Η Ακαδημία Αθηνών, ο Σεφέρης και η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα

Υπάρχει μια άλλη Ακαδημία, αόρατη. Σε αφτή ανήκουν ο Ψυχάρης, ο Πάλλης, ο Εφταλιώτης, ο Βλαστός, ο Βλαχογιάννης, ο Γρυπάρης, ο Θεοτόκης, ο Σικελιανός... Σε αφτή θα ’ταν τιμή μου κι αμοιβή μου να ανήκω – όταν φυσικά κι εγώ γίνω αόρατος.Νίκος Καζαντζάκης[1] Στο κατά βάση πληροφοριακό και εκλαϊκευτικό κείμενο που γράψαμε με τη Μαρία Ρώτα, «Ο θάνατος του Γιώργου Σεφέρη»[2], σχολιάζουμε εισαγωγικά το ερώτημα «τι σημαίνει για εμάς σήμερα ένας από τους πιο καταξιωμένους, και διεθνώς, έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα;». Στη συνέχεια, με άξονα τη διαπίστωσή μας ότι ο Σεφέρης πολεμήθηκε στη διάρκεια της ζωής του όσο λίγοι στο ελληνικό λογοτεχνικό πεδίο, παραθέτουμε την εξής πληροφορία και κρίση: «Ακόμα και ύστερα από την απονομή του Βραβείου Νόμπελ, το 1963, οι “πλησιόσαυροι” της Ακαδημίας Αθηνών, όπως πολύ εύστοχα τους αποκάλεσε σε ιδιωτική επιστολή του, αρνήθηκαν, με διάφορα τυπικά προσχήματα, να τον κάνουν μέλος της Ακαδημίας τους». Η παραπάνω φράση προκάλεσε την αντίδραση του Γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών αρχαιολόγου Βασιλείου Χ. Πετράκου, απαντητική επιστολή του οποίου δημοσιεύτηκε με τίτλο «Ο Γιώργος Σεφέρης και οι ακαδημαϊκοί»[3]. Παραθέτω το κείμενο της επιστολής: Στο εκτενές δημοσίευμα περί Γιώργου Σεφέρη, στο φύλλο της 3ης Φεβρουαρίου [2019] της Καθημερινής, γράφεται ότι «οι “πλησιόσαυροι” της Ακαδημίας Αθηνών (όπως πολύ εύστοχα τους αποκάλεσε σε ιδιωτική επιστολή του ο Σεφέρης) αρνήθηκαν με διάφορα τυπικά προσχήματα να τον κάνουν μέλος της Ακαδημίας τους». Θα περίμενε κανείς από καθηγητές του πανεπιστημίου περισσότερη γνώση, για κοινά θέματα, και περισσότερη ευγένεια, έστω προς την Ακαδημία. Διότι δεν είναι εκείνη που δεν θέλησε τον Σεφέρη, αλλά ο Σεφέρης, η γυναίκα του και το περιβάλλον τους που δεν ήθελαν. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος στο βιβλίο του «Λογοδοσία μιας ζωής Α΄» (δεύτερη έκδοση 2000), σ. 198, γράφει αρκετά για την όλη υπόθεση της εκλογής του Σεφέρη, καταλήγοντας: «Από την εμπάθεια του περιβάλλοντός του που τον πίεζε και όχι από την ατολμία της Ακαδημίας, δεν έγινε ο Σεφέρης ακαδημαϊκός», όπως για δικούς τους λόγους δεν δέχθηκαν ο Ελύτης και ο Μόραλης. Την πρόταση της Ακαδημίας την είχε μεταβιβάσει στον Σεφέρη, στο σπίτι του, ο Χρήστος Καρούζος, ελπίζω ότι είναι γνωστός ο Καρούζος, έχω γράψει τη βιογραφία του. Στην επιστολή της άρνησης προς τον Καρούζο ο Σεφέρης λέγει: «Τα λόγια σας τα πρόσεξα και τα συλλογίστηκα πολύ και σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε αν δεν επέτυχα ν’ ανταποκριθώ στην έκκλησή σας. Δυστυχώς είμαι έτσι φτιαγμένος που όλα μ’ εμποδίζουν να έχω οποιαδήποτε ανάμιξη στη διαδικασία αυτής της εκλογής. Δεν είναι η πρώτη φορά που μου συμβαίνει αυτό. Σε κάθε ανάλογη περίσταση της ζωής μου δεν έκαμα τίποτε για να επιτύχω το παραμικρό. Θα ευχόμουν να μη με χαρακτηρίσετε αρνητικό άνθρωπο. Αλλά ο καθένας μας έχει ορισμένα όρια, θα τα έλεγα βιολογικά, που δεν μπορεί να υπερβεί». Δεν ζητήθηκε από τον Σεφέρη τίποτε το επιλήψιμο. Μια επιστολή τεσσάρων αράδων, ότι θα αποδεχόταν την εκλογή του. Δεν θα είχε «οποιαδήποτε ανάμειξη στη διαδικασία αυτής της εκλογής». Άλλοι θα φρόντιζαν. Και τον πρότειναν, κατά τον Κανονισμό, ο Νόβας, ο Καρούζος και ο Βενέζης. Μετά μισόν αιώνα και πλέον, να διαδίδονται ανακριβή πράγματα με μόνο σκοπό να δυσφημισθεί η Ακαδημία («“πλησιόσαυροι” οι ακαδημαϊκοί, ο Καρούζος, ο Κουγέας, ο Βενέζης»), νομίζω ότι ξεπερνά τα όρια οιασδήποτε αντιπάθειας προς την Ακαδημία. Στο τέλος τέλος, αν η Ακαδημία ήταν και είναι τόσο κακή, γιατί οι συντάκτες του άρθρου δυσανασχετούν που δεν έγινε ο Σεφέρης ακαδημαϊκός; Γλίτωσε από αυτήν, πράγμα που δεν πέτυχαν ο Παλαμάς, ο Παπατσώνης, ο Μυριβήλης, ο Τερζάκης, ο Τσάτσος, στενός συγγενής του Σεφέρη, ο Πολίτης, ο Πρεβελάκης, ο Σακελλαρίου, ο Ευαγγελάτος και το πλήθος των λοιπών «πλησιόσαυρων», λέξη που την έχει ο Στ. Α. Κουμανούδης στο λεξικό του. Είναι θαυμαστό που την ήξερε ο Σεφέρης! Καλό είναι να γράφει κανείς με προσοχή, πολύ περισσότερο όταν δεν γνωρίζει τα πράγματα. Και σε άλλες περιπτώσεις είχα παρακαλέσει να ερωτάται η Ακαδημία για πράγματα που την αφορούν. Μπορεί κανείς να έχει αντίρρηση για την ύπαρξή της. Αλλά να χλευάζονται συλλήβδην τα μέλη της, και ποια μέλη της. Ο Ασώπιος, ο Βερναρδάκης, ο Ροΐδης δεν θα το έκαναν. Βασίλειος Χ. Πετράκος Γενικός Γραμματεύς της Ακαδημίας Αθηνών Η επιστολή αυτή αξίζει να σχολιαστεί, επειδή ο κύριος Πετράκος θίγει ενδιαφέροντα θέματα που πρωτίστως αφορούν το παρελθόν της Ακαδημίας, ειδικότερα ως προς τη στάση της έναντι του Σεφέρη, αλλά και εμμέσως λειτουργούν ως λανθάνοντα σχόλια του παρόντος της. Θα σχολιάσω την επιστολή ως προς το πραγματολογικό μέρος της, παραβλέποντας, χάριν οικονομίας, γνωρίσματα του ύφους της. Δεν μπορώ, πάντως, να μην παρατηρήσω ότι ο κύριος Πετράκος δεν ονομάζει τους συγγραφείς του δημοσιεύματος που κρίνει, αναφέροντάς τους γενικά ως «καθηγητές του πανεπιστημίου» (και εγώ και η Μαρία Ρώτα είμαστε φιλόλογοι νεοελληνιστές στον Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ). Για να συγχρονιστώ, λοιπόν, με το ύφος του, στον μικρό βαθμό που δύναμαι κάτι τέτοιο, θα τον αναφέρω ως ο Γραμματεύς της Ακαδημίας. Η βασική άποψη του Γραμματέως της Ακαδημίας είναι ότι τα μέλη της το 1965 επιθυμούσαν να εντάξουν τον Σεφέρη στους κόλπους της, αλλά η ευθύνη για το γεγονός ότι ο τιμημένος ενάμιση σχεδόν χρόνο νωρίτερα με το βραβείο Νόμπελ ποιητής δεν έγινε τελικά ακαδημαϊκός βαρύνει τον ίδιο, επειδή ήταν υπερόπτης, με κακότροπη σύζυγο και μοχθηρό περιβάλλον που τον επηρέαζαν αρνητικά. Με άξονα αυτή τη γνώμη, ο Γραμματεύς της Ακαδημίας αφηγείται την ιστορία της καλοπροαίρετης προσπάθειας γενικά των ακαδημαϊκών να κάνουν τον Σεφέρη άξιο της ιδιότητάς τους, καταλογίζοντας παράλληλα στους ακατανόμαστους συντάκτες του γραπτού «Ο θάνατος του Γιώργου Σεφέρη» άγνοια, αγένεια, αντιπάθεια προς την Ακαδημία και πρόθεση δυσφήμησής της. Αλλά η αφήγηση της ιστορίας από τον Γραμματέα της Ακαδημίας στηρίζεται επιλεκτικά σε μερικά στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν από ανακριβή, στην περίπτωση που αυτός δεν γνωρίζει, έως αναληθή, εάν γνωρίζει όλα τα πραγματικά δεδομένα. Ποια είναι η αλήθεια, στη βάση της οποίας γράφτηκε η επίμαχη φράση; Η αλήθεια φωτίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη του συνάδελφου νεοελληνιστή, ομότιμου καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χ.Λ. Καράογλου, «Γιατί ο Γιώργος Σεφέρης δεν έγινε Ακαδημαϊκός; Διήγηση συμβάντων».[4] Άραγε ο Γραμματεύς της Ακαδημίας αγνοεί ή αποσιωπά την εν λόγω μελέτη; Πάντως, στην πρώτη υποσημείωσή της ο Καράογλου γράφει ότι η έρευνά του έγινε «ύστερα από άδεια του γενικού γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών κ. Βασιλείου Πετράκου» (σ. 260). Θα υποθέσω καλόπιστα ότι ο Γραμματεύς δεν διάβασε τη μελέτη και θα συνοψίσω, στη συνέχεια, τη μέθοδο έρευνας και τα πορίσματά της. Ο Καράογλου εξέτασε τα πρακτικά των συνελεύσεων της Ακαδημίας, που είχαν ως θέμα τους την υποψηφιότητα του Σεφέρη, καθώς και υλικό του αρχείου Ηλία Βενέζη, διασταυρώνοντάς τα με τη διαθέσιμη για το θέμα του βιβλιογραφία. Δεν στηρίζεται λοιπόν σε εικασίες, φήμες ή κειμενικές πηγές έκκεντρες ως προς το θέμα του, αλλά στο πρωτογενές, κατά τεκμήριο αξιόπιστο, υλικό έρευνάς του. Τα πρακτικά επαληθεύουν ότι μια τριμελής ομάδα ακαδημαϊκών, πράγματι οι Αθανασιάδης-Νόβας, Βενέζης και Χρήστος Καρούζος, ανέλαβαν την πρωτοβουλία να προτείνουν τον Σεφέρη για την προκηρυχθείσα τακτική έδρα της Λογοτεχνίας· όντως, επίσης, οι δύο τελευταίοι συνάντησαν τον ποιητή στο σπίτι του στις 4 Μαρτίου 1965 και του ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους, όπως επαληθεύεται και από την επιστολή του Σεφέρη προς τον Καρούζο, μέρος της οποίας παραθέτει ο Γραμματεύς της Ακαδημίας. Ύστερα από την πρόταση των τριών, η υποψηφιότητα του Σεφέρη αρχικά έγινε δεκτή από την Ολομέλεια της Ακαδημίας, αλλά και συνάντησε την αντίδραση άλλων ακαδημαϊκών που προέβαλαν ως υποχρεωτικό για τη διαδικασία της υποψηφιότητας τον όρο ο Σεφέρης να υποβάλει έγγραφη αίτηση-δήλωση ότι θα αποδεχόταν την εκλογή, αν αυτή πραγματοποιούταν. Ο Σεφέρης αρνήθηκε να γράψει μια τέτοια αίτηση-δήλωση αποδοχής και το σκεπτικό της άρνησής του αναπτύσσει στην επιστολή του προς τον Καρούζο στις 6 Μαρτίου 1965.[5] Κατά τη δική μου κρίση, η επιστολή του Σεφέρη δεν απαξιώνει την Ακαδημία, επειδή εμμέσως αναγνωρίζει την επιστημονική-καλλιτεχνική (και ηθική) αξία ορισμένων μελών της, αλλά και μαρτυρεί στάση σεβασμού του εαυτού του και συνέπειας προς τις αρχές του. Ένας άξιος άνθρωπος που πριν από ενάμιση χρόνο τιμήθηκε με το γνωστότερο παγκοσμίως λογοτεχνικό βραβείο απάντησε εμμέσως ότι θα δεχτεί την τιμή να γίνει μέλος της Ακαδημίας της χώρας του, αλλά και αρνήθηκε να υποβάλει τα σέβη του συλλήβδην σε ένα θεσμικό ίδρυμα, μέλη του οποίου τον είχαν αντιμετωπίσει και τον αντιμετώπιζαν με απαξιωτικό και ταπεινωτικό τρόπο. Θα εξηγήσω παρακάτω τι εννοώ. Ρητή είναι η μεταγενέστερη μαρτυρία (1986) της Μαρώς Σεφέρη για την κατάληξη της συνάντησης του Σεφέρη με τους Βενέζη και Χρήστο Καρούζο στις 4 Μαρτίου 1965: «“Αν όμως εμείς σε προτείνουμε”, του λένε, “και εκλεγείς, δε θα το δεχτείς;”. Ο Σεφέρης τους λέει: “Δεν συνηθάω όταν μου κάνει μια τιμή ο τόπος μου να μην την δέχομαι”».[6] Για τη στάση του Σεφέρη, πρέπει να συνεκτιμηθεί και το πραγματικό δεδομένο που καταγράφει ο Καράογλου, ότι ο ποιητής δεν θα ήταν (και σίγουρα το γνώριζε αυτό) ο μόνος υποψήφιος, αφού είχαν αυτοπροταθεί για την ίδια έδρα της Λογοτεχνίας ο Τάκης Παπατσώνης, ο Πέτρος Χάρης και ο Γιάννης Κουτσοχέρας. Συνεπώς, δεν μπορούσε να αποκλειστεί η πιθανότητα ένας τιμημένος με το Νόμπελ ποιητής να αιτηθεί να γίνει μέλος της Ακαδημίας της χώρας του και εντέλει να μην γίνει, επειδή εκλέχθηκε άλλος ομοεθνής του λογοτέχνης, όπως ο Χάρης ή ο Κουτσοχέρας! Πώς ακριβώς εξελίχθηκε η ιστορία με βάση τα πρακτικά της Ακαδημίας; Το θέμα συζητιόταν επί ένα έτος, από τον Μάρτιο 1965 μέχρι τον Μάρτιο 1966, σε τρεiς συνεδρίες της Β΄ Τάξης (των Γραμμάτων και των Τεχνών), μία συνεδρία της Νομικής Επιτροπής και δύο συνεδρίες της Ολομέλειας. Η όλη διαδικασία συνοψίζεται ως εξής. Προέκυψε το ζήτημα περί του δικαιώματος κάποιου να είναι υποψήφιος χωρίς έγγραφη αίτηση-δήλωση αποδοχής. Ορισμένοι υποστήριξαν ότι ο όρος αυτός είναι υποχρεωτικός και άλλοι εθιμικός, σύμφωνα με την παράδοση. Με δεδομένη τη διαφωνία, ζητήθηκε η γνωμάτευση της Νομικής Επιτροπής. Δύο μέλη της αποφάνθηκαν ότι ο όρος δεν είναι υποχρεωτικός και ένα μέλος της ότι είναι. Εντέλει, το θέμα παραπέμφθηκε, για να ληφθεί η τελική απόφαση, σε συνεδρίαση της Ολομέλειας, κατά παράβαση της γνωμάτευσης της πλειοψηφίας της Νομικής Επιτροπής (και της κοινής λογικής). Εκεί τέθηκε το ερώτημα αν ένας υποψήφιος δικαιούται να κριθεί χωρίς να έχει υποβάλει έγγραφη αίτηση-δήλωση αποδοχής. Στη μυστική ψηφοφορία επί 23 παρόντων μελών (σε σύνολο 31 ενεργών μελών) 13 ακαδημαϊκοί ψήφισαν όχι και 10 ψήφισαν ναι. Ο Καράογλου γράφει για τη στάση του Κωνσταντίνου Τσάτσου, τον οποίο αναφέρει υποστηρικτικά ο Γραμματεύς της Ακαδημίας: «Πρόεδρος [στις δύο συνεδριάσεις της Ολομέλειας] είναι ο Κωνστ. Τσάτσος, ο οποίος όμως αποχωρεί, προφανώς λόγω της συγγένειάς του με τον Σεφέρη».[7] Ουδέν σχόλιον. Για τις λεπτομέρειες της όλης διαδικασίας και για τις προφορικές τοποθετήσεις διαφόρων ακαδημαϊκών, όπως καταγράφονται στα πρακτικά, οι ενδιαφερόμενοι ας ανατρέξουν στη μελέτη του Καράογλου. Στη δική μου κρίση, που είναι σύμφωνη με εκείνη του συναδέλφου, η αληθής διαπίστωση είναι ότι η πλειονότητα των ακαδημαϊκών τα έτη 1965 και 1966 δεν επιθυμούσε ο Σεφέρης, όχι μόνο λόγω της καταλογιζόμενης υπεροψίας του, να γίνει ομοτράπεζός τους και γι’ αυτό έδωσε τέλος, χρησιμοποιώντας τυπικά κωλύματα, στην πρωτοβουλία λίγων ακαδημαϊκών να τον προτείνουν. Ας σχολιάσω ότι, επειδή θητεύω επί σχεδόν τριάντα χρόνια σε θεσμικό οργανισμό, γνωρίζω καλά, όπως και ο Γραμματεύς της Ακαδημίας, πώς λειτουργούν, όταν χρειάζονται, τέτοιοι παρελκυστικοί μηχανισμοί, ιδίως όταν ένα χαλαρό κανονιστικό πλαίσιο τους ευνοεί. Κι ας υπενθυμίσω, επίσης, ότι ύστερα από το 1966 η Ακαδημία Αθηνών είχε δυνητικά τη δυνατότητα να κάνει μέλος της τον Σεφέρη τα υπόλοιπα πέντε χρόνια της ζωής του. Δεν το έπραξε. Στα χρόνια αυτά ακαδημαϊκοί λογοτέχνες, στη διάρκεια πλέον της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, έγιναν ο λογοτεχνικά άξιος Τάκης Παπατσώνης (1968) και ο λογοτεχνικά ασήμαντος Πέτρος Χάρης (1969). Ο Γιώργος Σεφέρης στο γραφείο του, φωτογραφημένος από τον Δημήτρη Παπαδήμο, δεκαετία 1960. Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Με αφορμή τη μνεία αυτών των ονομάτων, θα σχολιάσω, στη συνέχεια, ορισμένα επιμέρους σημεία της επιστολής του Γραμματέως της Ακαδημίας. Αναφέρει επιλεκτικά, υποθέτω από μνήμης και όχι σύμφωνα με αξιολογική ιεράρχηση, πέντε λογοτέχνες ακαδημαϊκούς, συγκεκριμένα τους Παλαμά, Παπατσώνη, Μυριβήλη, Τερζάκη και Πρεβελάκη. Θα παραθέσω τον πλήρη κατάλογο των συνολικώς 25 ελλήνων λογοτεχνών (ή και λογοτεχνών) που έγιναν ακαδημαϊκοί από το έτος ίδρυσης της Ακαδημίας, το 1926, μέχρι σήμερα: Κωστής Παλαμάς (1926, έτος εισδοχής), Γεώργιος Δροσίνης (1926), Αριστομένης Προβελέγγιος (1926), Δημήτριος Καμπούρογλου (1927), Παύλος Νιρβάνας (1928), Γρηγόριος Ξενόπουλος (1931), Σπύρος Μελάς (1935), Ζαχαρίας Παπαντωνίου (1938), Σωτήρης Σκίπης (1945), Διονύσιος Κόκκινος (1950), Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας (1955), Ηλίας Βενέζης (1957), Στρατής Μυριβήλης (1958), Τάκης Παπατσώνης (1968), Πέτρος Χάρης (1969), Άγγελος Τερζάκης (1974), Αθανάσιος Πετσάλης-Διομήδης (1977), Παντελής Πρεβελάκης (1977), Άγγελος Βλάχος (1985), Τάσος Αθανασιάδης (1986), Νικηφόρος Βρεττάκος (1987), Γαλάτεια Σαράντη (1997), Ιάκωβος Καμπανέλλης (1999), Κική Δημουλά (2002) και Θανάσης Βαλτινός (2008).[8] Επειδή σε όλα τα πνευματικά ιδρύματα, που χαίρουν εκτίμησης ή αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη ή και απαξίωση, όπως οι Ακαδημίες, σημασία δεν έχουν μόνο οι «παρουσίες» αλλά και οι «απουσίες», θα παραθέσω κι έναν επιλεκτικό ισάριθμο ονομαστικό κατάλογο μη ζώντων ελλήνων λογοτεχνών του 20ού αιώνα που δεν έγιναν ακαδημαϊκοί, εκτός από τον Γιώργο Σεφέρη (η κατάταξη σύμφωνα με το έτος γέννησής τους): Νίκος Καζαντζάκης, Κώστας Βάρναλης, Άγγελος Σικελιανός, Κοσμάς Πολίτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Ζωή Καρέλλη, Γιάννης Μπεράτης, Μέλπω Αξιώτη, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης, Στρατής Τσίρκας, Δημήτρης Χατζής, Τάκης Σινόπουλος, Ελένη Βακαλό, Ανδρέας Φραγκιάς, Άρης Αλεξάνδρου, Τάσος Λειβαδίτης, Δ.Π. Παπαδίτσας, Μανόλης Αναγνωστάκης, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Μάρκος Μέσκος και Γιώργος Χειμωνάς. Δεν περιέλαβα, βεβαίως, τον Κ.Π. Καβάφη, που πέθανε το 1933, καθώς αυτός ήταν, δια βίου, πολύ μακριά από τον τόπο για τον οποίο ο Σεφέρης έγραψε στο ημερολόγιό του το 1962 ότι «πάει να γίνει Ελλαδίξ».[9] Ο πρώτος κατά σειρά του ονομαστικού καταλόγου μου είναι εκείνος, ο γνωστότερος παγκοσμίως νεοέλληνας πεζογράφος, που πολύ εύστοχα έκανε λόγο για μιαν άλλη, αόρατη Ακαδημία. Αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις, λοιπόν, μεταξύ «παρουσιών» και «απουσιών». Το όνομα που κυρίως απουσιάζει από την επιστολή του Γραμματέως της Ακαδημίας είναι εκείνο του βασικού πολέμιου της υποψηφιότητας του Σεφέρη. Πρόκειται, βεβαίως, για τον Σπύρο Μελά. Ο Μελάς υπήρξε από τους έλληνες λογοτέχνες-μακροβιότερα μέλη της Ακαδημίας: έγινε ακαδημαϊκός το 1935, στην ηλικία των 53 ετών, και διατήρησε ισοβίως τον τίτλο του επί σχεδόν τριάντα χρόνια, μέχρι τον θάνατό του, στις 2 Απριλίου 1966. Το 1959 ήταν επί ένα έτος πρόεδρος της Ακαδημίας. Ο δημόσιος βίος και η πολιτεία του, όπως τα γνωρίζουμε πλέον καταγραμμένα από την επιστημονική έρευνα, αρκούν για να τον χαρακτηρίσουν, επιεικώς, φαύλο τυχοδιώκτη. Στις 4 Μαΐου 1941 (οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα στις 27 Απριλίου) έγραψε απροκάλυπτα στην Καθημερινή τις φράσεις: «Ο μόνος δρόμος για να περισώσουμε ό,τι είναι δυνατόν να περισωθεί ακόμη, είναι αυτός. Ειλικρινής και ενεργητική συνεργασία με τον κατακτητήν».[10] Αν και μετά την απελευθέρωση στιγματίστηκε δημόσια για τις φιλοναζιστικές ιδέες του και διεγράφη από εταιρείες και ενώσεις στις οποίες ήταν μέλος,[11] παρέμεινε ακαδημαϊκός. Ο ίδιος άνθρωπος πολέμησε φανερά και παρασκηνιακά τις υποψηφιότητες του Καζαντζάκη και του Σικελιανού τόσο για την Ακαδημία όσο και για το Νόμπελ Λογοτεχνίας.[12] Όπως έγραψε ο Καράογλου, «το 1946 στην κοινή υποψηφιότητα Καζαντζάκη και Σικελιανού, η Ακαδημία Αθηνών αντιπρότεινε για το Νόμπελ κάποιον Γεώργιο Βουγιουκλάκη» (σ. 261).[13] Σκέφτομαι κάποια στιγμή να ζητήσω την άδεια από τον Γραμματέα της Ακαδημίας να μελετήσω τα σχετικά πρακτικά. Είναι βάσιμη η υπόθεση ότι ο Μελάς κίνησε τα υπόγεια νήματα της εκλογής αρκετών λογοτεχνών στην Ακαδημία από το 1935 μέχρι τον θάνατό του. Μία από τις τελευταίες πράξεις του αυτοδιασυρμού του Μελά ήταν ο σθεναρός αγώνας του να μην γίνει ο Σεφέρης ακαδημαϊκός. Όπως τεκμηριώνει η μελέτη του Καράογλου, ο Μελάς δήλωσε ρητά «δεν πρέπει να σπεύσωμεν, ο κ. Σεφέρης δύναται να περιμένη» (σ. 264), έφτασε μάλιστα στο σημείο να «αναφέρει [ως επιχείρημα] περιπτώσεις ξένων βραβευθέντων [και με το Νόμπελ] λογοτεχνών που δεν έγιναν μέλη των εθνικών τους Ακαδημιών» (σ. 264). Αυτός έθεσε πρώτος το ζήτημα της ακυρότητας της υποψηφιότητας Σεφέρη, επειδή δεν υπέβαλε την έγγραφη αίτηση-δήλωση αποδοχής. Τέλος, στη συνεδρίαση της Ολομέλειας φανέρωσε ποιος είναι ο πραγματικός αλαζών: «Η Ακαδημία […] προσέπεσε γονυκλινής εις τον υποψήφιον τούτον, τον ικέτευσε να δηλώση ότι δέχεται να είναι υποψήφιος και όμως ούτως ηρνήθη κατηγορηματικώς. Εις την ταπείνωσιν αυτήν θα επιμείνη σήμερον η Ολομέλεια και θα την κάμη μάλιστα αισθητήν εις το πανελλήνιον; Είμαι βέβαιος ότι η Ακαδημία δεν θα επιτείνη σήμερον τον εξευτελισμόν» (σ. 271). Πολύ σωστά μαρτυρεί τα πράγματα η, κατά τον Γραμματέα της Ακαδημίας, κακότροπη σύζυγος: «Ο Μελάς […] μας έκανε τον φίλο, αυτό ήταν το άσχημο. Θυμάμαι μια φορά που είχε έρθει να μας παραλάβει από το καράβι και του φώναζε από κάτω: “Έλα, έλα να σε κάνουμε ακαδημαϊκό!” Όταν όμως ο Σεφέρης πήγε να γίνει ακαδημαϊκός, ο Μελάς είναι ο άνθρωπος που ενήργησε το περισσότερο για να μην γίνει. Σηκώθηκε από το κρεβάτι πέντε έξι μέρες πριν πεθάνει, μόνο και μόνο για να πάει να τον καταψηφίσει».[14] Έχει λοιπόν δίκιο ο Γραμματεύς της Ακαδημίας στο σημείο της επιστολής του όπου γράφει ότι ο Σεφέρης «γλίτωσε από αυτήν». Γι’ αυτό έγραψε, για άλλη μια φορά πικραμένος και συνάμα ανακουφισμένος από τα θλιβερά καμώματα των συμπατριωτών του, τον Μάρτιο 1966, όταν έμαθε τα νέα, στον Σουηδό φίλο σου, τον ελληνιστή καθηγητή Στούρε Λιννέρ: Η αγαπητή σου Ακαδημία Αθηνών απέρριψε την πρόταση τριών μελών της […] να με εκλέξει ως μέλος της. Είμ’ ευχαριστημένος γι’ αυτό· δε θα είχα πολλά να κάνω μ’ αυτούς τους πλησιόσαυρους.[15] Οι, κατά Κουμανούδη «παλαιοντολογικοί», πλησιόσαυροι[16] είναι θαλάσσια ερπετά που έζησαν από την τριαδική έως την κρητιδική περίοδο. Στην πορεία του χρόνου, εξέλιπαν. Σήμερα σώζονται μερικοί μόνον απολιθωμένοι σκελετοί τους σε μουσεία. Η επιστολή του κυρίου Βασιλείου Πετράκου (ας λησμονήσουμε τις ιδιότητες κι ας επιστρέψουμε στα ονόματα) έρχεται δυστυχώς να προστεθεί στη μακρά παράδοση της αντισεφερικής κριτικής. Υποστηρίζοντας ότι ο Σεφέρης ήταν υπερόπτης και γι’ αυτό αρνήθηκε να γράψει «μια επιστολή τεσσάρων αράδων», ουσιαστικά υιοθετεί το σκεπτικό όσων αρνήθηκαν την είσοδό του στην Ακαδημία. Του απαντά, από το μακρινό 1965, ο Καρούζος: «Την στάσιν του ταύτην [του Σεφέρη] κατανοώ πλήρως· μακράν του να μαρτυρή αλαζονικήν διάθεσιν, τουναντίον αποδεικνύει σεμνότητα – αν θέλετε υπερβολικήν, αλλά πάντως είναι στάσις σεμνή και απολύτως καθαρά».[17] Επιπροσθέτως, στη δική μου κρίση, η επιστολή του κυρίου Πετράκου μαρτυρεί επίσης, ως έναν βαθμό ανεπιγνώστως, την «υπεροψίαν και μέθην» ενός ακόμη σύγχρονού μας καβαφικού Δαρείου. Οι Δαρείοι κάθε εποχής, του 1965 και του 2019, βρίσκονται εγκλωβισμένοι στο παρόν της Ιστορίας τους. Το φως του ψευδαισθητικού μεγαλείου τούς τυφλώνει. Γι’ αυτό δεν μπορούν να αντιληφθούν, όπως και οι Αλεξανδρινοί Βασιλείς, «τι κούφια λόγια ήσανε αυτές οι βασιλείες». Για όποιον δεν νογά τις ποιητικές αναφορές, εννοώ ότι η Ακαδημία Αθηνών οφείλει να ανατρέξει στις μελανές στιγμές και πλευρές του παρελθόντος της (όπως στους ακραία φιλοχουντικούς λόγους του Ερρίκου Σκάσση και του Σπυρίδωνα Μαρινάτου, αμφότεροι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις πανηγυρικές συνεδρίες εορτασμού της εθνικής επετείου της «21ης Απριλίου 1967»), να κατανοήσει την ιστορία της, μήπως έτσι μπορέσει να αναστοχαστεί καλύτερα το όχι και τόσο ανέφελο παρόν της[18] και έτσι, πιθανόν, να βελτιώσει τη δημόσια εικόνα της. Για την ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα και τους σοβαρούς μελετητές της, η ιστορική αλήθεια είναι αναντίρρητη: το κατώφλι της Ακαδημίας Αθηνών πέρασαν ένας γίγαντας όπως ο Παλαμάς, σημαντικοί ποιητές σαν τον Παπατσώνη, και νάνοι όπως ο Μελάς. Ο πρώτος την ανέδειξε κι οι τελευταίοι την διέσυραν. Το σημαντικότερο μέρος της ελληνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα το έγραψαν τα μέλη της «αόρατης Ακαδημίας». Όσο για την αξία του έργου του Σεφέρη, θεμέλιου λίθου της νεοελληνικής φιλολογίας της μεταπολίτευσης, δεν έχει την παραμικρή σημασία αν έγινε ή δεν έγινε ακαδημαϊκός. Η θλιβερή ιστορία που αφηγήθηκα, σύμφωνα με τα πραγματικά δεδομένα της, έχει σημασία μόνο για την Ακαδημία, επειδή η κατάληξη της ιστορίας επαλήθευσε την προειδοποίηση του άξιου ακαδημαϊκού Χρήστου Καρούζου: «Η Ακαδημία Αθηνών θα ετραυμάτιζεν εαυτήν ανεπανορθώτως αν ηγνόει τον Σεφέρην».[19] [1] Βλ. Νίκος Μαρκάκης, «Μια άγνωστη συνέντευξη του Νίκου Καζαντζάκη στη Γιολάντα Τερέντσιο. Λίγο πριν το θάνατο του μεγάλου Κρητικού στοχαστή», εφ. Πατρίς [Ηρακλείου], 11.10.2007. Η συνέντευξη του Καζαντζάκη προς την Τερέντσιο πρωτοδημοσιεύτηκε τον Ιούλιο 1957 στο περ. Ελληνικοί Ορίζοντες της Αιγύπτου και αναδημοσιεύτηκε στην εφ. Το Ποντίκι, στις 24.7.1997. [2] Η Καθημερινή, 3.2.2019. https://bit.ly/2XpvUJc [3] Η Καθημερινή, 9.2.2019. https://bit.ly/2Ui8hAx [4] Στον τόμο Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας; Αναζητήσεις και αγωνίες των ελλήνων λογοτεχνών του μεσοπολέμου (1918-1939), Διεθνές συνέδριο προς τιμήν του Peter Mackridge, Καλαμάτα 18-19 Μαΐου 2017, Επιμέλεια Ελένα Κουτριάνου και Έλλη Φιλοκύπρου, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα [Δεκέμβριος] 2018, σ. 260-274. [5] Η επιστολή αυτή περιλαμβάνεται στα πρακτικά της Ακαδημίας, ύστερα από κοινοποίησή της από τον Καρούζο (βλ. Καράογλου, ό.π., σ. 266, όπου και αναδημοσιεύεται), αλλά και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Μεσημβρινή ήδη στις 11 Μαρτίου 1966 με τον τίτλο-σχόλιο «Η Ακαδημία έκλεισε την πόρτα και στον Γιώργο Σεφέρη», προφανώς με πρωτοβουλία του Σεφέρη. [6] Μαρώ Σεφέρη, «Αναμνήσεις από τη ζωή μου με τον Σεφέρη (Συνομιλία με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο)», Η Λέξη, τχ. 53, Μάρτιος-Απρίλιος 1986, σ. 199. Βλ. και Καράογλου, ό.π., σ. 265. [7] Καράογλου, ό.π., σ. 271, σημ. 26. [8] Για τον συνολικό κατάλογο των ελλήνων ακαδημαϊκών, βλ. https://bit.ly/2IVsLOj. Το λογοτεχνικό έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και του Κωνσταντίνου Τσάτσου ήταν μικρής σημασίας ως προς τις άλλες συγγραφικές-πνευματικές δραστηριότητές τους που συνετέλεσαν στο να γίνουν ακαδημαϊκοί. [9] Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Η΄. 2 Γενάρη 1961 - 16 Δεκέμβρη 1963, Αθήνα, Ίκαρος 2018, σ. 279. [10] Σπύρος Μελάς, «Το σημειωματάριό μου. Επιστροφή», Η Καθημερινή, 4.5.1941. [11] Βλ. σχετικά Κατερίνα Καρρά, Ο Σπύρος Μελάς και το θέατρο της εποχής του. Συμβολή στη μελέτη της δραματουργίας του, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεάτρου 2010, σ. 45-55. Η διατριβή διατίθεται στο διαδίκτυο από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης: https://www.didaktorika.gr/eadd/. [12] Βλ. Καρρά, ό.π., σ. 50, σημ. 163, όπου καταγράφεται πρόχειρα σχετική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης το λογοτεχνικό δοκίμιο του Κώστα Αρκουδέα, Το χαμένο Νόμπελ. Μια αληθινή ιστορία, Καστανιώτη, Αθήνα 2015. Ο Αρκουδέας παραθέτει με άτακτο τρόπο αρκετό, χρήσιμο αλλά ατεκμηρίωτο υλικό. Στην Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη (1906-2012), των Γιώργου Ν. Περαντωνάκη και Παναγιώτας Μ. Χατζηγεωργίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2018, καταγράφονται πολλά λήμματα με θέμα τη σχέση Καζαντζάκη, Ακαδημίας και Νόμπελ. [13] Για τον εντελώς λησμονημένο σήμερα πεζογράφο Γιώργο Βουγιουκλάκη (1903-1956), βλ. κυρίως το δημοσίευμα των Γιώργου Ζεβελάκη και Γιώργου Τσακνιά, «Γιώργος Βουγιουκλάκης: ένας προδρομικός έλληνας Σαρτρ;», 10.11.2015, ηλεκτρονική δημοσίευση: https://bit.ly/2GQy0Ni. [14] Μαρώ Σεφέρη, ό.π. Αξίζει να συγκριθεί ο ξύλινος λόγος του καθαρευουσιάνου πρακτικογράφου με την τσεκουράτη ζωντανή γλώσσα της Μαρώς Σεφέρη. [15] Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης. Περιμένοντας τον άγγελο, Μετάφραση Μίκα Προβατά, Θεώρηση μετάφρασης Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Ωκεανίδα, Αθήνα 2003, σ. 568. Αναμένεται με ενδιαφέρον η έκδοση (Ίκαρος), μέσα στους επόμενους μήνες, του τελευταίου δέκατου τόμου του ημερολογίου του Σεφέρη, που καλύπτει το διάστημα 1964-1971, για να δούμε αν γράφει κάτι εκεί για το ζήτημα. [16] Βλ. Στεφάνου Αθ. Κουμανούδη, Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, τόμος δεύτερος, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1900, σ. 813. [17] Καράογλου, ό.π., σ. 269. [18] Κατά την Εγκατάσταση των νέων Αρχών της Ακαδημίας Αθηνών, την 15η Ιανουαρίου 2019, ο απερχόμενος Πρόεδρός της Αντώνιος Ν. Κουνάδης εκφώνησε ομιλία με θέμα: «Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσης: προφορικής και γραπτής». Στην ομιλία του ο πολιτικός μηχανικός, ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου, Κουνάδης, δεν μίλησε για θέμα της επιστημονικής ειδικότητάς του, αλλά υποστήριξε, όπως έκανε κατ’ επανάληψη στο παρελθόν, κυρίως από το βήμα της Ακαδημίας, αστήρικτες ή/και αντιεπιστημονικές απόψεις για την καταγωγή, τον «πλούτο» και την «τελειότητα» της ελληνικής γλώσσας (διαθέσιμο στο λινκ https://bit.ly/2T9Iv4H). Τιμά τον κύριο Πετράκο η επιστολή του που δημοσιεύτηκε παλαιότερα στο Βήμα (31.8.2013: https://bit.ly/2Vp8e5V), όπου αντέκρουσε τις απόψεις του Κουνάδη, γράφοντας, μεταξύ άλλων: «Τις γλωσσικές απόψεις της Ακαδημίας (και όχι ενός Ακαδημαϊκού) δεν τις αποτελούν σοβινιστικοί αστήρικτοι ισχυρισμοί αλλά τα όσα δημοσιεύουν και ανακοινώνουν οι φιλόλογοι και οι ποιητές και λογοτέχνες της Τάξης και πράττει το “Κέντρο Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων”. […] Άλλο ένας αναρμόδιος για τη γλώσσα Ακαδημαϊκός, άλλο η Ακαδημία». [19] Καράογλου, ό.π., σ. 267, σημ. 20.

Η Ακαδημία Αθηνών, ο Σεφέρης και η ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα

Σύνδεση