεσμα το μέσο πνευματικό «χάρισμα» των απομονωμένων κοινοτήτων να αυξάνεται και να ελαττώνεται με τρόπο τυχαίο. Στη διάρκεια των τελευταίων λίγων χιλιάδων ετών, η γενετική παρέκκλιση προκάλεσε την περιστασιακή ανάδειξη πρωτοπόρων, όταν κάποιοι μικροί πληθυσμοί έφτασαν σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα μέσης ικανότητας. Ο συνδυασμός των εισαχθεισών νέων ιδεών και των κορυφώσεων της γενετικής παρέκκλισης επέτρεψαν σε τοπικές κοινότητες να αλλάξουν τον κόσμο. Η μεγάλη αβεβαιότητα σε τούτη την εικόνα, που παρουσιάζει τη γενετική παρέκκλιση ως κινητήρια δύναμη για την ανθρώπινη πρόοδο, έχει να κάνει με τη γενετική απομόνωση αυτών των μικρών κοινοτήτων. Δεν έχουμε αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τις συνήθειες ζευγαρώματος των πληθυσμών στην Ιερουσαλήμ, την Αθήνα, τη Φλωρεντία και το Μάντσεστερ στη διάρκεια των αιώνων που προηγήθηκαν της δημιουργικής έκρηξής τους. Ήταν μεν σε κάποιον βαθμό απομονωμένοι γεωγραφικά, ήταν όμως και διαιρεμένοι σε κοινωνικά απομονωμένες φυλές και κληρονομικές τάξεις (κάστες). Μάλιστα, οι ταξικές προκαταλήψεις και η υπεροψία ήταν πιθανότατα τα πιο ισχυρά αίτια της γενετικής απομόνωσης – και αυτά δεν συνιστούν μετρήσιμες ποσότητες. Η συνεισφορά, λοιπόν, της γενετικής παρέκκλισης στην πολιτισμική εξέλιξη παραμένει μια αναπόδεικτη υπόθεση. Όταν εξετάζουμε το μέλλον της εξέλιξης, είναι βολικό να το διαιρούμε σε εγγύς και μακρινό. Το εγγύς μέλλον είναι ο επόμενος αιώνας, για τον οποίο μπορούμε να κάνουμε ορισμένες αξιόπιστες προβλέψεις, ενώ το μακρινό μέλλον είναι ό,τι έπεται του επόμενου αιώνα. Στο εγγύς μέλλον, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι η γενετική παρέκκλιση θα εξασθενήσει γρήγορα ως κινητήρια δύναμη αλλαγών. Και τούτο διότι σε όλο τον κόσμο οι άνθρωποι μετακινούνται από τα χωριά στις μεγάλες πόλεις, όπου η γενετική παρέκκλιση είναι αμελητέα. Στους δε πληθυσμούς οι οποίοι εξακολουθούν να είναι γεωγραφικά απομονωμένοι, οι άνθρωποι γίνονται ολοένα και λιγότερο κοινωνικά απομονωμένοι λόγω φυλετικών και ταξικών φραγμών. Είναι, λοιπόν, απίθανο μέσα στον επόμενο αιώνα μια μικρή πόλη να γίνει μια άλλη Αθήνα ή μια άλλη Ιερουσαλήμ. Ο Ουέλς τελειώνει το Περίγραμμά του με μια ματιά στο μακρινό μέλλον, όπου τίποτα δεν είναι βέβαιο και όλες οι προβλέψεις είναι απλές εικασίες: πιθανώς οι άνθρωποι και άλλες μορφές ζωής θα εξαπλωθούν σε μεγαλύτερες αποστάσεις στο σύμπαν, όπως φαντάστηκε ο Ουέλς. Εάν, όντως, η μοίρα μας μάς οδηγήσει στα αστέρια, οι απόγονοί μας θα απομονωθούν γενετικά εκ νέου, και η γενετική παρέκκλιση θα επανακτήσει την παλιά δύναμή της ώστε να διαμορφώσει νέα πρότυπα ποικιλότητας στη ζωή. Προτού, ωστόσο, μπορέσουμε να πραγματοποιήσουμε μεγάλα ταξίδια στα αστέρια, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το γήινα εμπόδια του 21ου αιώνα. Το σημαντικότερο επίτευγμα του 21ου αιώνα πιθανώς θα είναι η ανάδυση της Κίνας ως μιας πλούσιας χώρας-υπερδύναμης. Η άνοδός της συνιστά μια επιστροφή στα πολιτικά πρότυπα του παρελθόντος, τότε που η χώρα ήταν μια μεγάλη αυτοκρατορία την οποία κυβερνούσε η συντηρητική Κομφουκιανική γραφειοκρατία. Τα πεντακόσια χρόνια που μεσολάβησαν, κατά τα οποία η Κίνα έμεινε πίσω και φτωχοποιήθηκε από τους επιθετικά επεκτεινόμενους Δυτικούς πολιτισμούς, ήταν μια ατυχής απομάκρυνση από την παλιότερη σταθερή ισορροπία. Η άνοδος της Κίνας σε αυτό τον αιώνα θα είναι μια αποκατάσταση της παραδοσιακά οργανωμένης κοινωνίας έπειτα από αιώνες αναταραχών. Το μεγάλο πρόβλημα των Δυτικών κοινωνιών θα είναι να μάθουν πώς να συνυπάρχουν ειρηνικά με το νέο Ουράνιο Βασίλειο. Ευτυχώς, πάντως, η ισχυρή δύναμη της πολιτισμικής εξέλιξης θα σβήνει τις διαφορές μεταξύ Ανατολής και Δύσης, πολεμώντας ενάντια στις διχαστικές δυνάμεις του έθνους και της φυλής και των πολιτικών ιδεολογιών. Σήμερα, η ισχυρότερη κινητήρια δύναμη της πολιτισμικής εξέλιξης είναι η επιστήμη. Η επιστήμη είναι ουσιαστικά η διεθνής εταιρεία η οποία μας ενώνει με τον ισχυρότερο τρόπο υπό έναν κοινό σκοπό, που προϋποθέτει ότι μοιραζόμαστε ιδέες και εργαλεία, οικονομικούς πόρους και υλικά οφέλη. Η αποστολή Ανατολής και Δύσης τούτο τον αιώνα θα είναι να συνεργαστούν στο πλαίσιο των επιστημών και της τεχνολογίας ως φίλοι, σεβόμενοι συγχρόνως τις μεταξύ τους διαφορές ως προς την πολιτική και τον πολιτισμό. Εάν εξετάσουμε το μέλλον πέρα από έναν ή δύο αιώνες, φαίνεται πως η επέκταση της επικράτειας της ζωής στο σύμπαν θα είναι αναπόφευκτη, αλλά και επιθυμητή, για πολλούς λόγους – αναπόφευκτη επειδή η βιοτεχνολογία και η διαστημική τεχνολογία θα μας προσφέρουν τα απαραίτητα μέσα ώστε να γίνει το μεγάλο άλμα της ζωής· και επιθυμητή επειδή η πολιτισμική εξέλιξη δημιουργικών νέων κοινωνιών προϋποθέτει περισσότερο χώρο από όσο μπορεί να παρέχει ένας μόνο πλανήτης. Οι δημιουργικές νέες κοινωνίες χρειάζονται χώρο για να πάρουν ρίσκα και να κάνουν λάθη, αρκετά μακριά ώστε να είναι αρκούντως απομονωμένοι από τους γείτονές τους. Η ζωή πρέπει να εξαπλωθεί ακόμα μακρύτερα ώστε να συνεχίσει τις διαδικασίες της γενετικής παρέκκλισης και της διαφοροποίησης των ειδών που καθοδήγησαν την εξέλιξη στο παρελθόν. Επομένως, η αεικίνητη περιπλάνηση που ώθησε το είδος μας έξω από την Αφρική για να εξερευνήσει τη Γη θα συνεχίσει να μας ωθεί πέρα από τον πλανήτη μας, μέχρι εκεί που μπορεί να μας πάει η τεχνολογία μας. 5. Ρίτσαρντ Ντόκινς (1941- ). Γονίδια και μιμίδια Ο Ουέλς μονοπωλεί τη σκηνή εδώ και πάρα πολλή ώρα· έχει, λοιπόν, έρθει η σειρά του πέμπτου ηθοποιού, του Ρίτσαρντ Ντόκινς, να εμφανιστεί. Ο Ουέλς ήταν κατά βάθος ένας πεζογράφος, ο οποίος παρουσίαζε την ιστορία σαν μια ιστορία ανθρώπων με ιδέες και συναισθήματα, αλλά και νευρώνες και γονίδια. Ο Ντόκινς, από την άλλη, είναι ένας βιολόγος ο οποίος ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του με τη μελέτη της ζωικής συμπεριφοράς και αργότερα έστρεψε την προσοχή τους στους ανθρώπους. Το 1976, ο Ντόκινς δημοσίευσε το σπουδαίο έργο του, Το εγωιστικό γονίδιο[3] (The Selfish Gene), στο οποίο εστιάζει περισσότερο στα γενικά πρότυπα συμπεριφοράς παρά στους μεμονωμένους ανθρώπους. Το βιβλίο του περιγράφει την ανθρώπινη κοινωνία ως ένα μηχανικό σύστημα παραγόντων με συμπεριφορές που ρυθμίζονται από γονίδια, όπως μια συλλογή μηχανών με συμπεριφορές που ρυθμίζονται από υπολογιστικά προγράμματα. Το εγωιστικό γονίδιο είναι μια συσκευή που έχει έναν μοναδικό σκοπό, να πετύχει τη δική του επιβίωση και αντιγραφή· δεν το απασχολούν ούτε η ευημερία ούτε οι ανθρώπινες ανάγκες μας. Με τη διορατική θεώρησή του, ότι η εγωιστική συμπεριφορά των γονιδίων μπορεί να εξηγήσει την ανιδιοτελή συμπεριφορά των ανθρώπων, ο Ντόκινς προκάλεσε επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τα γονίδια. Το βιβλίο του είναι κλασικό διότι παρουσιάζει πολύ πειστικά ένα παράδοξο συμπέρασμα, ότι τα εγωιστικά γονίδια μπορούν να ενορχηστρώσουν την εξέλιξη της συνεργασίας, της γενναιοδωρίας και της αυτοθυσίας στους ανθρώπους. Με έξοχο τρόπο, καταφέρνει να αναγάγει τις υψηλές ηθικές αρχές και πεποιθήσεις μας στη δράση απερίσκεπτων και αδιάφορων μορίων DNA. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Ντόκινς στρέφει το ενδιαφέρον του από τη βιολογική στην πολιτισμική εξέλιξη και εισάγει μια άλλη καινοτομία στον τρόπο που σκεφτόμαστε την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η νέα ιδέα είναι το «μιμίδιο», το πολιτισμικό ανάλογο του γονιδίου. Ένα μιμίδιο είναι μια μονάδα πολιτισμικής συμπεριφοράς, όπως ένα γονίδιο είναι μια μονάδα βιολογικής συμπεριφοράς. Παραδείγματα μιμιδίων είναι οι ιδέες, τα έθιμα, τα ρητά, οι τάσεις στη μόδα των ρούχων ή των μαλλιών, οι δεξιοτεχνίες, τα εργαλεία, οι νόμοι, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι πολιτικοί θεσμοί. Τα μιμίδια διασπείρονται στους ανθρώπινους πληθυσμούς μέσω της κοινωνικής επαφής πολύ ταχύτερα από ό,τι τα γονίδια μέσω της σεξουαλικής επαφής. Και όπως ακριβώς η συμπεριφορά μας στο επίπεδο του ατόμου ελέγχεται από εγωιστικά γονίδια, έτσι και η συμπεριφορά μας στο κοινωνικό επίπεδο ελέγχεται από εγωιστικά μιμίδια. Η οπτική του Ντόκινς ότι η ανθρώπινη κοινωνία είναι το ορατό πρόσωπο ενός αόρατου δικτύου εγωιστικών γονιδίων και μιμιδίων ανταποκρίνεται εν πολλοίς στην πραγματικότητα. Το βιβλίο του μας έδωσε μια νέα θεώρηση για την κατανόηση της εξέλιξης της ηθικής και της θρησκείας. Βέβαια, όπως η οπτική του Δαρβίνου για τη φύση, έτσι και η οπτική του Ντόκινς ενδέχεται να είναι ατελής. Επομένως, εύλογα μπορούμε να αποδεχθούμε την ιδέα του ότι τα γονίδια και τα μιμίδια συνιστούν ισχυρούς παράγοντες που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και να απορρίψουμε την ιδέα του ότι αυτά εξηγούν τα πάντα. 6. Σβάντε Παίμπο (1955- ). Τα ξαδέλφια μας στις σπηλιές Ο έκτος και τελευταίος ηθοποιός του έργου μας, ο Σβάντε Παίμπο, γεννημένος το 1955 και κορυφαίος σήμερα στον κόσμο μελετητής των ανθρώπινων γονιδιωμάτων, ανεβαίνει στη σκηνή φέρνοντας συνταρακτικά νέα. Ύστερα από μακρύ αγώνα, η ομάδα του, αποτελούμενη από παλαιοντολόγους και χημικούς, έχει αναπτύξει μια τεχνολογία για την αλληλούχηση αρχαίων μορίων DNA, τα οποία έχουν υποστεί διάσπαση και επιμόλυνση με σύγχρονο DNA. Έχουν καταφέρει να αλληλουχήσουν με ακρίβεια τα γονιδιώματα των Νεάντερταλ ξαδέλφων μας που έζησαν στην Ευρώπη μέχρι και πριν από περίπου πενήντα χιλιάδες χρόνια. Έχουν επίσης αλληλουχήσει γονιδιώματα από άτομα του δικού μας είδους που έζησαν στην Ευρώπη την ίδια περίπου εποχή, καθώς και γονιδιώματα ενός τρίτου είδους που ονομάστηκε Ντενίσοβαν επειδή βρέθηκε στο σπήλαιο Ντενίσοβα της Σιβηρίας. Ο Παίμπο δημοσίευσε την ιστορία της αλληλούχησης και τα εντυπωσιακά αποτελέσματα στο βιβλίο του Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ: Ιχνηλατώντας τα γονίδια μιας χαμένης μορφής ανθρώπου (Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes), το 2014. Συγκρίνοντας τα αρχαία γονιδιώματα των τριών ειδών με σύγχρονα ανθρώπινα γονιδιώματα, διαπίστωσε πάμπολλες ενδείξεις ανάμιξης. Οι σύγχρονοι άνθρωποι που προέρχονται από την Ευρώπη και την Ασία φέρουν κάποιο ποσοστό γονιδίων των Νεάντερταλ. Οι σύγχρονοι άνθρωποι στην Παπούα Νέα Γουινέα φέρουν κάποιο ποσοστό γονιδίων των Ντενίσοβαν. Τα αρχαία γονιδιώματα προέρχονται από εποχές κατά τις οποίες στην Ευρώπη και τη Βόρεια Ασία κυριαρχούσαν οι ακραίες κλιματικές συνθήκες της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Οι άνθρωποι και τα ξαδέρφια τους επιβίωναν επισφαλώς σε σπηλιές, όπου πιθανότατα κάθονταν κουλουριασμένοι γύρω από μια φωτιά για να διατηρούνται ζεστά, μαγειρεύοντας δείπνο και λέγοντας ιστορίες. Φαίνεται τώρα πως, μέσα στις σπηλιές, τα τρία είδη συχνά κάθονταν μαζί γύρω από μια φωτιά και όχι χώρια. Ζευγάρωναν και ανέθρεφαν οικογένειες από κοινού. Το δικό μας είδος είχε μεν το μεγαλύτερο μερίδιο των πληθυσμών και παρείχε τα περισσότερα γονίδια στους μικτούς απογόνους, οι Νεάντερταλ και οι Ντενίσοβαν, όμως, δεν εξαφανίστηκαν ποτέ. Απλώς ένωσαν το γονιδίωμά τους με το δικό μας. Επιβιώνουν, δηλαδή, ως τμήμα της γενετικής μας κληρονομιάς. Οι ανακαλύψεις του Παίμπο δείχνουν ότι πριν από πενήντα χιλιάδες χρόνια, η μετάβαση από τη βιολογική στην πολιτισμική εξέλιξη είχε ήδη προχωρήσει αρκετά. Η βιολογική εξέλιξη, όπως την κατέδειξαν οι Κιμούρα και Γκούντιναφ, επιτάχυνε τη γέννηση νέων ειδών ευνοώντας τη γενετική απομόνωση των μικρών πληθυσμών. Η πολιτισμική εξέλιξη είχε το αντίθετο αποτέλεσμα, εξαλείφοντας τις διαφορές μεταξύ των συγγενικών ειδών και φέρνοντάς τα πιο κοντά μεταξύ τους. Η πολιτισμική εξέλιξη συμβαίνει όταν τα ξαδέρφια μαθαίνουν το ένα τη γλώσσα του άλλου και μοιράζονται ιστορίες γύρω από μια φωτιά· και ως συνέπεια της πολιτισμικής εξέλιξης, οι βιολογικές διαφορές γίνονται λιγότερο σημαντικές και τα ξαδέρφια μαθαίνουν να ζουν μαζί ειρηνικά. Εν ολίγοις, το μοίρασμα των μιμιδίων φέρνει τα είδη κοντά, και το μοίρασμα των γονιδίων είναι η ακούσια συνέπεια. Στη μακροπρόθεσμη ιστορία της ζωής, η μετάβαση από τη βιολογική στην πολιτισμική εξέλιξη υπήρξε ένα συμβάν αξεπέραστης σημασίας. Και μόνο πρόσφατα κατανοήσαμε τούτη τη σημασία, ως αποτέλεσμα των ανακαλύψεων του Παίμπο και των συνεργατών του. Αυτή η μετάβαση προκάλεσε μια αναστροφή στην κατεύθυνση της εξέλιξης από τη διαφοροποίηση στην ενοποίηση· από τον πολλαπλασιασμό των αποκλινόντων ειδών στην ενότητά τους σε μια αδελφότητα ανθρώπων. Μάλιστα, διαπιστώνουμε ένα μικρής κλίμακας παράδειγμα τούτης της μετάβασης στην πρόσφατη ιστορία του ρατσισμού. Μέχρι πρόσφατα, ο ρατσισμός ήταν μια δύναμη της φύσης που ευνοεί τη διαφοροποίηση των ειδών. Οι άνθρωποι παραδοσιακά μισούσαν και περιφρονούσαν τα άτομα με διαφορετικό χρώμα δέρματος· η φυσική εξελικτική συνέπεια αυτού θα ήταν να διαιρεθεί το είδος μας σε τρία νέα είδη, ένα ροζ, ένα μαύρο και ένα κίτρινο. Μόνο τους τελευταίους λίγους αιώνες έχει αναδυθεί μια ισχυρή αντίδραση ενάντια στον ρατσισμό, οι διαφυλετικοί γάμοι έχουν γίνει σεβαστοί, και η πολιτισμική ενοποίηση του είδους μας μάς έχει ωθήσει προς μια βιολογική ενοποίηση – και αυτό αποτελεί ένα μικρό βήμα στη μακρά ιστορία της μετάβασης των ανθρώπινων κοινωνιών από την αδιάκοπη διαμάχη στην αδελφότητα. Ο Μοτού Κιμούρα (στο κέντρο) στη Μισίμα της Ιαπωνίας το 1956. © American Philosophical Society Library Και τα έξι πρόσωπα βρίσκονται πλέον επί σκηνής· έτσι, το έργο αρχίζει, και η ιστορία μου τελειώνει. Ως επίλογο στην παράσταση, προσθέτω ορισμένα σύντομα σχόλια σχετικά με τα πρακτικά μαθήματα που μπορούμε να αποκομίσουμε από την ιστορία. Το είδος μας καλείται να αναλάβει δύο σημαντικά καθήκοντα τους επόμενους λίγους αιώνες. Το πρώτο καθήκον μας είναι να καταστήσουμε την ανθρώπινη αδελφότητα αποτελεσματική και μόνιμη. Το δεύτερο καθήκον μας είναι να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε την πλούσια φυσική ποικιλότητα στον κόσμο που μας περιβάλλει. Η καινούργια πλέον κατανόηση που έχουμε σχετικά με τη βιολογική και την πολιτισμική εξέλιξη μπορεί να μας βοηθήσει ώστε να δούμε πιο καθαρά τι ακριβώς πρέπει να κάνουμε. Το εργαλείο της Φύσης για τη δημιουργία και τη στήριξη μιας πλούσιας ποικιλότητας στην άγρια ζωή είναι τα είδη που παράγονται σε αφθονία από την ταχεία γενετική παρέκκλιση μικρών πληθυσμών σύμφωνα με τον Κιμούρα, και σε ακόμα μεγαλύτερη αφθονία από την ταχεία μετάλλαξη των γονιδίων ζευγαρώματος σύμφωνα με την Γκούντιναφ. Στο εγγύς μέλλον, θα έχουμε στη διάθεσή μας τεχνολογία γενετικής μηχανικής που θα μας επιτρέπει να μετακινούμε γονίδια από το ένα είδος στο άλλο, με ακρίβεια και σε μαζική κλίμακα. Η απερίσκεπτη και εμπορικά υποκινούμενη χρήση αυτής της τεχνολογίας θα μπορούσε να καταστήσει κενή νοήματος την έννοια «είδος», αναμιγνύοντας πληθυσμούς και συστήματα ζευγαρώματος σε τέτοιο βαθμό ώστε η ιδιαιτερότητα των ειδών να χαθεί. Έχουμε τη δύναμη να κάνουμε κάτι τέτοιο λόγω της πολιτισμικής εξέλιξης. Προκειμένου, λοιπόν, να διατηρηθεί η άγρια ζωή όπως αυτή εξελίχθηκε φυσικά, ο μηχανισμός της βιολογικής εξέλιξης πρέπει να προστατευτεί από τις επιδράσεις ομογενοποίησης της πολιτισμικής εξέλιξης. Δυστυχώς όμως, το πρώτο από τα δύο καθήκοντά μας, η δημιουργία και συντήρηση μιας αδελφότητας ανθρώπων, έχει καταστεί εφικτό μόνο χάρη στον κυρίαρχο ρόλο που είχε η πολιτισμική εξέλιξη τους περασμένους αιώνες. Εν ολίγοις, η πολιτισμική εξέλιξη η οποία καταστρέφει και θέτει σε κίνδυνο τη φυσική ποικιλότητα είναι η ίδια δύναμη που διαμορφώνει την ανθρώπινη αδελφότητα μέσω της αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των διάφορων κοινωνιών. Η θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας από τον Ουέλς (Wells) ως συσσώρευση πολιτισμών, η ιδέα του Ντόκινς (Dawkins) ότι τα μιμίδια μας ενώνουν καθώς μοιραζόμαστε τις τέχνες και τις επιστήμες μας, και η άποψη του Παίμπο (Pääbo) ότι τα ξαδέρφια μας που ζούσαν σε σπηλιές μοιράζονταν γλώσσα και γονίδια με εμάς, μας δείχνουν πώς η πολιτισμική εξέλιξη έχει διαμορφώσει την ταυτότητά μας. Άλλωστε, η πολιτισμική εξέλιξη θα είναι και η κύρια κινητήρια δύναμη για το μέλλον μας. Έχουμε, λοιπόν, τώρα διπλό καθήκον: να διατηρήσουμε και να διευκολύνουμε τόσο τη βιολογική εξέλιξη όπως τη σχεδίασε η Φύση όσο και την πολιτισμική εξέλιξη όπως την επινοήσαμε εμείς, προσπαθώντας να αποκομίσουμε τα οφέλη αμφότερων και εφαρμόζοντας έναν συνετό φραγμό ώστε να περιορίζονται οι ζημιές όταν αυτές συγκρούονται. Στην περίπτωση της βιολογικής εξέλιξης, πρέπει να συνεχίσουμε να παίζουμε το ριψοκίνδυνο παιχνίδι που η Φύση μάς έμαθε να παίζουμε. Στην περίπτωση της πολιτισμικής εξέλιξης, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τα μοναδικά δώρα της γλώσσας, των τεχνών και των επιστημών που διαθέτουμε ώστε να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλο και εντέλει να καταφέρουμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία ανθρώπων η οποία είναι διαχειρίσιμη –εάν όχι πάντα ειρηνική–, με άγρια ζωή που είναι αδιάκοπα δημιουργική – εάν όχι πάντα μόνιμη. © FREEMAN DYSON 2019 — Μετάφραση: Μαριλένα Παπαϊωάννου Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον καθηγητή Σπύρο Σφενδουράκη για τις παρατηρήσεις του. Το παραπάνω κείμενο είναι το τελευταίο κεφάλαιο βιβλίου με δοκίμια του κορυφαίου επιστήμονα Φρίμαν Ντάισον που θα εκδώσει η Athens Review of Books. [1] Κάρολος Δαρβίνος, Η καταγωγή των ειδών, μτφρ. Δ.Ε.Π. Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Πατρών, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, 11998. [2] Προηγούμενες εκδόσεις: Χ. Τζ. Γουέλς, Η μηχανή που ταξιδεύει μέσα στο χρόνο, μτφρ. Άρης Σφακιανάκης, Γράμματα, Αθήνα 11982. [Η μηχανή του χρόνου, μτφρ. Αλεξάνδρα Λέτσα, Μεταίχμιο 2017 / μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Οξύ 2018]. [3] Richard Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο, μτφρ. Λ. Μαργαρίτης, Α. Τσουκαλαδάκης, Σύναλμα, 11998. Πιο πρόσφατη έκδοση: Κάτοπτρο, 2017, μτφρ. Παναγιώτης Δεληβοριάς.

Βιολογική και πολιτισμική εξέλιξη: Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα

Σύνδεση