Κωπηλατώντας στο αρχιπέλαγος Ρομάν Γκαρύ

Το βιβλίο του Ρομάν Γκαρύ Λευκός σκύλος φέρνει σε επαφή, με καθυστέρηση μισού αιώνα, το ελληνικό αναγνωστικό κοινό με ένα σημαντικό κείμενο πολιτικού, κοινωνικού και ουμανιστικού προβληματισμού της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Romain Gary, Λευκός σκύλος, μτφρ. Ευγενία Γραμματικοπούλου, Οκτάνα, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 324 1. Το βιβλίο του Ρομάν Γκαρύ Λευκός σκύλος, το οποίο εξέδωσε πρόσφατα ο νεοσύστατος και φιλόδοξος εκδοτικός οίκος Οκτάνα σε όμορφη μετάφραση της Ευγενίας Γραμματικοπούλου, φέρνει σε επαφή, με καθυστέρηση μισού αιώνα, το ελληνικό αναγνωστικό κοινό με ένα σημαντικό κείμενο πολιτικού, κοινωνικού και ουμανιστικού προβληματισμού της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Δυο λόγια αρχικά για τον πολύμορφο, πολυσχιδή, πολυταξιδεμένο, πολυγράφο και πολυβραβευμένο συγγραφέα[1]. Ο Ρομάν Γκαρύ γεννήθηκε το 1914 από Εβραίους γονείς στο Βίλνιους της σημερινής Λιθουανίας, εγκαταστάθηκε από την πρώιμη εφηβική ηλικία στη Γαλλία, επέζησε ως ήρωας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και υπηρέτησε ως (Γκωλικός) διπλωμάτης σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στην πατρίδα του ο Ρομάν Γκαρύ εθεωρείτο δεξιός αντικομμουνιστής, ενώ στις ΗΠΑ ριζοσπάστης αριστερός, εξαιτίας κυρίως της έντονης αντιρατσιστικής δράσης της δεύτερης συζύγου του, της χολιγουντιανής ηθοποιού Τζιν Σίμπεργκ, την οποία ακολούθησε σκηνοθετώντας την στις ΗΠΑ, όπου και έγινε μάρτυρας του δραστήριου πολιτικού ακτιβισμού της, αλλά και των έντονων φυλετικών και πολιτικο-κοινωνικών συγκρούσεων που σημαδεύτηκαν από τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και του Μπομπ Κένεντι. Μετά τον χωρισμό του από τη Σίμπεργκ, αλλά και την απώλεια των προσφιλών του Ντε Γκωλ και Αντρέ Μαλρώ, επεφύλαξε στον εαυτό του μία τελευταία δεκαετία (1970-1980) σημαδεμένη από φρενήρεις ρυθμούς συγγραφής, δεύτερο βραβείο Goncourt (με το ψευδώνυμο Émile Ajar), μοναξιά, την αυτοκτονία της αγαπημένης του Σίμπεργκ και, εν τέλει, τη δική του εθελούσια έξοδο από τη ζωή. Ας έρθουμε τώρα στο βιβλίο, στο αρχιπέλαγος του βιβλίου. Γιατί λέω αρχιπέλαγος του βιβλίου; Στη γεωγραφία, ο όρος αρχιπέλαγος χαρακτηρίζει έναν «σύνθετο γεωλογικό σχηματισμό αποτελούμενο από ένα σύμπλεγμα νησίδων στην ανοιχτή θάλασσα, αν και σε μερικές περιπτώσεις γειτνιάζουν με μεγάλους όγκους ξηράς. Τα αρχιπελάγη είναι συχνά ηφαιστειογενή, σχηματισμένα κατά μήκος ωκεάνιων ρηγμάτων». Πιστεύω, λοιπόν, ότι τα ενδιαφέροντα βιβλία, τουλάχιστον αυτά που μου αρέσει εμένα να διαβάζω, είναι αρχιπελάγη, ένα σύνολο κρυφών ή εμφανών ηφαιστειογενών σχηματισμών, στη μέση ωκεάνιων προσωπικών ή κοινωνικών ρηγμάτων. Με το βιβλίο αυτό, που έχει χαρακτηριστεί ως «αυτοβιογραφική μη μυθιστορηματική νουβέλα», ο Γκαρύ, ως εξαιρετικός συγγραφέας, διανοούμενος, καλλιτέχνης και αυτόπτης μάρτυρας, έχει την ευκαιρία να καταγράψει από μέσα τα γεγονότα των δραματικών φυλετικών αντιπαραθέσεων του 1968 στις ΗΠΑ, αλλά κυρίως να μετατρέψει μία βαθιά ανθρώπινη τοπική κρίση σε μία κοινωνική αλληγορία μεγάλης κλίμακας. Να χρησιμοποιήσει τα ρατσιστικά αντανακλαστικά ενός λευκού σκύλου εκπαιδευμένου να μισεί το διαφορετικό χρώμα, δηλαδή το μαύρο, και να μιλήσει με τα λόγια των λευκών και μαύρων πρωταγωνιστών μιας συγκεκριμένης κοινωνίας προκειμένου να παρουσιάσει ένα πορτρέτο του ρατσισμού και της υποκρισίας, των ιδεολογικών ακροτήτων και προσωπικών σκοπιμοτήτων που ενδύονται τον μανδύα του κοινωνικού αλτρουισμού. Εν τέλει, να δώσει τη δυνατότητα να σκεφτούμε βαθύτερα για τον άνθρωπο και τον ανθρωπισμό, αλλά και για τη φύση του δηλητηρίου που (έχει ανάγκη (;) να) ενοφθαλμίζει στις μέρες του ο άνθρωπος, στην προσπάθειά του να στηρίζει διαρκώς την αναπαράσταση του αυτοειδώλου του, δηλαδή τη δική του (παρ)ερμηνεία για τις βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές ανάγκες, αδυναμίες, παλινωδίες και μειονεξίες του. Τι μπορεί να βρει κάποιος κωπηλατώντας ανάμεσα στις σελίδες του αρχιπελάγους Λευκός σκύλος; Βρίσκει καταρχήν έναν αυθεντικό, αντιφατικό και ταραγμένο κόσμο, τον κόσμο (και) του Ρομάν Γκαρύ. Έχει μάλιστα ιδιαίτερη σημασία να υπογραμμιστεί ότι στο βιβλίο αυτό ο Γκαρύ μιλάει σε πρώτο πρόσωπο και με την πραγματική ταυτότητά του, εκπτύσσοντας όλο το φάσμα των ιδεολογικών, επαγγελματικών και ψυχικών χαρακτηριστικών του, εκθέτοντας ταυτόχρονα και τα πραγματικά ονόματα και γεγονότα της ζωής της διάσημης συζύγου του, του παιδιού του και όλων όσων παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου. Υπουργών, χολιγουντιανών αστέρων, υποψήφιων προέδρων της Αμερικής, δολοφονημένων ηγετών, πολιτικών ακτιβιστών, αλλά και εκείνων που υφαίνουν το καθημερινό του σύμπαν. Βρίσκει, επίσης, στις σελίδες του βιβλίου, νησίδες ευαισθησίας, γνώσης, αμφισβήτησης, ποίησης, αντιφάσεων, ανθρωπισμού-μισανθρωπισμού, αδιεξόδων… ανάμεσα στα ωκεάνια κύματα που γεννά ο προσωπικός και κοινωνικός διαλογισμός για το επώδυνο φυλετικό πρόβλημα και το μίσος που το διαποτίζει, για το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ παιδείας και πολιτικού ακτιβισμού, για το πρόβλημα της προοδευτικής ή βίαιης κοινωνικής αλλαγής, για το πρόβλημα του εθνικού αυτισμού, αλλά και το πρόβλημα των φύλων, για όλα αυτά δηλαδή που αποτελούν το κύριο θέμα του βιβλίου ή την πρόφαση του συγγραφέα Ρομάν Γκαρύ να μιλήσει. Γιατί, όπως σωστά έλεγε ο Γιώργος Χειμωνάς, ο λογοτέχνης είναι «εκείνος που θέλει, πάνω από όλα, να μιλά». Αυτό, όμως, που εντέλει βρήκα εγώ διαβάζοντας τις σελίδες του Λευκού σκύλου είναι μία, ηθελημένη ή όχι, κοινωνιολογική πραγματεία επί της διαφοράς. Η πυκνότητα και το εύρος των προσωπικών και κοινωνικών διλημμάτων και αντιφάσεων που γεμίζουν τις σελίδες του Λευκού σκύλου επιτρέπουν, κατά την άποψή μου, να ιδωθεί αυτό το βιβλίο/αρχιπέλαγος και ως μία τέτοια πραγματεία. Γιατί; Διότι μας δίνει την ευκαιρία να στοχαστούμε για τη φύση (την εκκίνηση, την πορεία και τα αποτελέσματα) της διαφοράς σε διακριτά άτομα και κοινωνικές ομάδες. Της διαφοράς ανάμεσα στις φυλές, ανάμεσα στα φύλα, ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους, ανάμεσα στους καλούς και τους κακούς (ανάμεσα στο ίδιο το καλό και το κακό), ανάμεσα στους συντηρητικούς και τους προοδευτικούς, ανάμεσα στους προικισμένους και τους μειονεκτικούς, ανάμεσα στην Βλακεία και την Ευφυΐα, ανάμεσα στους Αμερικανούς, τους Ευρωπαίους και τους άλλους, ανάμεσα στους διανοούμενους και τους χειρώνακτες, ανάμεσα στην «επιτυχία» και το «τίμημα», ανάμεσα στο εγώ και τους άλλους, ανάμεσα στους προηγούμενους και τους επόμενους εαυτούς μας, ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασιακή της επεξεργασία από όλους εμάς, συγγραφείς βιβλίων ή της ζωής μας. 2. [Λόγος περί της διαφοράς] Η διαφορά, ως έλλειψη ομοιότητας, ως απόσταση μεταξύ μεγεθών, ως αμφισβήτηση ή ως αντιδικία, είναι αυτή που γεννάει τα φυσικά, βιολογικά και κοινωνικά φαινόμενα, αλλά και αυτή που προκύπτει από τη δράση των φυσικών, βιολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Είναι η αιτία και το αποτέλεσμα θαυμαστών και ενοχλητικών. Η ζωή είναι το αποτέλεσμα της διαφοράς που πρέπει να επεξεργαστεί[2]. Επομένως, η μελέτη, η κατανόηση και η αμφισβήτηση των διαφορών του κόσμου μας αποτελεί αυτονόητη στοχαστική υποχρέωση όλων μας. Μετά από τα παραπάνω, θα άξιζε ίσως μία ελλειπτική, όσο και μεροληπτική, περιήγηση στον κόσμο των διαφορών του Λευκού σκύλου. 3. [Φυλετική διαφορά] Προσεγγίζοντας ο Γκαρύ το οξύ φυλετικό πρόβλημα και το μίσος που χωρίζει τη λευκή από τη μαύρη συνθήκη ύπαρξης, αποδεικνύει δεινότητα περιγραφής της δυσάρεστης (εξω-κοινωνικής) κατάστασης στην οποία εξωθούνται αναγκαστικά οι μαύροι («το πλέον φανερό χαρακτηριστικό της μαύρης συνθήκης είναι ο παραλογισμός, χάνω την επαφή με την πραγματικότητα. Ή με τον παραλογισμό. Που είναι ένα και το αυτό»), αλλά και μεγάλη κατανόηση για τον ριζοσπαστισμό τους («μαύρος που δεν είναι απεγνωσμένος, είναι μαύρος ξεγραμμένος»). Αντίθετα, για τους λευκούς ο Γκαρύ πιστεύει ότι είναι σιδηροδέσμιοι της πολύχρονης ιδιοτελούς πλάνης τους, αφού «κουβαλούν αιώνες σκλαβιάς πίσω τους… Εδώ και δύο αιώνες είναι σκλάβοι των παραδεδεγμένων αντιλήψεων, των άγιων και ιερών προκαταλήψεων που μεταδίδονται ευλαβικά από πατέρα σε γιο, είναι δεμένοι χειροπόδαρα εξαιτίας της ατελείωτης ιεροτελεστίας των τσιτάτων, αυτών των καλουπιών που στενεύουν τους εγκεφάλους, σαν τα ξυλοπάπουτσα που χρησιμοποιούσαν παλιότερα για να παραμορφώνουν από μικρή ηλικία τα πόδια των γυναικών στην Κίνα». Θεωρώντας, λοιπόν, ο Γκαρύ ότι «αυτό που λείπει τόσο από τους Λευκούς όσο και από τους Μαύρους Αμερικανούς είναι μια κοινή οδύνη…», αρνείται να αποδεχτεί τη μονόχρωμη αλήθεια του μίσους, «αυτής της βαθιάς μεταδοτικής νεύρωσης» των λευκών ή των μαύρων, και γι’ αυτό ουρλιάζει στον μαύρο εκπαιδευτή του σκύλου του διηγήματος, ο οποίος κατάφερε, μετά από επίπονη και εξαντλητική εκπαίδευση, να αντικαταστήσει το μίσος του ζώου για τους μαύρους με το ίδιο τυφλό μίσος για τους λευκούς: «Μαύροι σαν και εσένα που προδίδουν τα αδέλφια τους και γίνονται ένα με εμάς στο μίσος, χάνουν τη μόνη μάχη που αξίζει να κερδηθεί...». «Λευκός σκύλος, Μαύρος σκύλος, τίποτα άλλο δεν ξέρεις;». «Ισότητα στην κτηνωδία;». «Είναι σε κάθε περίπτωση θλιβερό όταν οι Εβραίοι αρχίζουν να ονειρεύονται μία εβραϊκή Γκεστάπο και οι Μαύροι μία μαύρη Κου Κλουξ Κλαν…». Και για όσους τυχόν έχουν κάποια δυσκολία να μεταφράσουν τη βαθιά σημασία αυτών στη ζωή όλων μας, ο Γκαρύ πλέκει με μαεστρία τον χαρακτήρα μίας όμορφης Γαλλο-Αλγερινής γυναίκας που δεν διστάζει να αλλάξει ακόμη και ήπειρο ακολουθώντας τις δυσκολίες του μαύρου αγαπημένου της, και, εκφράζοντας την πιο καθημερινή μας ποιητική ανάγκη, αναφωνεί συγκινημένος: «Τι ανακούφιση, ένας άνθρωπος που μπορείς επιτέλους να σεβαστείς». 4. [Διαφορά ανάμεσα στη βία και την πρόοδο] Τη βία, την οποία κάποιοι σέβονται και προπαγανδίζουν ως μητέρα της Ιστορίας, ο Γκαρύ, ο οποίος είχε σκοτώσει αρκετούς ναζί στον πόλεμο, την βδελύσσεται ως μητέρα του Θανάτου, αφού μπορεί να «θέλεις να σκοτώσεις το Άδικο, αλλά τελικά δεν σκοτώνεις παρά ανθρώπους…», αλλά και ως ψευδεπίγραφη πρόοδο, αφού κατ’ αυτόν «μία επανάσταση που θριαμβεύει είναι ακόμη μία αποτυχημένη επανάσταση. Προσπαθήστε να με διαψεύσετε, βρείτε μου ένα ιστορικό παράδειγμα που να αποδεικνύει το αντίθετο». Ωστόσο, η βία, ως μολυσματικός παράγοντας ή ανάγκη έκφρασης, συνεχίζει διαχρονικά να σαρώνει τα μυαλά, γι’ αυτό σαρώνει και τα όνειρα, πολλών ανθρώπων. Το αποτέλεσμα είναι να συνεχίζουμε να «ζούμε σε μία εποχή (σημειωτέον ότι ο Γκαρύ μιλά για το 1968) απίστευτης ψυχικής επιμόλυνσης. Επειδή ένας τύπος σκοτώνει τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ εδώ, ένας “μολυσμένος” στο Βερολίνο θα αποπειραθεί αμέσως να δολοφονήσει τον αρχηγό κάποιας γερμανικής φοιτητικής παράταξης… Και πρέπει φυσικά να πούμε πως υπάρχει τέτοιο πνευματικό κενό, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, που το δραματικό γεγονός, το χάπενινγκ, έχει γίνει πραγματική ανάγκη. Κι έτσι, από χάπενινγκ σε χάπενινγκ, δημιουργείται μια αλυσιδωτή αντίδραση… οι νέοι έχουν αρχίσει κυριολεκτικά να εκρήγνυνται… έφτασα μάλιστα στο σημείο να αναρωτηθώ μήπως κάποια μορφή ανάγκης για δημιουργία ωθεί, τελικά, στη βία τους νεαρούς εκείνους που στερούνται καλλιτεχνικής φλέβας ή άλλων μέσων έκφρασης…». Και για να μη δημιουργηθεί η εντύπωση ότι ο Γκαρύ αγνοεί τα «προοδευτικά επιχειρήματα» των υπερασπιστών της βίας, τα βάζει στο στόμα ενός μαύρου εξτρεμιστή ηγέτη: «Μπορεί και να αποτύχουμε εμείς οι άλλοι. Αυτοί που εσύ αποκαλείς εξτρεμιστές… Ωστόσο θα έχουμε κάνει τη δουλειά για τους μετριοπαθείς. Χωρίς εμάς, δεν είναι ικανοί για τίποτα. Στην περίπτωση της μαύρης εξέγερσης, ο εξτρεμισμός δουλεύει για την μετριοπάθεια...». 5. [Διαφορά ανάμεσα στη βλακεία και την ευφυΐα] Κατά τον Γκαρύ, και σίγουρα αρκετούς άλλους, «η Βλακεία είναι κάτι μεγάλο και ιερό, η μητέρα των πάντων, και πρέπει κανείς να ξέρει να υποκλίνεται μπροστά στη Θεότητα. Η πραγματική ηλιθιότητα γεννοβολάει, με γυναικολογικές επιπλοκές». «Ουδέποτε στα χρονικά η ευφυΐα κατάφερε να επιλύσει ανθρώπινα προβλήματα που πήγαζαν ουσιαστικά από τη Βλακεία. Κατάφερνε να τα παρακάμψει, να τα συμβιβάσει είτε με επιδεξιότητα είτε με τη βία αλλά, εννιά φορές στις δέκα, όταν η Ευφυΐα θεωρούσε ότι είχε σίγουρη τη νίκη έβλεπε να ορθώνεται μπροστά της η αθάνατη Βλακεία, πανίσχυρη. Αρκεί, για παράδειγμα, να δει κανείς πως διαστρέβλωσε η Βλακεία τις νίκες του κομμουνισμού, τον ορυμαγδό τής εν σπέρματι “πολιτισμικής επανάστασης” ή τη δολοφονία της “άνοιξης της Πράγας” στο όνομα της “ορθής μαρξιστικής σκέψης”». Η αρχέγονη επίδειξη δύναμης της βλακείας επί της λογικής και της ευφυΐας συνδέεται όμως κατά τον Γκαρύ και με κάποιες άλλες γνωστές εκδηλώσεις μας, αν όχι αιτίες μας: «Το άτομο από το οποίο τα πάντα διαφεύγουν ολοένα και περισσότερο, προσπαθεί να ξαναβρεί μέσα του κάποια στοιχειώδη καθησυχαστική δύναμη... Η “φαλλική διακήρυξη” είναι σημάδι σύγχυσης, αγωνίας και αβεβαιότητας. Τη στιγμή που όλες οι αξίες καταρρέουν, η σεξουαλική ηδονή παραμένει μία βεβαιότητα που δεν μπορεί να σου αφαιρεθεί… Η σεξουαλική επιδειξιμανία είναι μία από τις πιο κωμικές πτυχές αυτή της “επιστροφής στις ρίζες”, που συνιστά πιθανότατα ένα από τα αρχαιότερα ανθρώπινα όνειρα, όπως και ο χαμένος παράδεισος. Όσο πιο ανήμπορη νιώθει η ευφυΐα να βρει διέξοδο και να επιβληθεί, τόσο η συνουσία γίνεται κακέκτυπο της λύσης…». 6. [Διαφορά ανάμεσα στο καλό και το κακό] Έχοντας γευτεί ένα σωρό γλυκόπικρες εμπειρίες στην πολυτάραχη ζωή του ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, πόλεμο και ειρήνη, προικισμένους και μειονεκτικούς, ο Γκαρύ αισθάνεται πλέον υποχρεωμένος να υπερασπίζεται με ιερή αφέλεια το καλό, το καλό που ξεπερνά κάθε διαχωριστική γραμμή και κάθε κατηγοριοποίηση, που δεν είναι ιδιοκτησία καμίας ομάδας. Πιστεύει ότι «πρέπει να συνεχίσουμε να δείχνουμε εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, επειδή έχει λιγότερη σημασία το να απογοητευτείς, να προδοθείς και να πιαστείς κορόιδο από αυτούς, από το να συνεχίσεις να πιστεύεις στους ανθρώπους και να τους δείχνεις εμπιστοσύνη. Είναι λιγότερο σημαντικό να αφήνεις για αιώνες φαρμακερά κτήνη να έρχονται και να ποτίζονται σε βάρος σου σε αυτήν την ιερή πηγή, παρά να τη βλέπεις να στερεύει. Είναι λιγότερο σοβαρό το να χάνεις από το να χάνεις τον εαυτό σου». Ο Ρομάν Γκαρύ ανάβει τσιγάρο στη Σοφία Λόρεν, δεξιά ο Πίτερ Ουστίνοφ, 1964. Γιατί είχε την ευκαιρία να μάθει ότι «στο “στρατόπεδο των καλών” υπάρχουν τόσοι τυχοδιώκτες και καθάρματα όσοι και σε εκείνο των κακών». Όπως, επίσης, ήξερε ότι ο αστραφτερός από κάθε άποψη και μετέπειτα δολοφονημένος Μπομπ Κένεντι «αποτελεί πρόκληση για κάθε ανισόρροπο, για κάθε κατατρεγμένο, κάθε βασανισμένο από την ανυπαρξία του… Ξυπνά σε κάθε παρανοϊκό ένα αίσθημα αδικίας. Λειτουργεί όπως μια πολυτελής βιτρίνα πάνω σε ένα εξαθλιωμένο φτωχό του Χάρλεμ, όπως η επίδειξη του αμερικάνικου πλούτου στα μάτια του Τρίτου Κόσμου. Είναι too much». Πράγμα που σημαίνει ότι όσο σωστά κάνουν αυτοί που απαιτούν την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων στο διευρυμένο κοινωνικό πλαίσιο που τους αντιστοιχεί, άλλο τόσο λάθος κάνουν αυτοί που δεν λαμβάνουν υπόψη την ανθρώπινη ψυχολογία στη διαμόρφωση των κοινωνικών εξελίξεων. Ατομικές ανισότητες, συλλογικές ταυτότητες, ψευδείς συνειδήσεις και τακτικές επιβίωσης ή ανάδειξης υφαίνονται εκεί που κυκλοφορούν ή κρύβονται οι άνθρωποι. 7. [Διαφορά ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη λογοτεχνία] Ο Λευκός σκύλος προσφέρει, δυστυχώς ή ευτυχώς, και ευκαιρίες διαπίστωσης της απόστασης ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασιακή της επεξεργασία. Εξομολογείται αφοπλιστικά ο Γκαρύ: «Ανέκαθεν έπλαθα στη φαντασία μου όλα τα πρόσωπα που τύχαινε να συναντήσω στη ζωή ή που είχαν ζήσει κοντά μου… Δεν χάνεις τον χρόνο σου προσπαθώντας να γνωρίσεις τους οικείους σου, σκύβοντας με ενδιαφέρον πάνω από την περίπτωσή τους, περιβάλλοντάς τους με προσοχή. Τους επινοείς. Αργότερα, έτσι και σε εκπλήξουν, τους κακιώνεις επειδή σε εξαπάτησαν. Με άλλα λόγια, δεν στάθηκαν αντάξιοι του ταλέντου σου». Ή, ακόμη πιο αποκαλυπτικά: «Όταν σκοντάφτω πάνω σε κάτι που δεν μπορώ να αλλάξω, που δεν μπορώ να λύσω, που δεν μπορώ να αποκαταστήσω, το εξαφανίζω. Το χώνω μέσα σε ένα βιβλίο. Μετά δεν με βαραίνει πια. Μετά κοιμάμαι καλύτερα. Οπότε εγώ την κοπανάω». Και για να γίνει δυστυχώς κατανοητό τι μπορεί να σημαίνει όλος αυτός ο λογο/μετα-ποιητικός ναρκισσισμός που συνεχίζει διαχρονικά και αδιάλειπτα να γοητεύει κοινό και αναγνώστες, διαβάζουμε τον Γκαρύ να αναφέρεται μία και μοναδική φορά στον πεντάχρονο τότε γιο του ως εξής: «Μαθαίνω [!] ότι ο γιος μας, που κοντεύει τα πέντε… κατάπιε μια μεζούρα προσπαθώντας να βυθομετρήσει τα σωθικά του και χρειάστηκε να τον πάνε στο νοσοκομείο. Οι γάτες είναι καλά [!]». Γεγονός βέβαια που αφενός εξηγεί γιατί ο γιος του διάσημου και πολυπράγμονα Γκαρύ δεν συγχώρεσε ποτέ τον μονίμως απόντα («ακόμη και όταν ήταν εκεί γύρω») πατέρα του και, αφετέρου, επιβεβαιώνει, άλλη μία φορά, ότι η εμπνευσμένη κάλυψη της διαδρομής μεταξύ ζωής και λογοτεχνίας δεν συνεπάγεται αυτονοήτως και επιτυχή κάλυψη της αντίθετης διαδρομής. Γιατί, ως γνωστόν, η απόσταση μεταξύ ζωής και λογοτεχνίας δεν είναι σε καμία περίπτωση ίδια με την απόσταση μεταξύ λογοτεχνίας και ζωής. 8. [Διαφορά μεταξύ ιδεολογίας και παθολογίας] Εισφέροντας από τη μεριά του ο Γκαρύ και στον πολύχρονο και ατελέσφορο προβληματισμό για τον ιδιοτελή ιδεασμό και ιδεομηρυκασμό προσώπων και «προσωπικοτήτων» δηλώνει: «Απεχθάνομαι τους ανθρώπους των οποίων τα φιλελεύθερα πιστεύω δεν προκύπτουν διόλου από μια κοινωνιολογική ανάλυση αλλά από κρυφά ψυχικά κενά ... το να προσπαθείς να προσαρμόσεις την κοινωνία στον άρρωστο ψυχισμό σου, μου φαίνεται εξίσου καταδικασμένη λύση». Και αυτή η θέση τού επιτρέπει να κάνει μια καίρια ψυχολογική όσο και κοινωνική διάγνωση: «Προσωπικότητες που μερικές φορές έτυχε να φτάσουν στο απόγειο της επιτυχίας συχνά κρύβουν ένα σκοτεινό αίσθημα κατωτερότητας, καθώς τίποτα δεν τους γεμίζει· για τους εγώ-μανιακούς, οι έξωθεν εκδηλώσεις σεβασμού και λατρείας δεν είναι ποτέ αρκετές. Όσοι ως άτομα νιώθουν διαταραγμένοι σκαπουλάρουν την ψυχιατρική διάγνωση ταυτιζόμενοι με μια ανθρώπινη κοινότητα η οποία τελεί σε πραγματικό κοινωνικό ‒και όχι μόνο ψυχικό‒ καθεστώς διαταραχής». Κάθε ομοιότητα με πρόσωπα του στενού ή ευρύτερου περιβάλλοντός μας είναι απλώς διαχρονικά συμπτωματική. 9. [Διαφορά ανάμεσα στο εδώ και στο εκεί] Η διαφορά ανάμεσα στο εδώ και στο εκεί είναι από κάθε άποψη τόσο προφανής, που οδηγεί συχνά σε σοβαρές παρανοήσεις (!). Αγανακτισμένος ένας Αφροαμερικανός του βιβλίου ο οποίος λιποτάκτησε από τον Αμερικανικό στρατό για να παντρευτεί στην Ευρώπη μία Γαλλιδούλα, και ο οποίος αδυνατεί εκτός των άλλων να κατανοήσει τα προβλήματα και τα κίνητρα της φοιτητικής εξέγερσης του Μάη του ’68, λέει: «Τι τα έχει πιάσει αυτά εδώ πέρα; They don’t even have the problem… Είναι όλοι τους λευκοί εκεί έξω… Δεν καταλαβαίνω μία. Αυτοί οι τύποι δεν έχουν κάποιο δικό τους πρόβλημα. Όλα τους τα προβλήματα είναι στην ουσία ξένα προβλήματα… Πάντα ξένα προβλήματα.». «Να είσαι Αφροαμερικανός και να νοσταλγείς την πατρίδα σου, κουλό, έ;». «Τουλάχιστον όμως εκεί, back home, everything makes sense… Ξέρεις τι παίζεται. Ξέρεις γιατί… you know why…». Μπορεί πράγματι back home να νομίζεις ότι κατανοείς και ξέρεις όοολα όσα «παίζονται», όμως οι κοινωνικο-ψυχολογικές δυνάμεις που κινούν το παγκόσμιο χωριό μας έχουν τον τρόπο να διαφεύγουν από τα στενά πλαίσια του εδώ και τώρα. Γι’ αυτό, όπως λέει ο Γκαρύ, «η ακολασία της ευημερίας της λευκής Αμερικής καταλήγει να επιδρά στις υποανάπτυκτες, πλην όμως πληροφορημένες, μάζες του Τρίτου Κόσμου, ακριβώς όπως η βιτρίνα ενός πολυτελούς καταστήματος της Πέμπτης Λεωφόρου σε έναν νεαρό άνεργο από το Χάρλεμ», και η πρόκληση στην οποία επιδίδεται η «κοινωνία της πρόκλησης» που «προτρέπει στην κατανάλωση και την ιδιοκτησία μέσα από τη διαφήμιση, τις πολυτελείς βιτρίνες, τις δελεαστικές προθήκες, αφήνοντας ταυτοχρόνως στο περιθώριο ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, το οποίο η ίδια η κοινωνία προκαλεί να ικανοποιήσει τις πραγματικές ή πλασματικές του ανάγκες, ενώ συγχρόνως του αρνείται τα απαραίτητα μέσα για να ικανοποιήσει αυτή την όρεξη… ισοδυναμεί με προτροπή για διάπραξη βιασμού». Βιασμό που μπορεί να λάβει χώρα εδώ ή… εκεί, και για τον οποίο κάποιοι, από εδώ ή από εκεί, μπορεί εκ των υστέρων να αγανακτούν ή να επιχαίρουν. 10. [Διαφορά ανάμεσα στο εγώ και στους άλλους] Επειδή, τελικά, η ουσία της ανθρώπινης περιπέτειας ήταν πάντοτε ένα ερώτημα ανάμεσα στον έναν και στους άλλους, ο Γκαρύ θυμίζει κάτι που είχε πει νωρίτερα ο Βίκτορ Ουγκώ: «Δύστυχοι, όταν λέω ‘εγώ’, εννοώ όλους εσάς». Γιατί, όπως είναι εξάλλου γνωστό, «αυτό που δείχνουν οι άνθρωποι τους κάνει να ξεχωρίζουν, αυτό που κρύβουν τους κάνει να μοιάζουν», ή όπως αρέσκεται να επαναλαμβάνει ο υπογραφόμενος, οι άνθρωποι, φτιαγμένοι από τα ίδια βασικά υλικά και σημαδεμένοι από διαφορετικούς γενετικούς, επιγενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, προσωποποιούν την ίδια ουσία, ενώ εκφράζουν και διεκδικούν τη διαφορετικότητα, τη μοναδικότητα που τους αναλογεί. Μοναδικοί όλοι, χρωστάμε τους εαυτούς μας στους άλλους. Τα προβλήματα και τα όνειρά μας είναι από το υλικό των άλλων2. Διαφέρουμε από τους άλλους ανάλογα με το μέτρο σύγκρισης και με τρόπους που θέλουμε και δεν θέλουμε, αλλά και από τον εαυτό μας, τον προηγούμενο και τον επόμενο, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Ο άνδρας, η γυναίκα, ο έφηβος, ο γέρος, ο πλούσιος, ο φτωχός, ο εκπαιδευμένος, ο προβληματικός, ο προικισμένος, ο ταλαιπωρημένος, ο επιβεβαιωμένος, ο ευχαριστημένος, ο δυσαρεστημένος, ο (έτσι ή αλλιώς) εξαρτημένος, ο εγγράμματος και ο αγράμματος αποτυπώνουν τις διαφορές και τις αποστάσεις που έχουμε να καλύψουμε και υφαίνουν το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, αγαπούμε και μισούμε αυτό που καθημερινά μας επηρεάζει. Η απόστασή μας από τον άλλο είναι «αβυσσαλέα μικρή». Όση η απόσταση του εγκεφάλου μας από τον εγκέφαλο που έμαθε αυτό που εμείς δεν μάθαμε τότε, ή που έπαθε αυτό που εμείς δεν πάθαμε ακόμη. 11. [Επίλογος] Και μετά τη στοιχειώδη ανταπόκριση στο κάλεσμα για στοχαστικό προβληματισμό επ’ αυτών που θίγονται στις σελίδες του Λευκού σκύλου, αξίζει να λάβουμε σοβαρά υπόψη, ιδιαίτερα όσοι θέλουν να συμμετέχουν μαχητικά στην αγωνιστική ανατροπή όλων των κακώς κειμένων, και την αντίρροπη σοφία των λόγων του Πολ Βαλερύ[3]: «Ένας άνθρωπος που σκέφτεται, σκέφτεται πάντοτε ενάντια στον κατοικήσιμο κόσμο. Του αρνείται τη συμμετοχή του· απομακρύνει τον πλησίον στο άπειρο». Πολύ περισσότερο που αυτόν τον αφορισμό θα υπέγραφε μάλλον και ο Ρομάν Γκαρύ, όπως αποδεικνύουν τα ίδια τα λόγια του, αλλά και, δυστυχώς, η καταληκτική επιλογή/πράξη της ζωής του. Ο Γκαρύ, ο οποίος θυμίζω αντιμετώπιζε με φρίκη τις πλειοψηφίες επειδή «καταλήγουν πάντοτε απειλητικές», και αναγνώριζε ένα μόνο πυρήνα αυθεντικών αντιστασιακών, εκείνους που έχουν την ιερή δυνατότητα να σκέφτονται κατά πάντων, διαπίστωσε, μία δεκαετία πριν την εθελούσια έξοδο από την πολυτάραχη ζωή του, και αφού είχε ψυχογραφήσει μελαγχολικά τις αιτίες και τους πρωταγωνιστές των φυλετικών ταραχών στις ΗΠΑ και της νεανικής εξέγερσης στη Γαλλία το 1968, ότι «Πρέπει ωστόσο να παραδεχτεί κανείς ότι αυτή η δίψα για απόλυτη αυθεντικότητα και ειλικρίνεια σε απομονώνει, σε απομακρύνει, σε εγκλωβίζει στο εσωτερικό του μικρού βασιλείου του Εγώ και εμποδίζει οποιαδήποτε συνάθροιση», ή, ακόμη πιο επώδυνα, «Πόσο θλιβερή είσαι λοιπόν, Αλήθεια, πόσο ανόητη μπορείς να γίνεις Ψυχολογία!». Διαπιστώσεις που οδήγησαν τον Γκαρύ, αλλά και μερικούς άλλους διανοούμενους, στη μοιραία συνειδητοποίηση ότι «Δεν υπάρχει τίποτα πιο τρομερό από το να μη μπορείς πια να απελπιστείς». Να μην αναγνωρίζεις, δηλαδή, στη διαφορά ούτε τη ζωογόνα αξία της, αλλά ούτε και το κίνητρο για την ανατροπή της. [1] Για μία σύγχρονη παρουσίαση του φαινομένου Γκαρύ βλ. Adam Gopnik, «The made-up man», The New Yorker, 1.1.2018, https://bit.ly/2pql8W0. [2] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, «Τα αποτυπώματα της κυρίας με τη στρυχνίνη. Η διαφορά στον εγκέφαλο», στο Εγκεφαλικές Ανθρωπογραφίες, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2016. [3] Βλ. Βαλερύ, Επιλογή από το έργο του, μτφρ. Χαρά Μπανάκου-Καραγκούνη, Στιγμή, Αθήνα 1996.

Κωπηλατώντας στο αρχιπέλαγος Ρομάν Γκαρύ

Σύνδεση