Μια βόλτα στον πιο όμορφο κήπο

Πώς να μιλήσει κανείς για τη βιολογία; Μια επιστήμη που μπορεί μεν, σήμερα τουλάχιστον, να αφορά το τι συμβαίνει σε έναν μόνο από τους τρισεκατομμύρια πλανήτες αλλά που ταυτόχρονα μελετά τις πιο περίπλοκες γνωστές δομές στο σύμπαν. Gottfried Schatz, Βιολογία, ένας κήπος γεμάτος θαύματα, μτφρ. Δήμητρα Τσαβάλου-Hill, επιμ. Δέσποινα Γουργιώτη, Νίκος Κουμπιάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2018, σελ. 178 Πώς να μιλήσει κανείς για τη βιολογία; Μια επιστήμη που μπορεί μεν, σήμερα τουλάχιστον, να αφορά το τι συμβαίνει σε έναν μόνο από τους τρισεκατομμύρια πλανήτες αλλά που ταυτόχρονα μελετά τις πιο περίπλοκες γνωστές δομές στο σύμπαν. Πώς να περιγράψει με τρόπο κατανοητό, ελκυστικό και ουσιαστικό τα όσα εκπληκτικά μας έχει προσφέρει ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες; Πώς να μιλήσει κανείς για το τεράστιο εύρος των πρακτικών εφαρμογών, από την υγεία μέχρι τη διατροφή μας, αλλά και την κατανόηση της θέσης μας στον κόσμο, καθώς και τα πρωτοφανή ηθικά ζητήματα που αναδύονται με την ανάπτυξή της; Ειδικά σε μια εποχή που οι γνώσεις μας για τους έμβιους οργανισμούς και οι τεχνικές μελέτης έχουν γίνει ιδιαιτέρως περίπλοκες και, συχνά, οι περισσότεροι επιστήμονες ενός τομέα αδυνατούν να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις σε έναν άλλο λίγο πιο απομακρυσμένο, η απόφαση να γράψεις ένα μικρό βιβλίο που θα φέρνει το ευρύ κοινό κοντά στην επιστήμη της ζωής συνιστά πολύ τολμηρό εγχείρημα. Ένας βιολόγος που μελετά την οικολογία μάλλον θα επέλεγε να ξεκινήσει από την αλληλεπίδραση των οργανισμών με το περιβάλλον τους και σταδιακά να φθάσει στα όργανα, τους ιστούς, τα κύτταρα και τη βιοχημεία τους. Ένας μοριακός βιολόγος, πιθανότατα θα ξεκινούσε αντίστροφα, μιλώντας για τα μόρια που αποτελούν τη βάση της ζωής και θα έχτιζε σταδιακά το οικοδόμημα της βιόσφαιρας. Ένας εξελικτικός βιολόγος, πάλι, θα ξεκινούσε από την εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη μας και θα περιέγραφε σταδιακά τις εξελικτικές διεργασίες και τις αλλαγές που μας έφεραν στο παρόν. Ο Γκότφριντ Σατς, σπουδαίος βιοχημικός και πολύ ικανός εκλαϊκευτής της επιστήμης, ο οποίος συστήθηκε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό το 2012 με το βιβλίο του Πέρα απ’ τα γονίδια και πάλι από τις ΠΕΚ, και για το οποίο είχαμε γράψει στην ARB (τχ. 28, Απρίλιος 2012), κατάφερε να συνδυάσει όλες αυτές τις οπτικές γωνίες. Μέσα από μικρά αυτόνομα σχεδόν κεφάλαια, καθένα από τα οποία περνά με ευκολία από την εξελικτική σκοπιά στη μοριακή βιολογία και τη βιολογία των οργανισμών, παρουσιάζει με εύληπτο τρόπο όψεις της επιστήμης που προσφέρουν στον αναγνώστη μια πολύ καλή εικόνα για τη σύγχρονη έρευνα γύρω από σημαντικά ερωτήματα για τη ζωή και για εμάς τους ίδιους. Δυστυχώς, ο συγγραφέας απεβίωσε το 2015 αφήνοντας, όμως, εξαιρετικό έργο τόσο καθαρά επιστημονικό όσο και στο πεδίο της εκλαΐκευσης, το οποίο πολλοί συνάδελφοι συχνά παραμελούν. Οι πραγματικά μεγάλοι επιστήμονες, ωστόσο, ξέρουν ότι η διάχυση της γνώσης στο ευρύ κοινό είναι εξίσου σημαντική με την παραγωγή και τη συζήτησή της εντός της επιστημονικής κοινότητας. Φυσικά, δεν περιμένει κανείς να βρει τα πάντα για τη βιολογία σε ένα μικρό βιβλίο. Αυτό που θα βρει σίγουρα είναι αφορμές για περισσότερη αναζήτηση, κεντρίσματα για σκέψη και οπτικές γωνίες που χωρίς να προκαλούν, ωθούν σε ριζοσπαστική ερμηνεία της ζωής και του κόσμου. Δεν χρειάστηκαν στον συγγραφέα περισσότερα από 19 μικρά κεφάλαια για να μας ταξιδέψει σε πολλές γωνιές του σύμπαντος της βιολογίας και να αναδείξει κάποιες από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις των ερευνητών που έχουν αλλάξει ανεπίστρεπτα τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη ζωή. Το ταξίδι ξεκινά από τους μικροσκοπικούς μονοκύτταρους οργανισμούς που ζουν σε απόμακρα, εξωτικά μέρη του πλανήτη μας, στα βάθη των ωκεανών, γύρω από αναβλύσεις καυτού νερού και σε πηγές απ’ όπου βγαίνουν θειούχες ενώσεις από τα έγκατα της Γης. Στα ακραία περιβάλλοντα που δημιουργούν οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες της ανάβλυσης σε συνδυασμό με την απότομη ψύξη τους μέσα σε λίγα μέτρα και τις τεράστιες πιέσεις εξαιτίας του μεγάλου βάθους, ζουν οργανισμοί προσαρμοσμένοι να αντέχουν τέτοιες συνθήκες. Οργανισμοί που δεν βασίζονται στην ηλιακή ενέργεια, όπως η συντριπτική πλειονότητα των υπόλοιπων, αλλά στη χημική ενέργεια από αντιδράσεις που λαμβάνουν χώρα στις πολύ ιδιαίτερες αυτές συνθήκες. Κι όπως μάθαμε πρόσφατα, κυρίως μέσα από τη συγκριτική ανάλυση του γενετικού τους υλικού με εκείνο των πιο συνηθισμένων μικροοργανισμών αλλά και των πιο περίπλοκων, πολυκύτταρων, όπως εμείς, οι παράξενοι αυτοί οργανισμοί βρίσκονται στη βάση του «δέντρου της ζωής», μοιάζοντας πολύ με τους πρώτους ζωντανούς οργανισμούς που εμφανίστηκαν πριν από μερικά δισεκατομμύρια χρόνια! Ναι, οι εξωτικοί αυτοί μικροοργανισμοί μάς δείχνουν τον τρόπο που εμφανίστηκε η ζωή από τη μη ζωντανή ύλη πολύ σύντομα μετά τη δημιουργία του πλανήτη μας. Και μπορεί οι λεπτομέρειες όσον αφορά το πώς ακριβώς και με ποια σειρά έγιναν τα σχετικά βήματα να είναι ακόμα υπό διερεύνηση και να υπάρχουν εναλλακτικά σενάρια, αλλά η γενική εικόνα έχει πλέον σχηματιστεί. Ίσως η εκδοχή των «μαύρων καπνιστών», των υπέρθερμων αυτών αναβλύσεων στα βάθη των ωκεανών, που περιγράφει ο Σατς να είναι κάπως λιγότερο πειστική από εκείνη των «λευκών καπνιστών» που προτείνει ο Νικ Λέιν[1] και άλλοι πιο πρόσφατοι ερευνητές, αλλά η ουσία είναι ότι πλέον έχουμε πολύ ισχυρές επιστημονικές θεωρίες για την εμφάνιση της ζωής στη Γη μέσα από βιοχημικές διεργασίες που δεν αφήνουν περιθώρια για «υπερφυσικές παρεμβάσεις» ή λόγους για επίκληση της πιθανότητας εξωγήινης προέλευσής της. Τα βάθη των ωκεανών και τα μονοκύτταρα Αρχαία (όπως ονομάστηκε η μεγάλη ομάδα στην οποία περιλαμβάνονται οι μικροοργανισμοί αυτοί και που διακρίνεται από τα Βακτήρια με τα οποία φαινομενικά μοιάζουν αλλά από τα οποία στην πραγματικότητα διαφέρουν πολύ περισσότερο απ’ όσο ένα ζώο από ένα φυτό) κρατούσαν το μυστικό που πλέον μπορούμε και αποκρυπτογραφούμε. Και η συνέχεια της ιστορίας είναι εξίσου συναρπαστική. Όταν πλέον κάποιοι οργανισμοί «έμαθαν» (με την εξελικτική έννοια του όρου: όσοι έφεραν τις σχετικές μεταλλάξεις αναπαράχθηκαν περισσότερο και εντέλει επικράτησαν) να χρησιμοποιούν το φως του Ήλιου για να παίρνουν ενέργεια και απελευθερώθηκαν από τα βάθη των ωκεανών, άρχισαν να εμπλουτίζουν την ατμόσφαιρα με το τοξικό οξυγόνο. Όμως δεν κατάφεραν όλοι να βρουν τον μηχανισμό που χρειαζόταν για να χρησιμοποιήσουν το οξυγόνο χωρίς να καταστρέφονται, να βρουν αυτό που σήμερα αποκαλούμε κυτταρική αναπνοή. Αλλά και κάποιοι από τους μικροοργανισμούς εκείνους που δεν μπόρεσαν οι ίδιοι να το κάνουν, βρήκαν έναν έμμεσο τρόπο να επιβιώσουν στο νέο περιβάλλον, αναπτύσσοντας μια σχέση συνεργασίας με κάποια βακτήρια που είχαν βρει το κλειδί. Το πολύ δύσκολο βήμα που κατάφεραν να κάνουν μαζί, δημιουργώντας μια αποκλειστική σχέση αμοιβαιότητας, οδήγησε σε ένα από τα σημαντικότερα εξελικτικά άλματα στην ιστορία της ζωής. Τη δημιουργία ευκαρυωτικού κυττάρου με μιτοχόνδρια. Χωρίς να έχει πλήρως διευκρινιστεί ποιο ήταν το πρώτο βήμα, πριν από περίπου 1,7 δισ. χρόνια συνέβησαν δύο καταλυτικά γεγονότα: ένα βακτήριο και ένα μέλος των Αρχαίων ενώθηκαν σε μια σχέση «συμβίωσης» και έδωσαν το ευκαρυωτικό κύτταρο (κύτταρο που διαθέτει πυρήνα) και ένα άλλο βακτήριο συμβίωσε είτε με τα πρώτα ευκαρυωτικά είτε με τους άμεσους προγόνους τους, έδωσε τα σημερινά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας μέσα στα κύτταρα, τα οργανίδια που ονομάζονται μιτοχόνδρια[2]. Μόνο έτσι ήταν δυνατή η αύξηση του μεγέθους των κυττάρων και η μεταγενέστερη οργάνωσή τους σε πολύπλοκους, πολυκύτταρους οργανισμούς. Αλλά ακόμα πιο συναρπαστική ήταν η αποκάλυψη του τρόπου μεταφοράς της ενέργειας μέσα στα κύτταρα. Η αποκρυπτογράφηση της διαδικασίας με την οποία ένα μικρό μόριο, το αποκαλούμενο ATP, καταφέρνει να αποθηκεύει και να μεταφέρει την ενέργεια όπου αυτή χρειάζεται, ήταν ισάξια με την αποκρυπτογράφηση της δομής του DNA και ο Πήτερ Μίτσελ που, έπειτα από πολλές περιπέτειες και αμφισβητήσεις, την πραγματοποίησε, τιμήθηκε με Νομπέλ Χημείας το 1978. Δυστυχώς, όμως, δεν έχει κατακτήσει και φήμη αντίστοιχη με τη σημασία της ανακάλυψής του. Από τον μηχανισμό αυτό ο Σατς βρίσκει το έναυσμα να μιλήσει για τη ροή της ηλιακής ενέργειας μέσα στη βιόσφαιρα, από τα φυτά και τους άλλους φωτοσυνθετικούς οργανισμούς μέχρι τα σαρκοφάγα ζώα, αλλά και την παραγωγή ενέργειας από την ανθρώπινη τεχνολογία. Οι βιοχημικές διεργασίες μέσα στα μικροσκοπικά κύτταρα μπορούν να συνδεθούν με την καθημερινή μας ζωή και το τι συμβαίνει σε πλανητική κλίμακα, αν βέβαια έχει κανείς το βάθος σκέψης και το εύρος γνώσεων του συγγραφέα. Στα επόμενα κεφάλαια μας ταξιδεύει στα κύτταρα του αίματός μας και στο πώς εκτυλίσσεται μέσα μας ένας διαρκής κύκλος θανάτου και δημιουργίας σε μια διαρκή αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος με τα γονίδιά μας. Μας δείχνει πώς ο θάνατος είναι αναγκαίος για τη ζωή, όχι μόνο υπό την ποιητική, μεταφορική έννοια, αλλά υπό την πολύ πραγματική και καθημερινή έννοια της προγραμματισμένης κυτταρικής «αυτοκτονίας» που είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση της υγείας του οργανισμού. Με την ευκαιρία αυτή, ο συγγραφέας περιγράφει το αρκετά αμφιλεγόμενο ζήτημα του αλτρουισμού σε πληθυσμούς βακτηρίων, παραλληλίζοντάς τον με τον αλτρουισμό στους πιο σύνθετους κοινωνικούς οργανισμούς. Σε συνθήκες έλλειψης θρεπτικών ή αντίξοων περιβαλλοντικών συνθηκών, τυχαίο μέρος ενός πληθυσμού βακτηρίων «επιλέγει» να αυτοκτονήσει, προσφέροντας τα κυτταρικά του συστατικά ως τροφή για τα υπόλοιπα. Το κύτταρο που φαινομενικά αυτοκτονεί, όμως, στην ουσία περνά στη μορφή αδρανούς σπορίου που θα μπορέσει να αναπτυχθεί πάλι όταν οι συνθήκες γίνουν καλύτερες. Το κατά πόσο συνιστά αυτό πραγματικό αλτρουισμό ή όχι είναι συζητήσιμο, αλλά ίσως δεν έχει και τόση σημασία, αφού εντέλει η περιγραφή της διαδικασίας αυτής είναι έτσι κι αλλιώς εκπληκτική. Στο σημείο αυτό να κάνουμε μια ήσσονος σημασίας παρατήρηση όσον αφορά τις σημειώσεις της μεταφράστριας, οι οποίες στο σύνολό τους είναι πολύ χρήσιμες και σωστές. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γαλλική έκφραση ‘petite mort’ για να αποδώσει μεταφορικά τη σχέση «έρωτα» και θανάτου και η μεταφράστρια, σωστά μεν αλλά ελλιπώς, την εξηγεί στην υποσημείωση ως «πρόσκαιρη απώλεια συνείδησης». Μόνο που στη σύγχρονη χρήση της, η οποία και έχει μεγαλύτερη συνάφεια με το εν λόγω σημείο του κειμένου, χρησιμοποιείται για την κατάσταση αμέσως μετά τον οργασμό, η οποία παρομοιάζεται με «μικρό θάνατο». Η συζήτηση περί βακτηρίων και συμβίωσης οδηγείται στην, αναπόφευκτη(;), ερώτηση για το πού αρχίζει και πού τελειώνει ο εαυτός μας. Ποια είναι τα όρια του ‘εγώ’ μας; Τι είναι ένα άτομο; Η ύπαρξή μας προϋποθέτει την παρουσία δισεκατομμυρίων κυττάρων βακτηρίων που ζουν πάνω και μέσα στο σώμα μας και χωρίς αυτά δεν μπορούμε να ζήσουμε ούτε λεπτό. Αλλά και κάθε μας κύτταρο, όπως είπαμε, είναι προϊόν συμβίωσης με προγονικά βακτήρια, τα μιτοχόνδρια, ενώ και σήμερα κάποια άλλα βακτήρια βρίσκονται στην πορεία να γίνουν αναπόσπαστο μέρος των κυττάρων πολλών οργανισμών, ελέγχοντας ποικίλες διεργασίες που αφορούν κυρίως την αναπαραγωγή τους. Το μυαλό μας αρέσκεται να κατατάσσει τον κόσμο σε διακριτά σύνολα, σε «κουτάκια», αλλά η φύση δεν υπακούει στις επιθυμίες μας. Αντιθέτως, εμείς είμαστε προϊόν μιας μακράς εξελικτικής ιστορίας, της οποίας τα σημάδια ανιχνεύουμε σε κάθε χαρακτηριστικό και κάθε πράξη μας. Ο ρόλος του κοβαλτίου στη ζωή μας, για παράδειγμα, αντικείμενο ενός από τα κεφάλαια του βιβλίου, τονίζει τη σημασία της κατανόησης του εξελικτικού μας παρελθόντος ακόμα και για την αντιμετώπιση προβλημάτων στην υγεία μας. Το κοβάλτιο είναι συστατικό της απολύτως αναγκαίας βιταμίνης B12 και από εκεί ο συγγραφέας αρπάζει την ευκαιρία να μιλήσει για ένα ζήτημα που άπτεται του τρόπου με τον οποίο οι συναισθηματικές αντιδράσεις μας μπορεί να οδηγήσουν σε τραγικά αποτελέσματα, αντίθετα με τις προθέσεις μας, εάν απουσιάζει η επιστημονική γνώση. Η ιστορία του «χρυσού ρυζιού» δείχνει πώς η γενικευμένη και άκριτη αντίθεση στους «γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς» κινδύνευσε να στερήσει από εκατομμύρια ανθρώπους την πρόσβαση σε μια τροφή πλούσια σε βιταμίνη Α και σίδηρο. Ο φόβος για τη γενετική τροποποίηση σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται με την εσφαλμένη αντίληψη περί «σοφίας της φύσης» ή περί ανωτερότητας των «φυσικών» προϊόντων, αγνοώντας ότι σε όλη την ιστορία της ζωής συμβαίνουν διαρκώς ανταλλαγές γονιδίων ή ότι και οι παραδοσιακές καλλιέργειες είναι στην ουσία διαδικασίες γενετικής τροποποίησης. Η «επικίνδυνη συμπόνοια» που αναφέρει ο συγγραφέας, δανειζόμενος τον όρο από το μυθιστόρημα του Στέφαν Τσβάιχ, είναι αυτή η πρωτοκαθεδρία της συναισθηματικής αντίδρασης που δεν συνοδεύεται από προσεκτική και σφαιρική γνώση. Η ερμηνεία του κόσμου και του εαυτού μας δεν μπορεί να περιορίζεται από πολιτικές αρχές και η επιστημονική συζήτηση πρέπει να είναι ελεύθερη από ιδεολογικές προκαταλήψεις. Η στάση αυτή του Σατς αναδεικνύεται και δικαιώνεται στη σειρά των κεφαλαίων που αφορούν θέματα καθορισμού του φύλου και της σεξουαλικής συμπεριφοράς. Θέματα «επικίνδυνα» στο πλαίσιο του «πολιτικώς ορθού» λόγου, ο οποίος συχνά χάνει την επαφή του με τον ορθό λόγο. Τι είναι αυτό που καθορίζει το φύλο, λοιπόν; Πώς προκύπτουν οι σεξουαλικές προτιμήσεις των ατόμων; Υπάρχει «φυσική» σεξουαλική συμπεριφορά; Τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα αναδεικνύουν και ξεδιαλύνουν όλο και περισσότερο την αλληλεπίδραση των γονιδίων με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών που σχετίζονται με τα φύλα, τόσο στον άνθρωπο όσο και στους άλλους οργανισμούς. Έτσι κι αλλιώς, η σεξουαλική συμπεριφορά μας είναι κι αυτή ένα προϊόν της μακρόχρονης εξελικτικής μας ιστορίας. Μήπως, όμως, αυτό σημαίνει ότι είναι δέσμια της γενετικής μας κληρονομιάς; Όπως με απλό και σαφή τρόπο περιγράφει ο συγγραφέας, η διαπίστωση της διαλεκτικής σχέσης γονιδίων-περιβάλλοντος δείχνει ακριβώς το αντίθετο. Ναι, υπάρχει μεν ένα πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται η συμπεριφορά μας αλλά υπάρχει και μεγάλη ελευθερία επιλογών. Η συχνά παρεξηγημένη διατύπωση του E.O. Γουίλσον ότι «τα γονίδια κρατούν τα χαλινάρια του πολιτισμού»[3] βρίσκει εδώ δικαίωση ως υπό συνθήκες ελευθερία επιλογής κατεύθυνσης και όχι ως αυστηρός έλεγχος. Στην προσπάθεια του Σατς να αναδείξει τον ρόλο του περιβάλλοντος στη βιολογική εξέλιξη και τη συμπεριφορά μας, εξετάζει και τις πρόσφατες εξελίξεις στο συναρπαστικό τομέα της επιγενετικής, στον τρόπο δηλαδή που τροποποιήσεις του γενετικού υλικού κατά τη διάρκεια της ζωής μας μπορούν να επηρεάζουν τη λειτουργία μας αλλά και να κληρονομούνται στους απογόνους μας. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι χάριν απλούστευσης και όχι λόγω εσφαλμένης αντίληψης ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι γνώσεις μας για την επιγενετική έρχονται να δικαιώσουν εν μέρει τον Λαμάρκ. Η ταύτιση της εξελικτικής θεωρίας του Λαμάρκ με την κληρονομικότητα των επίκτητων ιδιοτήτων, στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας, είναι μεν γενικευμένη αλλά δεν παύει να είναι εσφαλμένη. Η άποψη ότι τροποποιήσεις που συμβαίνουν στη διάρκεια της ζωής μας, όπως ας πούμε αυτές που σήμερα εξετάζει η επιγενετική, μπορούν να κληρονομηθούν ήταν ευρέως διαδεδομένη την εποχή εκείνη και, μάλιστα, την ασπαζόταν και ο Δαρβίνος. Επιπλέον, παρόλο που κάποιες επιγενετικές τροποποιήσεις έχει δειχθεί ότι όντως κληρονομούνται για κάποιες γενιές τουλάχιστον, δεν έχει ακόμα δειχθεί πειστικά το κατά πόσο έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των οργανισμών, δεδομένου ότι είναι πολύ εύκολο να αναιρεθούν και, επιπλέον, μπορούν να «κρύψουν» προσωρινά δυσμενείς υποκείμενες μεταλλάξεις. Καθώς, όμως, τα θέματα αυτά είναι πολύ τεχνικά, ο συγγραφέας προτιμά να μείνει στην κάπως πιο εύληπτη από το ευρύ κοινό αναφορά στον Λαμάρκ, εστιάζοντας κυρίως στο ότι η γενετική μας σύσταση δεν είναι μια κλειστή φυλακή αλλά ένα ανοικτό παράθυρο στον κόσμο. Αυτή η «ελευθερία» μας αναδεικνύεται και από την τεράστια πολυπλοκότητα του νευρικού μας συστήματος, ιδίως των εγκεφαλικών μας κυττάρων, και τις πρακτικά άπειρες δυνατότητες δημιουργίας συνδέσεων μεταξύ τους, άρα και δυνατών «αποφάσεων» σε κάθε πρόβλημα. Ίσως ο συγγραφέας να υπερβάλλει κάπως όσον αφορά το εύρος της ελευθερίας αυτής, καθώς και ο ίδιος προσφέρει πλήθος παραδειγμάτων συμπεριφοράς που δείχνουν την ύπαρξη σαφών ορίων σε αυτή, αλλά η ουσία του επιχειρήματός του παραμένει: δεν είμαστε δέσμιοι των γονιδίων μας αλλά έχουμε πολλά περιθώρια ελευθερίας. Μπορεί να μην είναι «απέραντη» η χώρα των επιλογών, όπως τιτλοφορείται το σχετικό κεφάλαιο, δανειζόμενο την έκφραση από τον Άρτουρ Σνίτσλερ για την ψυχή, αλλά είναι σίγουρα πολύ μεγάλη. Και σίγουρα έχει παίξει σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωσή της και η τύχη, όπως δείχνει ο Σατς σε ένα ακόμα εξαιρετικά διαυγές κεφάλαιο που αναδεικνύει τον ρόλο της τύχης ως απαραίτητου παράγοντα για την ανάπτυξη και την επιβίωση ακόμα και των πιο σύνθετων οργανισμών. Δυστυχώς, στο μυαλό ανθρώπων που δεν εμπνέονται από τη διάθεση για γνώση αλλά προσπαθούν να προωθήσουν δογματικές ιδεολογίες, όπως συμβαίνει με τους «δημιουργιστές» και τη σύγχρονη εκδοχή τους, τους οπαδούς του «ευφυούς σχεδιασμού», ο ρόλος της τύχης διαστρεβλώνεται με σκοπό να στηριχθεί η απιθανότητα της εξέλιξης. Η τύχη, όμως, είναι σημαντική επειδή συνοδεύεται και συλλειτουργεί με το αντίθετό της, τη φυσική επιλογή. Είναι αναγκαία η ταυτόχρονη δράση τους. Χωρίς τυχαία συμβάντα, η φυσική επιλογή δεν θα είχε ποικιλομορφία για να δράσει και χωρίς τη φυσική επιλογή, η τύχη δεν θα μπορούσε να οδηγήσει τη ζωή σε τόσο εκπληκτικές δομές. Καθώς ο αναγνώστης πλησιάζει προς το τέλος του βιβλίου, και μετά ένα κάπως πιο συμβατικό κεφάλαιο για την εξέλιξη της ομιλίας στον άνθρωπο, συναντά μια φαινομενικά άσχετη με τα προηγούμενα συζήτηση για τον τρόπο που συσσωρεύουμε και αποθηκεύουμε τις πληροφορίες. Και λέω φαινομενικά, επειδή το θέμα της πληροφορίας διαπερνά όλα τα προηγούμενα θέματα, καθώς η εξέλιξη της ζωής αφορά την εξέλιξη της γενετικής πληροφορίας. Εδώ, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο πλέον ουσιαστικός και δημιουργικός τρόπος «αποθήκευσης» των τεράστιων ποσοτήτων πληροφορίας που παράγει ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι το ίδιο το μυαλό μας: μέσα από τη συσχέτιση και την αξιοποίηση των πληροφοριών από φωτεινά μυαλά, θα προάγουμε τον πολιτισμό ανεξαρτήτως των διαθέσιμων φυσικών μέσων καταγραφής τους, όπως άλλωστε και η εξέλιξη διαρκώς παράγει νέες πληροφορίες συνθέτοντας παλαιότερες. Κατόπιν εξετάζει το θέμα της ενέργειας που χρειάζεται ο άνθρωπος για να διατηρεί και να προάγει τον πολιτισμό του, σε μια προσπάθεια να καταδείξει τη σημασία της διαρκούς έρευνας για νέες μορφές και νέες τεχνολογίες, μέσα από μια μακροχρόνια οπτική γωνία. Τα θέματα αυτά, φυσικά, έχουν ποικίλες διαστάσεις και θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι ο άνθρωπος έχει αποδείξει πως βρίσκει πάντα τεχνολογικές λύσεις[4]. Η συμφέρουσα πυρηνική σύντηξη μπορεί να είναι μια από τις λύσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά δεν αποκλείεται να υπάρξουν και τεχνολογικές καινοτομίες που αδυνατούμε να σκεφτούμε σήμερα. Εξάλλου ποιος μπορούσε να σκεφτεί τη σημερινή τεχνολογία πριν από μερικούς μόνο αιώνες; Ένα τέτοιο βιβλίο δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς αναφορά στο μεγαλύτερο όλων των ερωτημάτων: υπάρχει εξωγήινη ζωή; Ο Σατς κάνει μια μικρή, κάπως ελλειπτική είναι η αλήθεια, αναδρομή στην ιστορία της έρευνας για την αρχή της ζωής στον πλανήτη μας, για πετάξει μετά στον Τιτάνα, τον δορυφόρο του Κρόνου που ενδέχεται να κρύβει ευνοϊκό για ζωή περιβάλλον στο εσωτερικό του, και στον Άρη, στον οποίο φαίνεται να υπάρχουν κάποιες ενδείξεις πιθανής παρουσίας ζωής στο απώτατο παρελθόν. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, αν λάβει κανείς υπόψη τον τεράστιο αριθμό πλανητικών συστημάτων που διαπιστώνουμε ότι υπάρχει στο σύμπαν, θα συμφωνήσουμε με τον συγγραφέα ότι η ύπαρξη ζωής και αλλού είναι σχεδόν βέβαιη αφού συνθήκες παρόμοιες με εκείνες που οδήγησαν στην εμφάνισή της στη Γη αναμένεται να υπάρχουν σε πολλούς άλλους πλανήτες. Από τη στιγμή που υπάρχουν οι αναγκαίες συνθήκες, οι χημικές διεργασίες που οδηγούν στη ζωή είναι σχεδόν αναπόφευκτες. Ο Σατς μας ξενάγησε στον θαυμαστό κήπο της βιολογίας, δείχνοντάς μας μερικές από τις πιο εκπληκτικές γωνιές του, καλλιεργώντας έντεχνα την όρεξη για περισσότερη αναζήτηση. Η απώλεια τέτοιων επιστημόνων είναι μεγάλη. Είναι, όμως, βέβαιο ότι θα υπάρξουν και άλλοι που θα θελήσουν να καλλιεργήσουν τον κήπο αυτόν και θα διαθέτουν τα ανάλογα ταλέντα. Η ίδια η βιολογία μας σχεδόν το εξασφαλίζει. Είναι, νομίζω, πλέον αυτονόητο ότι οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης έχουν κάνει εξαιρετική δουλειά με την επιμέλεια του βιβλίου. Η μεταφράστρια, η κ. Τσαβάλου-Bill, αλλά και όλοι οι συντελεστές έχουν φροντίσει να μας δώσουν ένα κείμενο που διαβάζεται άνετα, χωρίς αξιοσημείωτα λάθη ή αμφιλεγόμενες αποδόσεις της ορολογίας και με μετρημένο αριθμό υποσημειώσεων, μόνο όπου όντως χρειάζεται. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι οι ΠΕΚ κρατούν γερά τα σκήπτρα της επιστημονικής εκλαΐκευσης στον ελληνικό εκδοτικό χώρο. [1] Βλ. N. Lane, The Vital Question. Energy, Evolution, and the Origins of Complex Life, W.W. Norton & Company, 2015. [2] P. López-García, L. Eme and D. Moreira, “Symbiosis in eukaryotic evolution”, Journal of Theoretical Biology, 434 (2017): 20–33. [3] Βλ. Ε.Ο. Wilson, Για την ανθρώπινη φύση, Σύναλμα, Αθήνα 1998. [4] Βλ., π.χ., M. Ridley, Ορθολογική αισιοδοξία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2017, αλλά και την κριτική του στο περιοδικό αυτό: Σ. Σφενδουράκης, «Αναζητώντας το Μέλλον», ARB, τ. 93 (Μάρτιος 2018), σ. 28-31.

Μια βόλτα στον πιο όμορφο κήπο

Σύνδεση