Στις ρίζες του χριστιανικού ανθελληνισμού III

Μέρος Γ΄ «Ὦ καὶ Ἑλλήνων ὑμεῖς ἀθλιώτεροι». «Οὐδὲν Ἑλλήνων ἀνοητώτερον». (Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος) 16. Ιωάννης ο Χρυσόστομος Ο Χρυσόστομος (περ. 350-407) που θεωρείται ο μεγαλύτερος «Έλληνας» Πατέρας της Εκκλησίας και αυθεντία ολκής, ήταν φύση φανατική. «Θερμός το ήθος» κατά τον ιστορικό Σωκράτη Σχολαστικό (Εκκλ. Ιστ. 6, 15)· παναπεί θερμοκέφαλος. Στα διάφορα αξιώματα που κατέλαβε δημιούργησε ουκ ολίγα προβλήματα· και εχθρούς βεβαίως. Ως φανατικός είχε πιστούς οπαδούς του ιδίου φυράματος. Σε κάποια φάση συγκρότησε κάτι σαν τάγματα εφόδου κατά των εθνικών, έχοντας βρει μάλιστα και τους κατάλληλους ευσεβείς σπόνσορες: Ο Ιωάννης «μαθὼν δὲ τὴν Φοινίκην ἔτι περὶ τὰς τῶν δαιμόνων τελετὰς μεμηνέναι, ἀσκητὰς μὲν ζήλῳ θείῳ πυρπολουμένους συνέλεξε, νόμοις δὲ αὐτοὺς ὁπλίσας βασιλικοῖς κατὰ τῶν εἰδωλικῶν ἐξέπεμψε τεμενῶν. Τὰ δὲ τοῖς καταλύουσι τεχνίταις καὶ τοῖς τούτων ὑπουργοῖς χορηγούμενα χρήματα οὐκ ἐκ ταμιείων βασιλικῶν λαμβάνων ἀνήλισκεν, ἀλλὰ τὰς πλούτῳ κομώσας καὶ πίστει λαμπρυνομένας γυναῖκας φιλοτίμως ταῦτα παρέχειν ἀνέπειθε, τὴν ἐκ τῆς χορηγίας φυομένην εὐλογίαν δεικνύς. Τοὺς μὲν οὗν ὑπολειφθέντας τῶν δαιμόνων σηκοὺς τοῦτον τὸν τρόπον ἐκ βάθρων ἀνέσπασεν.» (Θεοδώρητος, Εκκλ. Ιστ. 329-330)[1]. «Δαιμόνων τελεταὶ» είναι οι λατρείες των εθνικών. Πολύ βάναυσα άλλωστε η «ορθοδοξία» συκοφαντούσε σαν δαιμονικό οτιδήποτε σχετιζόταν με τους Έλληνες. Διότι ορθοδοξία δεν σημαίνει βεβαίως ορθοπραξία· ούτε σχετίζεται με τη νηφαλιότητα. Έτσι, μεταξύ άλλων, ο άγιος αυτός ενέχεται στην καταστροφή του ναού της Άρτεμης στην Έφεσο (το έτος 401), ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου[2]. Ωστόσο θεωρείται ο μέγιστος των ορθοδόξων Πατέρων και διαχρονικά ο ύπατος των ιεροκηρύκων. Γνωστό άλλωστε ότι συνήθως οι φανατικοί είναι οι ήρωες, τα ινδάλματα των διαφόρων παρατάξεων. Κολακευόταν με το χειροκρότημα, μεταβάλλοντας την εκκλησία σε θέατρο. Από τα άπειρα γραπτά του αναδεικνύεται ο πιο δογματικός, ο πιο «κολλημένος» θα λέγαμε στο γράμμα των Γραφών, από όλους τους Πατέρες. Ενώ η λεγόμενη αλληγορική σχολή προσπαθούσε να βρει στα ιερά κείμενα μεταμφιεσμένες αλήθειες και να εξωραΐσει τις συχνά απλοϊκές διηγήσεις τους[3], ο Χρυσόστομος εφαρμόζει την κατά γράμμα ερμηνεία, θεωρώντας όλα όσα αναγράφονται εκεί ως απολύτως αληθινά, έτσι και όπως ακριβώς διατυπώνονται[4]. Γι’ αυτόν υπάρχει μόνο ό,τι υπάρχει στις Γραφές, για τις οποίες ούτε που διανοείται –ή τολμάει– να διατυπώσει την παραμικρή επιφύλαξη. Για παράδειγμα, έχει συνθέσει μια ομιλία όπου εξηγεί γιατί σχεδόν έπρεπε να σφαγιασθούν τα …14.000 (!) νήπια από τον Ηρώδη (Ματθ. 2:16) και βάλλει εναντίον όσων «φλυαροῦσιν ὑπὲρ τῶν παίδων τούτων» (PG 57, 175 επ.). Ούτε που περνάει από το μυαλό του αγίου ανδρός ότι αυτό μπορεί να είναι ένα τερατώδες ψέμα που ακόμη και ένα μυαλωμένο παιδί μπορεί να ελέγξει. Ούτε καμία σημασία φαίνεται να έχει το γεγονός ότι ο Ηρώδης είχε πεθάνει τέσσερα χρόνια πριν γεννηθεί ο Ιησούς του Ιωσήφ. Ούτε βέβαια προβληματίζεται γιατί ο συνομήλικος του Ιησού Ιωάννης ο Πρόδρομος εξαιρέθηκε από τη σφαγή. Σε ό,τι αφορά τον Χρυσόστομο επικρατεί μεταξύ των σοβαρών μελετητών του έργου του η ορθή αντίληψη ότι υπήρξε ο πλέον σκληρός αντίπαλος της κλασικής παράδοσης στον 4ο αιώνα. Επιτίθεται τόσο συχνά και τόσο βίαια κατά της θύραθεν παιδείας, ώστε εύκολα κανείς συμπεραίνει ότι πρόκειται για αδυσώπητο εχθρό του κλασικισμού. Χριστιανοί μελετητές προσπαθούν να μετριάσουν την κοχλάζουσα ανθελληνικότητά του, με το σόφισμα ότι ποτέ δεν θα σπούδαζε κάτι που μισούσε[5]. Λησμονούν όμως την περίπτωση των «σοβιετολόγων» στους οποίους αναφερθήκαμε στο Μέρος Β΄ (§10). Ο Χρυσόστομος λοιπόν, στον βαθμό που μελέτησε τον ελληνισμό, τον μελέτησε για να τον πολεμήσει. Αντιπαραθέτει κάθετα το χριστιανικό εμείς προς το ελληνικό αυτοί[6]. Εξάλλου οι Πατέρες, όχι χωρίς λόγο βέβαια, θεωρούσαν τον Ελληνισμό ως το μεγαλύτερο εμπόδιο στην αποδοχή των χριστιανικών δογμάτων. Γι’ αυτό άλλωστε ο ελληνιστάριος Πατέρας συμβούλευε τους γονείς να μη στέλνουν τα παιδιά τους σε εθνικά σχολεία. Γενικά πάντως, ο Χρυσόστομος «αποδοκίμαζε φανερά κάθε τι το παγανιστικό και όταν ακόμα βρισκόταν σε αρμονία προς τα διδάγματα της νέας θρησκείας»[7]. Τούτο δε διότι ο διαχωρισμός έπρεπε να είναι απόλυτος. Πολύ αργότερα βέβαια επινοήθηκε ο σουρεαλιστικός μυρμηκολέων που επιβουλεύεται τον Ελληνοχριστιανισμό. [8] Όπως αναφέρει ο Τωμαδάκης, η μόρφωση του Χρυσόστομου «ὑπῆρξεν ἑλληνική, ἀλλὰ τὸ ἑλληνικὸν στοιχεῖον εἶναι περισσότερον ἐξωτερικὸν ἀπὸ ὅσον εἶναι ἐσωτερικὸν τὸ ἀνατολικὸν στοιχεῖον τῶν λόγων του»[9]. Με άλλα λόγια, το μεν γράμμα ελληνικό, το δε πνεύμα ανατολίτικο· και ιουδαϊκό· κι ας μισεί ο άγιος πατήρ τους Ιουδαίους όσο και τους Έλληνες∙ ή και περισσότερο. Μορφή και περιεχόμενο, γράμμα και πνεύμα, ένδυμα και σώμα, εμπόρευμα και αμπαλάζ. «Παιδείαν ὀρθὴν εἶναι νομίζομεν οὐ τὴν ἐν τοῖς ῥήμασιν καὶ τῇ γλώττῃ πολυτελῆ εὐρυθμίαν, ἀλλὰ διάθεσιν ὑγιῆ νοῦν ἐχούσης διανοίας» λέει ο Ιουλιανός. (Επιστ. 61c). Οι Έλληνες για τον Ιωάννη είναι οι Άλλοι, οι Απέναντι. Ο Χρυσόστομος κομπάζει αμετροεπώς: «Τοσοῦτον γὰρ ἡμεῖς ἐκείνων σοφώτεροι, ὅσον τὸ μέσον (η απόσταση) Πλάτωνός τε καὶ Πνεύματος ἁγίου». Προσθέτει δε, παρέχοντας απτά δείγματα χρυσοστομίας, ότι η φιλοσοφία των Ελλήνων «τέφρα καὶ κόνις, καὶ ὑγιὲς οὐδέν, ἀλλὰ Τάφος ἀνεῳγμένος ὁ λάρυγξ αὐτῶν, πάντα ἀκαθαρσίας ἔχων γέμοντα καὶ ἰχῶρος (ἐμπύου), καὶ τὰ δόγματα πάντα σκωλήκων» (PG 59, 370.7-11). Στον λόγο του Προς Αντιοχείς αναφέρει: «Αἰσχυνέσθωσαν τοίνυν οἱ Ἕλληνες, ἐγκαλυπτέσθωσαν καὶ καταδυέσθωσαν ἐπὶ τοῖς αὐτῶν φιλοσόφοις, καὶ τῇ πάσης μωρίας ἀθλιωτέρα αὐτῶν σοφία». (PG 49, 190). Παναπεί ότι κατά τον «Έλληνα» άγιο, η ελληνική σοφία είναι πιο άθλια κι απ’ τη χειρότερη ηλιθιότητα. Στον λόγο του Εις τον άγιον Ιωάννην τον Θεολόγον αναφέρει πως o εν λόγω Ιωάννης, αν και βάρβαρος, κυριάρχησε στην (Μικρά) Ασία «ἔνθα τὸ παλαιὸν ἐφιλοσόφουν οἱ τῆς Ἑλληνικῆς συμμορίας ἅπαντες», πολεμώντας τους «δαίμονες» στην ακρόπολή τους. Ο λόγος για την φωταυγή Ιωνία! Το αποτέλεσμα ήταν «καὶ τὰ μὲν Ἑλλήνων ἔσβεσται ἅπαντα καὶ ἠφάνισται, τὰ δὲ τούτου (τοῦ Ἰωάννη) καθ’ ἑκάστην λαμπρότερα γίνεται». Και συνεχίζει: «Ἐξ ὅτου γὰρ καὶ οὗτος καὶ οἱ λοιποὶ ἁλιεῖς, ἐξ ἐκείνου τὰ μὲν Πυθαγόρου σεσίγηται καὶ τὰ Πλάτωνος, δοκοῦντα πρότερον κρατεῖν, καὶ οὐδὲ ἐξ ὀνόματος αὐτοὺς ἴσασιν οἱ πολλοί» (In Joannem, 59,31,32). Ούτε καν ως ονόματα δεν τους γνωρίζουν οι πολλοί. Όντως τεράστια σκοταδιστική επιτυχία! Στον λόγο του Προς τον μακάριον Βαβύλαν και κατά των Ελλήνων διαβάζουμε: «Λῆρος ταῦτα καὶ γέλως καὶ μωρίας Ἑλληνικῆς ῥήματα (…) Τῆς Ἑλληνικῆς δεισιδαιμονίας ἡ πλάνη ἀφ’ ἑαυτῆς ἐσβέσθη καὶ περὶ ἑαυτὴν διέπεσε (…) [ὥ]στε εἰ καὶ μὴ τέλεον ὁ σατανικὸς οὗτος ἐξήλειπται γέλως ἀπὸ τῆς γῆς (…) Οἱ δὲ φιλόσοφοι καὶ δεινοὶ ῥήτορες (…) καταγέλαστοι γεγόνασι, καὶ παίδων ληρούντων ἁπλῶς οὐδὲν διαφέρειν ἔδοξαν». Ο ίδιος ελληνιστάριος άγιος υποδεικνύει στους γονείς να εμπιστεύονται τα παιδιά τους από ηλικίας δέκα ετών στους μοναχούς, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν τις κατάλληλες αντιστάσεις στα θέλγητρα της ελληνικής παιδείας[10]. Το μορφωτικό ιδεώδες του Χρυσόστομου ήταν: «βέλτιον ἀγνοεῖν καλῶς ἢ εἰδέναι κακῶς» (PG 50, 768). Η θεία άγνοια, η sancta simplicitas, ως ανεκτίμητη χριστιανική αξία. Μάλιστα με την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού στον 6ο αιώνα μειώθηκε η σημασία των σχολείων κατήχησης[11] ‒ αφού πλέον τα παιδιά εντάσσονται στο χριστιανικό ποίμνιο πριν καν αποκτήσουν συνείδηση του εαυτού τους. 17. Η «σταθερή αξία» του Παύλου Χρησιμοποιώντας ως σταθερό εφαλτήριο την Α΄ Προς Κορινθίους επιστολή του ανθέλληνα Παύλου (βλ. Μέρος Α΄ § 4-6), ο Χρυσόστομος πρεσβεύει για την ελληνική σοφία ότι «εἰ γὰρ πολεμεῖ τῷ σταυρῷ καὶ μάχεται τοῖς Εὐαγγελίοις ἡ σοφία αὕτη, οὐκ αὐχεῖν ἐπ' αὐτῇ, ἀλλὰ καὶ καταδύεσθαι δεῖ». Να μην καυχώμεθα γι’ αυτήν αλλά να την καταποντίσουμε. «Ὅταν οὖν Ἕλληνες κατηγορήσωσι τῶν μαθητῶν (τοῦ Χριστοῦ) ὡς ἰδιωτῶν (= ἀνοήτων), πλέον ἡμῖν κατηγορῶμεν αὐτῶν». Αναφερόμενος σε μια λογομαχία μεταξύ ενός χριστιανού και ενός Έλληνα αναφέρει: «Περὶ Παύλου γὰρ καὶ Πλάτωνος ζητήσεως οὔσης, ὁ μὲν Ἕλλην ἐπειρᾶτο δεικνύναι, ὅτι ὁ Παῦλος ἦν ἀμαθὴς καὶ ἰδιώτης· ὁ δὲ Χριστιανὸς ὑπὸ ἀφελείας ἐσπούδαζε κατασκευάζειν, ὅτι Πλάτωνος λογιότερος ἦν ὁ Παῦλος». Παρακάτω δε εξηγεί τι πρέπει να κάνουν οι χριστιανοί για να μη γίνονται καταγέλαστοι «οὕτω διαλεγόμενοι πρὸς Ἕλληνας». (PG 61, 26-28). Σε άλλο σημείο αναρωτιέται ρητορικά: «Ποῦ νῦν τῆς Ἑλλάδος ὁ τῦφος; Ποῦ τῶν Ἀθηνῶν τὸ ὄνομα; Ποῦ τῶν φιλοσόφων ὁ λῆρος;». Τύφος είναι η ανόητη υπερηφάνεια, ενώ λήρος οι φλυαρίες, οι μωρολογίες. Όλοι αυτοί θα πρέπει να ντρέπονται στο άκουσμα του ονόματος της πατρίδας αυτού που τους νίκησε· (αναφέρεται στον Πέτρο). Αν δε ακούσετε και το όνομά του (Κηφάς, ο Πέτρος) θα καλύψετε τα πρόσωπά σας. («Ἂν δὲ καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἀκούσητε, καὶ ὅτι Κηφᾶς ἐλέγετο, πολλῷ μᾶλλον ἐγκαλύψεσθε»). Βεβαιώνει δε ότι σε σύγκριση με τον Πλάτωνα και τον Πυθαγόρα «πολλῷ φιλοσοφοτέρα ἦν ἡ Πέτρου ψυχὴ τῶν ψυχῶν ἐκείνων» (PG 60, 47). Βεβαιώνει δε περαιτέρω τους ακροατές/αναγνώστες του αηδιαστικά ότι «ἔστιν ἄνθρωπος κόπρου γευόμενος ἡδέως» (PG 60, 48). Το αιώνιο χριστιανικό μοτίβο: η εχθρότητα προς τους Έλληνες και την Αθήνα και τη θεά της Σοφίας ως σύνοψη των πολιτισμικών επιτευγμάτων των Ελλήνων. Αυτά διαβεβαίωνε τους αδαείς του ποιμνίου ο πομπώδης χριστιανός ρήτορας. Ο Χρυσόστομος προπαγανδίζει άκριτα την παύλεια διαβεβαίωση, απευθυνόμενη σε πτωχούς τω πνεύματι, ότι ο θεός εμώρανε την σοφία του κόσμου τούτου. Δεν είπε ο θεός «ἀπολῶ τὴν σοφίαν τῶν σοφῶν»; Ποῦ σοφός; Ποῦ γραμματεύς, «ὁμοῦ καὶ Ἑλλήνων καὶ ἰουδαίων σοφίαν καθαπτόμενος». Λοιπόν «ὅπου σοφία Θεοῦ, οὐκέτι χρεία ἀνθρωπίνης». «Διὰ Παύλου καὶ τῶν τοιούτων γνωρισθεὶς ἡμῖν, ἔδειξεν αὐτὴν (τὴν ἀνθρωπίνη σοφία) οὖσαν ἀνόνητον» (ανωφελή). «Καὶ γὰρ Πλάτωνα ἐξέβαλεν, οὐχὶ δι’ ἑτέρου φιλοσόφου σοφωτέρου, ἀλλὰ διὰ ἁλιέως ἀμαθοῦς. Οὕτω γὰρ γέγονε μείζων ἡ ἧττα καὶ λαμπροτέρα ἡ νίκη». (Πόλεμος γάρ!). Ώστε «ἐπειδὰν εἴπῃ με μωρὸν ὁ Ἕλλην, τότε δείκνυσιν ἑαυτὸν μεθ’ ὑπερβολῆς μωρόν» (PG 61, 31 επ.). (Ο «Έλληνας» Πατέρας θεωρεί τον Έλληνα a priori μωρόν). Η μπάλα του χρυσόστομου αγίου παίρνει μαζί Ιουδαίους και Έλληνες. Οι Ιουδαίοι «ἄφατον εἶχον πρὸς αὐτοὺς (τους χριστιανοὺς) μῖσος ἐκ τῶν πρὸς τὸν διδάσκαλον γεγενημένων». Αλλού, αυτός ο κήρυκας της χριστιανικής αγάπης, θεωρεί τους Ιουδαίους « ἔθνος μεμισημένον καὶ παρὰ πᾶσι βδελυκτόν» (PG 60, 401). Όσο για τους Έλληνες; «Ἀλλὰ καὶ οὗτοι οὐκ ἐλάττονα ἐκείνων ἀπεστράφησαν». Συνεχίζοντας δε ειρωνεύεται τον Πλάτωνα, τον Πρωταγόρα επειδή κινδύνεψε λέγοντας «οὐκ οἶδα θεούς», τον «Διαγόρα τὸν Μιλήσιον» (εννοεί: τον Μήλιον), τον Θεόδωρο τον άθεο ή τον Σωκράτη, τον οποίο ειρωνεύεται («ὁ μέγας Σωκράτης»). «Ταῦτα δὴ πάντα πρὸς Ἕλληνας λέγομεν». (PG 61, 35 επ.). Ελιζαμπέτα Σιράνι, Aπελευθέρωση δαιμονισμένου από τον Ιωάννη Χρυσόστομο, περ. 1659, πένα, καφέ μελάνι και γραφίτης σε χαρτί. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος διετέλεσε πατριάρχης ΚΠολης, όπου δημιούργησε και του δημιούργησαν πολλά προβλήματα. Ο χρυσόστομος άγιος διέδιδε (ίσως και να πίστευε) ότι στους ναούς και τα αγάλματα των εθνικών κατοικούν δαίμονες. Οπότε η πρακτική του ες έδαφος φέρειν επιβαλλόταν... Ο Χρυσόστομος ενέχεται και στην καταστροφή του ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Κηρύσσει ότι στους Έλληνες πρέπει να φερόμαστε όπως στα παιδιά. Διότι «καὶ οἱ Ἕλληνες παίζειν ἀεὶ βούλονται καὶ χαμαὶ κεῖνται, χαμαιπετεῖς ὄντες καὶ χαμαίζηλοι». Οι ανώριμοι Έλληνες «ὅταν περὶ βασιλείας (των ουρανών) διαλεγώμεθα, γελῶσι. Καὶ καθάπερ ἐκ παιδικοῦ στόματος πολὺς ἀποβλύζων σίελος πολλάκις καὶ σιτίον καὶ ποτὸν ἐμόλυνε οὕτω καὶ τὰ ἀπὸ τοῦ στόματος τῶν Ἑλλήνων ἀποῤῥέοντα ῥήματα μάταια καὶ ἀκάθαρτα». Εξάλλου οι Έλληνες είναι φίλοι με τον διάβολο! «Οὕτω δὴ καὶ οἱ Ἕλληνες, τὸν μὲν διάβολον ὁρῶντες πάντα ὑφαιρούμενον αὐτῶν τὰ πατρῷα καὶ τὰ συνέχοντα αὐτῶν τὴν ζωήν, γελῶσιν ὥσπερ φίλῳ προστρέχοντες». Όσο για τους φιλόσοφούς τους, «καὶ οὗτοι τύφου πεπληρωμένοι εἰσίν». Ο θεός όμως νικάει «διὰ τῶν ἰδιωτῶν», των ανοήτων. «Οὐ γὰρ καταισχύνονται Ἕλληνες, ὅταν διὰ τῶν σοφῶν ἡττηθῶσιν ἀλλὰ τότε ἐγκαλύπτονται, ὅταν ἴδωσιν τὸν χειροτέχνην καὶ τὸν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς ὑπὲρ αὐτοὺς φιλοσοφοῦντα». (PG 61, 38). Οι Έλληνες «ἀπὸ ἀνθρώπων ποιοῦσι θεούς· οὕτως αὐτοὺς ἡ ἀπόνοια ἐξετραχήλισεν» (PG 61, 42-43, 47-51). Τα γράφει δε αυτά ο άγιος Πατέρας την ίδια στιγμή που θεωρεί τον Ιησού του Ιωσήφ Κύριο και Θεό του και την πολύτεκνη Μαριάμ Αειπάρθενη και Θεοτόκο. Καμία λοιπόν ανάγκη των Ελλήνων. «Οὐδαμοῦ χρείαν ἔχω τῆς ἔξωθεν σοφίας, οὐδὲ λογισμῶν οὐδὲ παρασκευῶν». Σαφώς θεωρεί την ελληνική και την ανθρώπινη εν γένει σοφία περιττή: Όχι μόνον περιττή, αλλά και εχθρική και βλαβερή. Πρέπει λοιπόν κανείς να γίνει μωρός. «Μωρὸς δὲ τῷ κόσμῳ γίνεται ὁ τὴν ἔξωθεν ἀτιμάζων σοφίαν, καὶ πεπεισμένος μηδὲν αὐτῷ συντελεῖν πρὸς τὴν τῆς πίστεως κατάληψιν». Πρέπει λοιπόν κανείς να γίνει μωρός «ἵνα μεθ’ ὑπερβολῆς ἀτιμάσῃ τὴν ἔξωθεν παίδευσιν». (PG 61, 53-55, 58-59, 62-63, 81-82). Αναφερόμενος στο κλείσιμο της Α΄ Προς Κορινθίους επιστολής του Παύλου, «εἴ τις οὐ φιλεῖ τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, ἤτω ἀνάθεμα. Μαρὰν ἀθά» = όποιος δεν αγαπάει τον Κύριο να είναι αναθεματισμένος. (Μαράν αθά = «ο Κύριος έρχεται», εβραϊστί), ο Χρυσόστομος αναφέρει ότι ο Παύλος χρησιμοποιώντας τα εβραϊκά αποδεικνύει «ὅτι οὐ μόνον οὐκ αἰσχύνεται τὴν ἰδιωτείαν, ἀλλὰ καὶ μετὰ πολλῆς ἀσπάζεται θερμότητος…». Όσο γι’ αυτά που λένε οι Έλληνες σε σχέση με τα των χριστιανών «ἐκεῖνα, μωρίας καὶ ἀνοίας, ταῦτα τῆς ὄντως σοφίας δόγματα» (PG 62, 507). Διότι «ὁ πολλὰ ληρήσας Πλάτων, σεσίγηκεν». Αφού είπε πολλές ανοησίες αποστομώθηκε (ή/και φιμώθηκε) από τους χριστιανούς. Σε άλλο σημείο αναφέρει: «Ποῦ νῦν οἱ σοφοὶ τῶν Ἑλλήνων, οἱ τοὺς βαθεῖς πώγωνας ἕλκοντες, καὶ τὰς ἐξωμίδας ἀναβεβλημένοι, καὶ τὰ μεγάλα φυσῶντες; Τὴν Ἑλλάδα τὴν βάρβαρον πᾶσαν ὁ σκηνοποιὸς ἐπέστρεψεν (= μετέστρεψε εἰς Χριστόν). Ὁ δὲ παρ’ αὐτοῖς (τοῖς Ἕλλησι) ἀγόμενος καὶ περιφερόμενος Πλάτων, τρίτον εἰς Σικελίαν ἐλθὼν μετὰ τοῦ κόμπου τῶν ῥημάτων ἐκείνων, μετὰ τῆς ὑπολήψεως τῆς λαμπρᾶς, οὐδὲ ἑνὸς περιεγένετο τυράννου, ἀλλ’ οὕτως ἀθλίως ἀπήλλαξεν, ὡς καὶ αὐτῆς ἐκπεσεῖν τῆς ἐλευθερίας». (In epistulam ad Romanos PG 60.407). Είδαμε παραπάνω (Μέρος Α΄ § 4) πως στην Ελλάδα ο Παύλος δεν κέρδισε πάνω από καμιά διακοσαριά πιστούς συνολικά, των Ιουδαίων συμπεριλαμβανομένων. Ο Χρυσόστομος όμως θεωρεί ότι ο αυταπόστολος μετέστρεψε την Ελλάδα πάσαν· που –επιπλέον– ήταν και βάρβαρη… Αφού λοιπόν παραθέτει τα παραπάνω και κάποια άλλα αποσπάσματα από τον χρυσόστομο Πατέρα, ο ήδη αναφερθείς αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Θεοδωρόπουλος σχολιάζει: «Καὶ ὅμως, ὁ πρὸς τοὺς θύραθεν ἀνοικτίρμων οὗτος Πατήρ, ὁ μέχρι ὑπερβολῆς ἀτιμάζων καὶ καταβαραθρῶν τὴν ἑλληνικὴν σοφίαν, προὐβλήθη ὡς εἷς τῶν νυμφαγωγῶν τῆς συζεύξεως ἑλληνικῆς σοφίας καὶ Χριστιανισμοῦ!! Τί νὰ εἴπῃς;…»[12]. Θα παρατήρησε ο αναγνώστης ότι ο Χρυσόστομος δεν στρέφεται κατά των Ελλήνων γενικά και αόριστα ως «ειδωλολατρών», αλλά ταυτόχρονα εκφράζει και οργή κατά συγκεκριμένων μεγάλων σοφών της αρχαίας Ελλάδας· πρωτευόντως δε κατά του θείου Πλάτωνος. Η εχθρότητα των χριστιανών προς τον Πλάτωνα είναι ευεξήγητη. Διότι ο νεοπλατωνισμός, με ικανή χροιά θρησκευτικότητας και προλήψεων, ήταν η κύρια πνευματική εναλλακτική λύση έναντι του χριστιανισμού. Εθεωρείτο δηλαδή ιδεολογία ή/και τρόπος σκέψης συγγενής προς το χριστιανισμό. Και όσο δύο ιδεολογικά συστήματα βρίσκονται πλησιέστερα, τόσο οι φορείς τους μισούνται περισσότερο, όπως διδάσκει η ιστορική πείρα. Το συμπέρασμα είναι ότι ο μέγας Πατέρας της Εκκλησίας υπήρξε μέγας και ανεξίτηλος υβριστής του Ελληνισμού συνολικά· και εις τον αιώνα. Έλληνα τον θεωρούν μόνο όσοι αγνοούν τα έργα του. 18. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Θεολόγος Ο Ναζιανζηνός εγκαλεί τον Ιουλιανό γιατί απαγόρευσε στους χριστιανούς να χρησιμοποιούν τα ελληνικά κείμενα. Εξεγείρεται δε διότι οι επιστήμες, οι τέχνες και οι αριθμοί, τα μέτρα και τα σταθμά δεν είναι ιδιοκτησία κανενός. Πολύ δε περισσότερο δεν είναι ιδιοκτησία των Ελλήνων ειδωλολατρών, γιατί δεν εφευρέθηκαν απ’ αυτούς αλλά από διάφορους άλλους λαούς (PG 35, 641-645). Ο Γρηγόριος αντιτάχθηκε δυναμικά στη χρησιμοποίηση του όρου Έλλην για τη δήλωση των εθνικών. (Λόγος κατά Ιουλιανού, Δ.5). Στον επιτάφιο λόγο για τον αδελφό του Καισάριο λέει ότι από τη γεωμετρία και την αστρονομία «καὶ τῆς ἐπικινδύνου τοῖς ἄλλοις παιδεύσεως» απέφυγε κάθε τι το βλαβερό. Απορία: πώς μπορεί η γεωμετρία ή η αστρονομία να βλάψουν την ηθική; Αναφερόμενος στη μητέρα του λέει ότι αυτή πρόσεχε ώστε να μην αγγίξει με τα χέρια ή τα χείλη της χέρια ή χείλη ελληνικά, ούτε τα αυτιά της να μολυνθούν με ελληνικά ακούσματα: «μήποτε δεξιὰν ἐμβληθῆναι ἢ χείλη μιγῆναι χερσὶν Ἑλληνικαῖς ἢ χείλεσι (…) Μηδὲ διηγήμασιν Ἑλληνικοῖς ἢ ᾄσμασι θεατρικοῖς καταμολυνθῆναι τὴν ἀκοὴν ἢ τὴν γλῶσσαν τὴν τὰ θεῖα δεχομένην ἢ φθεγγομένην οὐδὲν γὰρ ἱεροῖς πρέπει ἀνίερον» (PG 35, 996). Εγκαλεί συλλήβδην τον Περίπατο, την Ακαδημία και τη Στοά, ενώ διακωμωδεί τους Έλληνες φιλοσόφους. Δηλώνει μάλιστα απερίφραστα ότι «μίαν σοφίαν οἶδα, τὸ φοβεῖσθαι Θεόν». Θεωρεί επίσης ότι οι μέλισσες και οι αράχνες είναι πολύ ανώτερες από τους μαθηματικούς και τους καλλιτέχνες[13] (PG 36, 60-61). Όσο για τον αμαθή και τον ανόητο, αυτός δεν πρέπει να ντρέπεται, αφού για τη σωτηρία του αρκεί η χάρις: «… Ὁ δὲ ὀλίγος ἐστὶ τὴν διάνοιαν, καὶ πένης τὴν γλῶτταν, καὶ οὐκ οἶδε λόγων στροφάς, ῥήσεις τε σοφῶν καὶ αἰνίγματα, καὶ τὰς Πύῤῥωνος ἐνστάσεις ἢ ἐφέξεις ἢ ἀντιθέσεις καὶ τῶν Χρυσίππου συλλογισμῶν τὰς διαλύσεις ἢ τῶν Ἀριστοτέλους τεχνῶν τὴν κακοτεχνίαν ἢ τῆς Πλάτωνος εὐγλωττίας τὰ γοητεύματα, οἳ κακῶς εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ἡμῶν εἰσέφησαν, ὥσπερ Αἰγυπτιακαί τινες μάστιγες». (PG 36, 201). Πληγές του Φαραώ λοιπόν τα αγλαΐσματα της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Όπως δε παρατηρεί σχολιάζοντας ο ουχί άπαξ ήδη αναφερθείς αρχιμανδρίτης Ε. Θεοδωρόπουλος, «κατὰ τὸν θεῖον Γρηγόριον λοιπὸν τὰ σεμνὰ καὶ σεβάσμια τῶν Ἑλλήνων εἶναι πλάνη καὶ μέθη καὶ παραλήρημα καὶ σκοτεινὸν ἐφεύρημα δαιμόνων· αὐτοὶ δέ, σεβόμενοι τοιαῦτα, εἶναι ἀναίσθητοι, βδελυκτοὶ καὶ ἄφρονες!»[14]. Ο Ναζιανζηνός, όσες φορές κρίνει την Ελληνική παιδεία από τη σκοπιά της χριστιανικής αλήθειας –τη μόνη αλήθεια που γνωρίζουν οι Πατέρες– την χαρακτηρίζει νόθα. Καταφέρεται μάλιστα ιδιαίτερα κατά του Αριστοτέλη, (γιατί θεωρούσε ότι παρείχε όπλα στους αιρετικούς), όπως βέβαια και κατά των άλλων Ελλήνων φιλοσόφων. Διότι «ἡ ἔξω σοφία εἶναι ἡ παίζουσα τὰς τῆς ἀληθείας σκιὰς ἐν τῷ τῆς φιλοσοφίας σχήματι καὶ προβλήματι»[15]. Αιρέτω λοιπόν η φιλοσοφία! Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος λέει ότι από την εθνική παιδεία εμείς οι χριστιανοί «απομακρύναμε ό,τι οδηγεί στους δαίμονες, στην πλάνη και στην άβυσσο της καταστροφής». Διότι τα αρχαία ελληνικά μυστήρια είναι «δαιμόνων εὕρημα σκοτεινὸν καὶ διανοίας ἀνάπλασμα κακοδαίμονος»[16]. Μάλιστα ο Γρηγόριος, όπως διαπιστώνει ο πανεπιστημιακός καθηγητής θεολογίας Π.Β. Πάσχος, «περιαδράχνει και ξετινάζει με τρόπο εξαιρετικό» τους χριστιανούς εκείνους που στέκουν με θαυμασμό μπροστά στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Και πραγματικά: τι αξία μπορεί να έχει κάποιος Πλάτων ή ένας Αριστοτέλης μπροστά στον όσιο Παφνούτιο; Μέρτεν Γιάκομπς φαν Χέεμσκερκ, Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την Παρθένο και το Βρέφος, 1532, λάδι σε ξύλο, 168 x 235 cm, Μουσείο Φρανς Χαλς. Ο αρχέγονος χριστιανισμός, πιστός στη 2η εντολή, αγνοούσε την πρακτική των εικόνων. Η Εκκλησία όμως κάποτε είδε πως με τις εικόνες ο πιστός, ιδίως ο αγράμματος, μπορεί να «δει με τα ίδια του τα μάτια» τις ιστορίες που η Εκκλησία προπαγάνδιζε. Από τον 6ο αιώνα και μετά πλάσθηκε ο μύθος ότι ο ευαγγελιστής Λουκάς ήταν και ζωγράφος. Εδώ βλέπουμε «με τα ίδια μας τα μάτια» τον Λουκά, φορώντας γυαλιά μύτης (!), να ζωγραφίζει στο ατελιέ του την Παρθένο μαζί με τον Ιησού μωρό, που κάνει μια κίνηση ευλογίας καθισμένος σε μια σφαίρα με μπηγμένο έναν σταυρό. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι μεσαιωνικοί βυζαντινοί λόγιοι και θεολόγοι δεν ασχολούνταν με τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη καθ’ εαυτούς, αλλά χρηστικά: για να αποδείξουν τίνος η διδασκαλία ήταν η καλύτερη για την υπεράσπιση των δογμάτων της Εκκλησίας[17]. Το μόνο που τους ενδιέφερε. Διότι, όπως είναι λογικό, στις θεοκρατίες τα πάντα παίρνουν θεολογική μορφή. Παρά όμως τα χίλια χρόνια εντατικής θεοκρατίας, το Βυζάντιο δεν κατάφερε να αναδείξει κάποιον μεγάλο θεολόγο· ας πούμε του αναστήματος ενός Θωμά Ακινάτη. Έτσι η βυζαντινή θεολογία είναι εν πολλοίς διακηρύξεις πίστεως διαφόρων βαθμών ανορθολογισμού. Μέσα σ’ αυτά τα στενότατα πλαίσια και μόνο ήταν ανεκτές στο Βυζάντιο οι θύραθεν σπουδές. Ενώ λοιπόν ένας μικρός και περιορισμένος κύκλος λογίων μελετούσε κατ’ ιδίαν τις φιλοσοφικές παραδόσεις των αρχαίων Ελλήνων, η επίσημη θέση του Κράτους και της Εκκλησίας αποδεχόταν στην καλύτερη περίπτωση τη φιλοσοφία απλώς σαν ένα ανεκτό εργαλείο για την έκ-φραση, τη διατύπωση, της «αποκαλυμμένης αλήθειας», δηλαδή τις ονειροφαντασίες Εβραίων προφητών και ραββί. Ειδικά μάλιστα τον πλατωνισμό του θείου Πλάτωνος, αντίθετα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς, τον αντιμετώπιζαν με ακόμη μεγαλύτερη καχυποψία· προφανώς εξαιτίας των μεταφυσικών προεκτάσεων και του νεοπλατωνισμού[18]. Ωστόσο ο ιστορικός της Εκκλησίας Ευσέβιος προσπαθεί να αποδείξει τον Πλάτωνα σύμφωνο με το δόγμα της Ανάστασης, πλαστογραφώντας το «άνευ καμάτων» του Φαίδωνος (114C3) σε «άνευ σωμάτων»[19]. Όσο για τον Όμηρο, τον εξαίσιο Όμηρο, γράφει ο Γρηγόριος ειρωνικά: «ἀμφότερα (γὰρ) εὑρήσεις ἐν τοῖς θαυμασίοις αὐτοῦ ποιήμασι. Τὰ μὲν συμφορᾶς, τὰ δὲ γέλωτος ἄξια». Τα ποιήματά του είναι της συμφοράς και για γέλια! Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν ότι στις 25 Ιανουαρίου κάθε έτους, ημέρα της γιορτής του Γρηγορίου, στις ελληνικές −παρακαλώ−, εκκλησίες ψάλλουν στον μικρό εσπερινό και τούτα τα ψυχαγωγά: «Θεολόγῳ σου στόματι, θεολόγε Γρηγόριε (…) ἐξήρανας τὴν μωρίαν Ἑλλήνων καὶ τὸ ψεῦδος». Ξέρανε όλους τους αρχαίους Έλληνες σοφούς· αφήνοντας όλους εμάς τους θύραθεν άναυδους! Συνοψίζοντας την εμπειρία του από τη μελέτη των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας, ο αρχιμανδρίτης Θεοδωρόπουλος αναφέρει: «Καλὰ παθαίνομεν! Ἐφ’ ὅσον ἔχομεν τὴν ἀνοησίαν νὰ εἴπωμεν εἰς τοὺς κρώζοντας νυκτικόρακας καὶ τοὺς κολοιοὺς (κουρούνες) καὶ τὰς γλαῦκας καὶ τὰς κορῶνας (κόρακες) ὅτι εἶναι γλυκύφθογγα καὶ καλλικέλαδα πτηνά, φυσικὸν ἦτο νὰ ἀξιώσωσιν ὅπως ἐξαφανίσωμεν τὰς ἀηδόνας καὶ ἀντικαταστήσωμεν ταύτας δι’ αὐτῶν. Δὲν ἤρκει εἰς ἡμᾶς ὁ Λυτρωτὴς Ἰησοῦς καὶ τὸ Εὐαγγέλιον τῆς σωτηρίου ‘μωρίας’ τοῦ Σταυροῦ· ἠθέλομεν ὡς ἀναγκαῖον συμπλήρωμα καὶ τὴν ‘σοφίαν’ τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος!»[20]. Τα ανωτέρω δίνουν νομίζω την πιο πλήρη απάντηση στο ερώτημα: Έλληνας ή χριστιανός; 19. Ιωάννης ο Δαμασκηνός Ο Σύρος Ιωάννης ο Δαμασκηνός – Μανσούρ (περ. 676-749) θεωρείται ίσως ο τελευταίος «Έλληνας» Πατέρας της Ανατολικής Εκκλησίας. Ευθύνεται καίρια για την επικράτηση της ειδωλολατρίας των εικόνων στην καθ’ ημάς Ανατολή, αν και δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στο Βυζάντιο. Ευρισκόμενος εκτός των ορίων του βυζαντινού κράτους, είχε την άνεση να διατυπώνει τις απόψεις του καλυπτόμενος από την ασφάλεια της απόστασης. Στο κυριότερο σύγγραμμά του, Πηγή Γνώσεως, ο Δαμασκηνός πραγματεύεται την διαλεκτική ως προπαρασκευαστική στη μελέτη της χριστιανικής θρησκείας. Κατόπιν ανασκευάζει και αναιρεί εκατό (100) περίπου χριστιανικές αιρέσεις και εκθέτει την «αληθινή πίστη», στην «ορθόδοξη» εκδοχή της. Στο Προοίμιο αυτού του έργου ο Δαμασκηνός αναφέρει περί των αρχαίων Ελλήνων: «Καὶ πρῶτον τῶν παρ’ Ἕλλησι σοφῶν τὰ κάλλιστα παραθήσομαι, εἰδώς, ὡς εἴ τι μὲν ἀγαθόν, ἄνωθεν παρὰ Θεοῦ τοῖς ἀνθρώποις δεδώρηται (…) εἰ δὲ τῆς ἀληθείας ἀντίπαλον, τῆς Σατανικῆς πλάνης εὕρημα σκοτεινόν, καὶ διανοίας ἀνάπλασμα κακοδαίμονος, ὡς ὁ πολὺς ἐν θεολογίᾳ ἔφη Γρηγόριος, τὸν τῆς μελίσσης τρόπον μιμούμενος, τοῖς οἰκείοις τῆς ἀληθείας συνθήσομαι καὶ παρ’ ἐχθρῶν σωτηρίαν καρπώσομαι». Οι εχθροί είναι οι Έλληνες, ενώ η παρομοίωση της μέλισσας αποτελεί μια χριστιανική κοινοτοπία. Στο έργο αυτό ο Δαμασκηνός φέρεται να έχει αφομοιώσει την αριστοτελική διαλεκτική, αν και ουδόλως ανήκε στα δημιουργικά πνεύματα. Διακηρύσσει ότι: «Ἐρῶ τοιγαροῦν ἐμὸν οὐδέν, τὰ δὲ σποράδην θείοις τε καὶ σοφοῖς ἀνδράσι λελεγμένα συλλήβδην ἐκθήσομαι» (PG 94, 533A). Δεν θα μας πει τίποτε δικό του. Οι Δυτικοί χριστιανοί –που στα μεγάλα δογματικά ζητήματα δεν απορρίπτουν τελείως τη λογική όσο οι ημέτεροι Ανατολικοί– βρήκαν σ’ αυτόν πολλά στοιχεία· μέρος του έργου του μάλιστα μεταφράστηκε στα λατινικά. Παλαιότερα εθεωρείτο πατέρας της σχολαστικής φιλοσοφίας. Παρά το ότι ζούσε στην Ανατολή όπου στους πραγματικούς μονοθεϊσμούς (ιουδαϊσμό και μωαμεθανισμό) πρέσβευαν αυστηρά το ανεικόνιστο του θείου, ο Δαμασκηνός θεωρείται στυλοβάτης της χριστιανικής ορθοδοξίας· δηλαδή της ειδωλολατρίας των εικόνων, αυτής της έσχατης αλλοτρίωσης. Όπου ο άνθρωπος προσκυνά τα ψευδοεικαστικά δημιουργήματά του, τα οποία θεωρεί ότι κάνουν θαύματα ή αποτελούν προϊόν θαύματος («θαυματουργές» ή «αχειροποίητες» εικόνες, κ.λπ.). Φυσικά η επίκληση θαυμάτων για την «απόδειξη» της αλήθειας κάποιας θρησκείας, αποτελεί μια πανάρχαιη banalité, με την αγυρτεία να είναι δίδυμη αδελφή του θαύματος. «Πίστευε και μη ερεύνα» είναι η σχετική προτροπή της Εκκλησίας στους πιστούς της. Η φράση ανήκει στον (άγιο) Θεόδοτο, επίσκοπο Αγκύρας, και διατυπώθηκε στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431): «Πίστευε τῷ θαύματι καὶ μὴ ἐρεύνα λογισμοῖς τὸ γενόμενον…» (PG 77, 1368D). (Το δε γενόμενον είναι κάτι περισσότερο από δεδομένο…). Το ζήτημα είναι ότι, όπως γράφει ο Παπαρρηγόπουλος, η λατρεία των εικόνων των αγίων πολλές φορές «ἐπεσκίασε τὸ πρὸς τὸ Ὑπέρτατον Ὂν αἴσθημα», έτσι που «ἡ παροῦσα γενεὰ ἐθεοποίησε τὰς εἰκόνας». Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ένταση μετά την αποτυχία της μεταρρύθμισης (τον «θρίαμβο της Ορθοδοξίας»), αφού το ποίμνιο εκδήλωνε πλέον ακόμη εντονότερα τη λατρεία του στις εικόνες, που κινδύνεψαν να τους αφαιρέσουν οι μεταρρυθμιστές εικονοκλάστες. Και συνεχίζεται βέβαια μέχρι και σήμερα, με τους προσκυνητές των εικόνων σε σανίδια και τοίχους να αποκαλούν συκοφαντικά τους Έλληνες «ειδωλολάτρες»… Στο έργο του Απολογητικός λόγος προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας ο Δαμασκηνός εισήγαγε τη δικολαβίστικη διάκριση μεταξύ λατρεύειν και προσκυνείν. Σ’ εκείνους που έλεγαν –και πολύ λογικά– ότι όλα αυτά αποτελούν παραβίαση της δεύτερης εντολής του Δεκαλόγου («οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα…» κ.λπ.), απαντά ότι η νέα πίστη απάλλαξε τον άνθρωπο από το να τηρεί απαρασάλευτα το γράμμα του ιουδαϊκού νόμου. Το ότι ο Ιησούς φέρεται να κήρυξε τα αντίθετα (λ.χ. Ματθ. 5:17), μικρή σημασία έχει. Αναζητώντας διέξοδο στο αδιέξοδο παρακάμπτει τις Γραφές με την επίκληση της παράδοσης –έστω και την πιο πρόσφατη–, στην οποία αποδίδει ίσο κύρος με τις Γραφές. Όμως η αρχαία χριστιανική παράδοση ποτέ δεν χρησιμοποιούσε τις εικόνες. Τα σύμβολα ή οι συμβολικές παραστάσεις (μονόγραμμα ΧΡ, ΙΧΘΥΣ, ο Καλός Ποιμένας, ο Ορφέας ως αλληγορία του Χριστού) δεν αποτελούν βέβαια εικόνες με την έννοια που πλέον γνωρίζουμε, αλλά συμβολισμούς. Σ’ αυτή την όντως ανύπαρκτη παράδοση των εικόνων οφείλεται το γεγονός ότι δεν έχουμε κάποια αυθεντική παράσταση του Ιησού ή των πρωταγωνιστών της νέας θρησκείας. Επίσης δεν έχουμε ούτε κάποια περιγραφή των φυσικών χαρακτηριστικών του σε κάποιο αξιόπιστο (= μη πλαστό) κείμενο. Έτσι απολύτως κανείς δεν γνωρίζει πώς ήταν φυσιογνωμικά ο Ιησούς[21]. Όπως βέβαια και όλοι οι λοιποί πρωταγωνιστές του χριστιανικού πανθέου. Πράγμα που περαιτέρω σημαίνει ότι όλες οι εικόνες (μέσω των οποίων υποτίθεται ότι τιμάται το πρωτότυπον) είναι προϊόντα καθαρής φαντασίας· συχνά κακόγουστης. 20. Τα αναθέματα των Αγίων Πατέρων ημών Όμως αν τα κείμενα των «Ελλήνων», Ελληνιστάριων, Ανατολικών ή και Ασιανών Πατέρων έχουν οπωσδήποτε αξία ένα έκαστο, υπάρχουν και άλλα, ακόμη πιο αυθεντικά κείμενα, που αφενός συνοψίζουν την Πατερική διδασκαλία, αλλά επιπλέον έχουν και τα εχέγγυα της επιφοιτητικής ενέργειας του Αγίου πνεύματος. Όχι με κάποια παραδεκτή μέθοδο διαλεκτικής πειθούς, αλλά με μια σειρά από αυθαίρετα και ενίοτε ανατριχιαστικά αναθέματα. Συγκεκριμένα οικουμενικές σύνοδοι, στηριζόμενες στον Παύλο και τους «Έλληνες» Πατέρες, έχουν διατυπώσει –θεόπνευστα– τις ακλόνητα αποκρυσταλλωμένες και απαρασάλευτες πλέον θέσεις της Ορθοδοξίας απέναντι στον Ελληνισμό. Η σημαντικότερη απ’ αυτές τις συνόδους θεωρείται η έβδομη και τελευταία, που μάλιστα διαφημίζεται ως ένας ακόμη «θρίαμβος της Ορθοδοξίας». Ολόκληρος λοιπόν ο χορός των αγίων Πατέρων της Ζ΄ οικουμενικής συνόδου (του σωτηρίου έτους 787), μετά από επιφοίτηση και υπαγόρευση του αγίου πνεύματος, αποφαίνεται αυθεντικά, οριστικά, αμετάκλητα και στον αιώνα ότι: «Τοῖς εὐσεβεῖν μὲν ἐπαγγελλομένοις, τὰ τῶν Ἑλλήνων δὲ δυσσεβῆ δόγματα τῇ Ὀρθοδόξῳ καὶ Καθολικὴ Ἐκκλησία, περί τε ψυχῶν ἀνθρωπίνων καὶ οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ τῶν ἄλλων κτισμάτων, ἀναιδῶς ἢ μᾶλλον ἀσεβῶς ἐπεισάγουσιν, ἀνάθεμα. » Τοῖς τὴν μωρὰν τῶν ἔξωθεν φιλοσόφων λεγομένην σοφίαν προτιμῶσι καὶ τοῖς καθηγηταῖς αὐτῶν ἑπομένοις (…) ἀνάθεμα. » Τοῖς τὰ ἑλληνικὰ διεξιοῦσι μαθήματα καὶ μὴ διὰ παίδευσιν μόνον ταῦτα παιδευομένοις, ἀλλὰ καὶ δόξαις αὐτῶν ταῖς ματαίαις ἑπομένοις καὶ ὡς ἀληθέσι πιστεύουσι, καὶ οὕτως αὐταῖς ὡς τὸ βέβαιον ἐχούσαις ἐγκειμένοις, ὥστε καὶ ἑτέρους ποτὲ μὲν λάθρα ποτὲ δὲ φανερὼς ἐνάγειν αὐταῖς καὶ διδάσκειν ἀνενδοιάστως, ἀνάθεμα. » Τοῖς μετὰ τῶν ἄλλων μυθικῶν πλασμάτων, ἀφ’ ἑαυτῶν καὶ τὴν καθ’ ἠμᾶς πλάσιν μεταπλάττουσι καὶ τὰς Πλατωνικὰς ἰδέας ὡς ἀληθεῖς δεχομένοις (…), ἀνάθεμα. » Τοῖς δεχομένοις καὶ παραδιδοῦσι τὰ μάταια καὶ Ἑλληνικὰ ῥήματα (…) διὰ δὲ τῶν τοιούτων λόγων ἑαυτούς τε ἀπολλύουσι καὶ ἑτέροις αἰωνίας καταδίκης προξένους γινομένοις, ἀνάθεμα»[22]. Ο κορυφαίος νομομαθής, λόγιος και βυζαντινολόγος του 19ου αιώνα Παύλος Καλλιγάς έγραψε σχετικά: «Οἱ περισωθέντες ἐπίσημοι ἀναθεματισμοὶ τοῦ ἑλληνικοῦ ὀνόματος ἀποδεικνύουν ὅτι οἱ ἀκαταλόγιστοι ἐκεῖνοι ἄνθρωποι ἐνόσουν ἀληθῆ ἑλληνοφοβίαν· ἀνεγράφησαν δὲ τὰ μισελληνικὰ ταῦτα ἀναθέματα καὶ μένουσιν ἔτι ἀνέπαφα ἐν τῷ ἐπισήμῳ λειτουργικῷ βιβλίῳ τῆς ἐκκλησίας, τῷ Τριωδίῳ, ἔνθα οὐ μόνον ὁ Πλάτων καὶ πάντες οἱ ἀποτελοῦντες τὴν ἀθάνατον δόξαν τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους σοφοί, ἀλλὰ καὶ ἁπαξάπαντες οἱ νῦν διδάσκοντες τὰ ἑλληνικὰ γράμματα παραπέμπονται εἰς τὸ πῦρ τὸ ἐξώτερον». Δηλαδή οι κατάρες απευθύνονται και σε όσους, ακόμη και σήμερα, διδάσκουν τα ελληνικά γράμματα, αφού οι οικουμενικές αποφάσεις, ως περικλείουσες τις δόξες των θεοφόρων Πατέρων με το επιπρόσθετο μάλιστα κύρος της υπαγόρευσης εκ μέρους του αγίου Πνεύματος, είναι ανεξίτηλα αλάνθαστες· και συνεπώς δεν μπορούν να ανακληθούν ποτέ. Προσθέτει δε ο Καλλιγάς ότι η Εκκλησία μας αποκαλεί «νέους Έλληνας» όχι τους …Νεοέλληνες, αλλά τους Τούρκους, που εδίωκαν τους χριστιανούς. Κάτι σαν συνώνυμο του Αντίχριστου![23]. Αυτά λέγει το Συνοδικόν (κάτι σαν επίσημο γραπτό ανακοινωθέν) της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, που από το έτος 843 κι έπειτα διαβάζεται σε όλες τις ελληνορθόδοξες εκκλησίες την πρώτη Κυριακή των νηστειών· Συνοδικό που εμπλουτίστηκε επί τα χείρω με κάποιες μεταγενέστερες συνοδικές αποφάσεις. Όπως παρατηρεί ο χριστιανός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος, τις προσβολές που γίνονται μόνο με τα λόγια τις παίρνει ο αγέρας. Αυτές όμως που διατυπώνονται γραπτά, επιβάλλονται με τρόπο πιο μόνιμο και τυραννικό πάνω στους υβριζόμενους: επειδή η γραφή, ο λίβελος, διατηρείται και διαπομπεύει για πολύ καιρό. Μ’ αυτό τον τρόπο όμως μένει μια αιώνια αναμνηστική στήλη της κακίας τους. (Νικηφ. Γρηγοράς Ρωμαϊκή Ιστορία 1.1.). Αυτές οι επαναλαμβανόμενες κάθε χρόνο κατάρες λειτουργούν σαν μόνιμη και σοβαρή προειδοποίηση για τον κίνδυνο των Ελλήνων και της σκέψης τους. Ζέμπαλτ Μπέχαμε, Το επιτίμιο του Αγίου Ιωάννη Χρυσόστομου, 1541/1545, χαρακτικό, Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον. Σύμφωνα με μια (Δυτική;) παράδοση, ο Ιωάννης, φτωχός σπουδαστής σε απόγνωση, φίλησε μια εικόνα της Παρθένου Μαρίας. Έκτοτε, γύρω από το στόμα του σχηματίστηκε ένας χρυσός κύκλος – εξ ού και το χρυσόστομος. Στα δεκάξι του ο Πάπας τον έχρισε ιερέα, αλλά ο Ιωάννης, θεωρώντας τον εαυτό του ανάξιο για την ιεροσύνη έγινε ερημίτης. Κάποια μέρα η κόρη του αυτοκράτορα, έχοντας χάσει τον δρόμο της, ζήτησε καταφύγιο στη σπηλιά του Ιωάννη. Εκεί συνέβη το αναμενόμενο, οπότε γεννήθηκε ένα παιδί. Το επιτίμιό του ήταν να περπατάει στα τέσσερα και να ζει σαν ζώο μέχρι να συγχωρεθεί. Αυτό το περιστατικό υπήρξε θέμα πολλών ζωγράφων. Αυτά διδάσκουν λοιπόν οι θεοφόροι «Έλληνες» Πατέρες για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό. Όπως δε οι ίδιοι διαβεβαιώνουν −και honi soit qui mal y pense−, τις αποφάνσεις τους τις υπαγόρευσε mot à mot πνεύμα άγιο. Αυτά τα απεχθή ρεκάζονται στις ελληνικές εκκλησίες ακόμη και σήμερα. Και ενάντια σε όποιον δεν ενστερνίζεται αυτές τις φρικαλέες ιδέες, το χριστεπώνυμο ποίμνιο ανακράζει τρις: ανάθεμα! Υπ’ όψιν ότι κατά την τότε αλλά και νυν κρατούσα ορθοδοξία, αίρεση είναι η μη αποδοχή ενός οποιουδήποτε από τους κανόνες των οικουμενικών συνόδων. Με άλλα λόγια όποιος ακόμη και σήμερα, δηλαδή στον 21ο αιώνα μ.Χ. μελετάει λ.χ. τον Πλάτωνα για τις ιδέες του είναι αιρετικός! Το συμπέρασμα είναι: Πώς μπορεί κανείς να είναι και Έλληνας και Χριστιανός όταν το Άγιο Πνεύμα διά στόματος κορακοχρώμων αρχιερέων εβεβαίου το ασφαλές ότι οι Έλληνες είναι και παραμένουν αναθεματισμένοι; Εμείς οι θύραθεν όμως, οι μὴ νομίζοντες οὓς ἡ πόλις νομίζει θεούς, ποια στάση πρέπει να τηρήσουμε έναντι των χριστιανών; Ίσως εδώ θα πρέπει να ακολουθήσουμε την εντολή του ραββί Ιησού που υποδεικνύει: «καλῶς ποιεῖτε τοῖς μισοῦσιν ὑμᾶς, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμῖν» (Λουκ. 6:27). Εδώ όμως η χριστιανική Εκκλησία με τα διαρκή αναθέματά της ίσως –άθελά της ασφαλώς–, να ωφέλησε τον Ελληνισμό. Γιατί έτσι δεν τον άφησε να λησμονηθεί. Ας δώσουμε εδώ το λόγο στον Νικήτα Σινιόσογλου: «Οι ιδέες πολλές φορές βρίσκουν απρόσμενους ξενιστές στους αντιπάλους τους. Όταν επιτίθεσαι σε μια ιδέα, τότε τη συντηρείς κιόλας, τη διασώζεις από τη λήθη. Είναι αυτό ένα ακόμα σημαντικό υπόγειο πέρασμα μέσα από το οποίο η ελληνική φιλοσοφία και κοσμοαντίληψη επιβίωσε στο Βυζάντιο, δηλαδή μέσα από θεολογικές συγκρούσεις που αντιμετώπιζαν τον ελληνισμό ως δυνητική απειλή»[24]. Η «ελληνική υποψία» ήταν μια διαρκώς ζώσα χριστιανική μομφή κατά διαφόρων εκτός mainstream θεολόγων. Κάπως έτσι διαιωνίστηκε η διαπάλη μεταξύ Ελληνισμού και Ορθοδοξίας μέσα σε καιρούς ζοφερούς για τον πρώτο και αποπνικτικούς για την ελεύθερη σκέψη. 21. Ένα αθανάσιο επίμετρο Με εξαίρεση τους Εβραίους[25], ως αίρεση των οποίων ξεκίνησαν, σε κανέναν άλλο λαό δεν έχουν επιτεθεί τόσο σφοδρά οι χριστιανοί όσο στους Έλληνες. Και αυτό είναι ευεξήγητο. Ο φοβερός Αθανάσιος (περ. 298-373), μέγας και άγιος, ουσιαστικός νομοθέτης του Συμβόλου της Πίστεως των χριστιανών, έγραψε με ζήλο φανατικού πολύκροτο λόγο Κατά Ελλήνων, όπου όχι μόνο τους αποκηρύσσει ως «ειδωλολάτρες», αλλά λοιδορεί και χλευάζει αγροίκως τη σοφία τους. Βεβαιώνει δε ρητορικά πως «…ὅλως πότε τῶν Ἑλλήνων ἡ σοφία μεμώρανται, εἰ μὴ ὅτε ἡ ἀληθὴς τοῦ Θεοῦ σοφία ἐπὶ γῆς ἑαυτὴν ἐφανέρωσε;» (PG 25, 177 C-D). Ο σκληροτράχηλος άγιος (ένας Αυγουστίνος Καντιώτης της εποχής του) τονίζει ότι κανένας χριστιανός δεν μπορεί να λέγεται Έλλην. Ο Ιουλιανός απαντά: «ἡμῖν ἀνήκουσιν ἡ εὐγλωττία καὶ αἱ τέχναι τῆς Ἑλλάδος, ὅπως καὶ ἡ τῶν θεῶν αὐτῆς λατρεία· ὑμέτερος δὲ κλῆρός ἐστιν ἡ ἀμάθεια, ἡ ἀγροικία καὶ οὐδὲν πλέον· αὕτη ἐστὶν ἡ σοφία ὑμῶν». Τόση δε αξία απέδιδε η Εκκλησία στους λόγους του συγκεκριμένου αγίου, που ο αββάς Κοσμάς συμβουλεύει τον Ιωάννη Μόσχο: «ὅταν εὕρῃς λόγον τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου καὶ μὴ ἔχῃς χάρτην, εἰς τὰ ἱμάτιά σου γράψον αὐτόν» (Μόσχου Λειμωνάριον 40 = PG 87/3, 2896) Όπως αναφέρει ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης, «ἀφ’ ἧς ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἔγραψε τὸν κατὰ Ἑλλήνων λόγον του, τὸ ὄνομα τῶν Ἑλλήνων ἀνεθεματίζετο καὶ κατεχλευάζετο καὶ ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος καὶ ἐν ἐκκλησιαστικοῖς συγγράμμασι». Ο δε Αθανάσιος ήταν και εξακολουθεί να θεωρείται ως ένας στύλος της Εκκλησίας, όπως τον αποκαλεί ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Αναπόδραστη συνέπεια ήταν ότι «οὐδεὶς τῶν ἐκχριστιανισθέντων Ἑλλήνων ἐτόλμα νὰ φέρῃ τὸ καταδεδικασμένον ὄνομα, ἐκ φόβου μὴ ἐπισύρῃ καθ’ ἑαυτοῦ τὰς ἀρὰς τῆς ἐκκλησίας»[26]. Όχι μόνο τις κατάρες, αλλά και τις δρακόντειες κυρώσεις της αμείλικτης βυζαντινής θεοκρατίας, που εφάρμοζε το αξίωμα: «ὁ μὴ ὢν μετ’ ἐμοῦ κατ’ ἐμοῦ ἐστί». Ο Έλληνας λοιπόν που γινόταν –εκών, άκων, αδιάφορο– χριστιανός, όφειλε, πέραν των άλλων, να απαρνηθεί και το κάποτε ένδοξο εθνικό όνομά του, και μαζί ολόκληρη την προγονική πνευματική κληρονομιά. Γενικά δε ό,τι συγκροτούσε τον Έλληνα Άνθρωπο. Έσπευδε να απαλλαγεί ακόμη και από το ατομικό του όνομα, στο βαθμό που παρέπεμπε σε κάποιον ξακουστό αρχαίο Έλληνα. Στο Βυζάντιο ήταν συνηθισμένο ο Έλληνας που γινόταν χριστιανός να αλλάζει το όνομά του και να παίρνει κάποιο άλλο, ιουδαιοχριστιανικό, αφού δεν ήταν πρέπον να αποτάσσεται τους Έλληνες –μαζί με τον Σατανά– και να εξακολουθεί να φέρει κάποιο από τα ένδοξα ελληνικά ονόματα. Η παράδοση αυτή συνεχίζεται ακόμη και σήμερα από εκείνους που διαλέγουν μοναχική ή ιερατική σταδιοδρομία. Λ.χ. είναι αδιανόητο να γίνεις θωκούχος της Ελληνορθοδοξίας και να σε φωνάζουν «Αριστοτέλη». Άλλωστε η χριστιανική Εκκλησία παγίως αρνιόταν, και ακόμη και σήμερα αρνείται, να βαφτίζει παιδιά με αρχαία ελληνικά ονόματα· έστω κι αν νομικά η ονοματοδοσία είναι διαφορετική πράξη από την βάπτιση. Και ακολουθεί αυτή την τακτική με συνέπεια, αφού όταν οι δύο αυτές ιδιότητες, του χριστιανού και του Έλληνα, συμπέσουν στο ίδιο πρόσωπο, η μία θα πρέπει να παραμεριστεί. Συνεπώς δυοῖν θάτερον: χριστιανός ή Έλλην; Διότι –πώς να το κάνουμε–, δεν μπορεί να είναι κανείς πνευματικός απόγονος και του Αριστοτέλη και του Μαλαχία. Η «μόδα» των ιουδαϊκών ονομάτων στους χριστιανούς εξηγείται από την αυθεντία του Ιωάννη του Χρυσόστομου: «Μηδεὶς τοίνυν εἰς τὰ τῶν προγόνων σπευδέτω καλεῖν ὀνόματα τὰ παιδία, τοῦ πατρὸς καὶ τῆς μητρὸς καὶ τοῦ πάππου καὶ τοῦ ἐπιπάππου, ἀλλ’ εἰς τὰ τῶν δικαίων, τῶν μαρτύρων, τῶν ἐπισκόπων, τῶν ἀποστόλων. Ἔστω αὐτοῖς καὶ τοῦτο ζῆλος ὁ μὲν Πέτρος καλείσθω, ὁ δὲ Ἰωάννης, ὁ δὲ ἑτέραν τινὰ προσηγορίαν ἑνὸς τῶν ἁγίων. Καὶ μή μοι τὰ ἔθη τὰ ἑλληνικά. Οὐ μικρὰ γὰρ αἰσχύνῃ καὶ κατάγελως, ὅταν ἐν οἰκίᾳ χριστιανῶν ἔθη τινὰ ἑλληνικὰ ἐπιτελεῖται». (Περὶ κενοδοξίας καὶ ὅπως δεῖ τοὺς γονέας ἀνατρέφειν τὰ τέκνα, 648 επ.). Σε κάποιο άλλο κείμενό του ο Χρυσόστομος ολοφύρεται ότι «ἀπολώλαμεν, παρηναλώμεθα, γεγόναμεν τῶν ἐχθρῶν ἡμῶν κατάγελως, καὶ χλευασμὸς τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν δαιμόνων» (PG 63, 165). Κάπως έτσι αφελληνίστηκαν βαθμιαία μέσα στους αιώνες οι Έλληνες που προσέρχονταν −ή προσάγονταν− στον χριστιανισμό. Κάπως έτσι κατάντησαν να ντρέπονται για την εθνική καταγωγή τους και έσπευδαν να κρυφτούν μέσα στους «Ρωμαίους», παίρνοντας, σε μια πράξη απόγνωσης και αλλοτρίωσης, το εθνικό όνομα του κατακτητή τους· για το οποίο, μάλιστα αισθάνονταν και υπερηφάνεια. Αλλά με το πόθεν και διατί της πολυτραγουδισμένης Ρωμαιοσύνης / Ρωμῃοσύνης / Ρωμιοσύνης μας, θα ασχοληθούμε σε επόμενη ευκαιρία. [1] Βλ. επίσης Κ. Σιμόπουλος, Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων, Στάχυ, Αθήνα 21997, σ. 142 [2] Cl. Foss, Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City, CUP, 1979, σ. 34, 86. [3] Λ.χ. το «πώλησον τα υπάρχοντά σου» των Γραφών, ερμηνεύεται ως «εγκατάλειψε τα πάθη σου»· έτσι ώστε να διαφυλαχθούν τα υπάρχοντα... [4] Α.Β. Γιαννικόπουλος, Η εκπαίδευση κατά τον 4ο αιώνα και κατά την αρχαιότητα, Αθήνα 1983, σ. 315. [5] Πβ. Γιαννικόπουλος, ό.π., σ. 393. [6] «Εἰ γὰρ τοῖς ἡμετέροις (=των χριστιανών) ἀπιστεῖς λόγοις, ἐξέτασον Ἰουδαίους, Ἕλληνας αἱρετικοὺς ἅπαντας, καὶ πάντες ἐξ ἑνὸς στόματος ἀποκρινοῦνται, ὅτι κρίσις ἔσται καὶ ἀντίδοσις…» (PG 19, 676). [7] Γιαννικόπουλος, ό.π., σ. 394. [8] Μανώλης Βασιλάκης, Η Μάστιγα του Θεού, Γνώσεις, Αθήνα 2006. Για το «Σχέδιο Μυρμηκολέων», βλ. σ. 244-245. [9] Ν.Β. Τωμαδάκης, Κλεις της Βυζαντινής Φιλολογίας, τ. Α΄, Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 41993, σ. 6. [10] S. Saïd, Η Ελληνική Λογοτεχνία από τον Αλέξανδρο ως τον Ιουστινιανό, μτφρ. Φλ. Βρανίκου, σειρά ‘Que sais-je?’, Ζαχαρόπουλος, χ.χ., σ. 132. [11] Γιαννικόπουλος, ό.π., σ. 326. [12] Επιφ. Θεοδωρόπουλος, «Περί τας ‘ελληνοχριστιανικάς συνθέσεις’», σε Άρθρα - Μελέται - Επιστολαί, τ. Α΄, Αθήνα 1986, σ. 44 [13] «Ποῖος Εὐκλείδης ἐμιμήσατο ταῦτα (τα ζώα), γραμμαῖς ἐμφιλοσοφῶν ταῖς οὐκ οὔσαις, καὶ κάμνων ἐν ταῖς ἀποδείξεσι; τίνος Παλαμήδους τακτικὰ κινήματά τε καὶ σχήματα γεράνων, (…); ποῖοι Φειδίαι καὶ Ζεύξιδες καὶ Πολύγνωτοι, Παρράσιοι τέ τινες καὶ Ἀγλαοφῶντες, κάλλη μεθ’ ὑπερβολῆς γράφειν καὶ πλάττειν εἰδότες; τίς Κνώσσιος Δαιδάλου χορὸς ἐναρμόνιος, νύμφη πονηθεὶς εἰς κάλλους περιουσίαν,…» (PG 36, 60 C-D). [14] Θεοδωρόπουλος, ό.π., σ. 60. [15] Δημ. Δ. Μούκανος, Ελληνική φιλοσοφία και χριστιανισμός, Αθήνα 1967, σ. 39. [16] Τα ίδια πρεσβεύει και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνοψίζοντας τους προ αυτού «Έλληνες» Πατέρες: «Τὸν τῆς μελίττης τρόπον μιμούμενος (…) καὶ παρ’ ἐχθρῶν σωτηρίαν καρπώσομαι» (PG 94, 524). Και το εμπεδώσαμε βέβαια ποιοι είναι οι εχθροί. [17] Αλ. Διομήδης, Βυζαντιναί Μελέται, Α΄, Ίκαρος, Αθήνα 1951, σ. 235. [18] Βλ. Ιω. Μάγιεντορφ, Βυζαντινή Θεολογία, μτφρ. Π. Κουμαριανός - Β. Τσάγκαλος, Ίνδικτος, Αθήνα 2010, σ. 57. [19] N.G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, μτφρ. Ν. Κονομής, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σ. 35. [20] Θεοδωρόπουλος, ό.π., σ. 69. [21] Βλ. G. Ricciotti, Ο βίος του Ιησού Χριστού, μτφρ. της 18ης έκδοσης (1953), Υάκινθος Δημητρίου, Αθήνα χ.χ., κεφάλαιο «Η φυσική μορφή του Ιησού», σ. 196. επ. [22] Τριώδιον Ψυχωφελέστατον, Βενετία 1748, σ. 146 επ. (Το κείμενο όπως έχει «εμπλουτισθεί» και με μεταγενέστερες συνοδικές αποφάσεις). [23] Π. Καλλιγάς, «Μεσαιωνικός βίος του ελληνικού έθνους», Εστία 8 (1883), σ. 339-340, σε Μ.Α. Γκιόλια, Ο Κοσμάς Αιτωλός και η εποχή του, Τυμφρηστός, Αθήνα 1972, σ. 77, όπου και περαιτέρω παραπομπές. [24] Ν. Σινιόσογλου, Αλλόκοτος Ελληνισμός, Κίχλη, Αθήνα 22017, σ. 106. Βλ. επίσης πρόχειρα Π.Ι. Μπρατσιώτης, «Χριστιανισμός και Ελληνισμός εν αντιθέσει και συνθέσει», ΕΕΘΣΠΑ, τ. 16 (1968), σ. 309. [25] Ιδού τι γράφει σε μία μόνο παράγραφο ο συνήθως ήπιος Γρηγόριος ο Νύσσης (και γι’ αυτό έξω της τριάδας των Τριών Ιεραρχών): «οἱ κυριοκτόνοι, οἱ προφητοκτόνοι, οἱ θεομάχοι, οἱ μισόθεοι, οἱ τοῦ νόμου ὑβρισταί, οἱ τῆς χάριτος πολέμιοι, οἱ ἀλλότριοι τῆς πίστεως τῶν πατέρων, οἱ συνήγοροι τοῦ διαβόλου, τὰ γεννήματα τῶν ἐχιδνῶν, οἱ ψιθυρισταί, οἱ κατάλαλοι, οἱ ἐσκοτισμένοι τῇ διανοίᾳ, ἡ ζύμη τῶν Φαρισαίων, τὸ συνέδριον τῶν δαιμόνων, οἱ ἀλάστορες, οἱ πάμφαυλοι, οἱ λιθασταί, οἱ μισόκαλοι». (In luciferam sanctam domini resurrectionem, 9.317). [26] Ν. Γ. Πολίτης, Έλληνες ή Ρωμιοί;, Αθήνα 1901, σ. 6-7. Παρά ταύτα, ο καθηγητής Μπρατσιώτης θεωρεί ότι ο Αθανάσιος αποτελεί «φαεινόν παράδειγμα» στάσης απέναντι στην ελληνική παιδεία και σοφία. ( Π.Ι. Μπρατσιώτης, ό.π., σ. 306).

Στις ρίζες του χριστιανικού ανθελληνισμού III

Σύνδεση