Κρίση ηγεσίας

Συνεχίζουμε τον σχολιασμό του «Μανιφέστου του Φιλελευθερισμού» του Economist, που δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 100 της ARB τον Νοέμβριο 2018 μεταφρασμένο στα Ελληνικά, με το παρακάτω άρθρο του κ. Παναγή Βουρλούμη. Τo «Μανιφέστο του Φιλελευθερισμού» του Economist θεωρεί δεδομένο ότι στις Δυτικές δημοκρατίες κυβερνούν οι ελίτ και τις καλεί να συνέλθουν από τον ευδαιμονισμό και να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις για να προστατέψουν τον τρόπο ζωής που ισχύει στα κράτη τους, αλλά και το δικό τους συμφέρον και τη δική τους ηγετική θέση. Δεν μας εξηγεί ποιες είναι αυτές οι ελίτ, αλλά μάλλον εννοεί τις πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές ηγεσίες. Δεν τις αξιολογεί ποιοτικά, αν και αναφέρει αρνητικά τη διαπλοκή των πολιτικών με οικονομικούς παράγοντες. Μια γενική παρατήρηση είναι ότι το Μανιφέστο θίγει πολλά ενδιαφέροντα σημεία αλλά τα αφήνει να αιωρούνται. Είναι πολύ σύντομο για να χρησιμέψει σαν ανάλυση του φιλελευθερισμού και των προβλημάτων του και πολύ μακρύ για επαναστατικό μανιφέστο. Παρ’ όλα αυτά είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και αξιόλογο κείμενο. Ο υπότιτλός του θα μπορούσε να είναι «Κρίση ηγεσίας». Το Μανιφέστο θεωρεί σωστά ότι ο τρόπος ζωής και οι αξίες που επικρατούν στις δημοκρατίες της Δύσης υπερέχουν σαν σύστημα διακυβέρνησης και οργάνωσης της κοινωνίας και ότι αυτό έχει αποδειχθεί στην πράξη. Οι λαοί που ασπάστηκαν τον φιλελευθερισμό έχουν τις καλύτερες επιδόσεις στην δημιουργία πλούτου, γνώσης, πολιτισμού, αλλά και πολεμικής ισχύος. Έχουν πετύχει για τους ίδιους υψηλό βαθμό ελευθερίας και ποιότητας ζωής. Για όλους αυτούς τους λόγους ο φιλελευθερισμός πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει και να επεκτείνει την επιρροή του. Στο παρελθόν ο φιλελευθερισμός έδειξε αξιοθαύμαστη ικανότητα να προσαρμόζεται στις εξωτερικές προκλήσεις, διατηρώντας τον πυρήνα των αξιών του. Επέζησε και βγήκε δυνατότερος από εσωτερικές κρίσεις και εξωτερικές συγκρούσεις, νικώντας τον φασισμό και τον κομμουνισμό. Σύγχρονες όμως παγκόσμιες εξελίξεις στην οικονομία, τεχνολογία, οι κλιματικές, δημογραφικές και άλλες, τον ξεπερνούν. Δείχνει αδυναμία να ανταποκριθεί, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να υποστεί αλλοίωση, ποιοτική υποβάθμιση ή και υποταγή σε ανελεύθερα συστήματα. Ο φιλελευθερισμός έχει βαθιές ρίζες στην Δυτική Ευρώπη, Βόρειο Αμερική και Ωκεανία και λίγες ακόμη χώρες, αποτελεί όμως μειοψηφία στον πλανήτη και πρόσφατα χάνει έδαφος στον ανταγωνισμό με άλλα συστήματα και αξίες, ακόμη και μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Οι εσωτερικές απειλές προέρχονται κυρίως από την επιτυχία του στην οικονομία και τεχνολογία. Ο φιλελευθερισμός δεν έχει ακόμη καταφέρει να βρει λύσεις στις προκλήσεις από την απότομη αύξηση του πλούτου και την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Στις φιλελεύθερες χώρες μεγαλώνει συνεχώς το χάσμα ανάμεσα στους υπερπλούσιους και τους λοιπούς και αυξάνει η συγκέντρωση ισχύος στα χέρια εκείνων που ελέγχουν την τεχνολογία, ιδίως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι μεν ελάχιστοι πλούσιοι και ισχυροί, που το Μανιφέστο περιγράφει σαν μια διεθνή ελίτ, περνούν καλά αδιαφορώντας για τα κοινά στη χώρα τους και απεμπολώντας τον ηγετικό τους ρόλο, οι δε πολυάριθμοι μη προνομιούχοι συγκρίνουν, αισθάνονται ότι ο φιλελευθερισμός τους αδικεί, και γίνονται ευάλωτοι στον λαϊκισμό. Το ίδιο συμβαίνει και με εκείνους που χάνουν τις δουλειές τους και περιθωριοποιούνται από την τεχνολογική πρόοδο. Σχετικά με τον χαρακτηρισμό «διεθνής ελίτ», το Μανιφέστο ακουμπά, δίχως να εμβαθύνει, στην δυνατότητα που παρέχει η παγκοσμιοποίηση στους προικισμένους ή άλλου είδους προνομιούχους να εγκαθίσταται σε όποιο σημείο της γης τους συμφέρει. Έτσι ορισμένα κράτη στερούνται της φυσικής τους ηγεσίας για να επωφεληθούν άλλα. Η παγκοσμιοποίηση είναι για τον φιλελευθερισμό ευκαιρία αλλά συνάμα και απειλή. Το Μανιφέστο αφιερώνει πολύ χώρο στην απειλή που προέρχεται από την μετανάστευση, κι αυτή αποτέλεσμα της οικονομικής επιτυχίας των φιλελεύθερων κρατών, που τα κάνει πόλους έλξης για τους φτωχούς του κόσμου, και, θα προσέθετα, και για τους πλούσιους του μη φιλελεύθερου. Οι κίνδυνοι από εκεί είναι πολλαπλοί. Η είσοδος μεγάλων αριθμών ξένων βάζει σε δοκιμασία, στις χώρες που την υφίστανται, την στερεότητα των αρχών του φιλελευθερισμού (ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες κ.λπ.). Όταν συνδυάζεται με οικονομικές συνέπειες, ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας και συμμετοχή στο κοινωνικό κράτος, το μίγμα γίνεται εκρηκτικό. Τονίζοντας τις οικονομικές αιτίες της αντίδρασης στη μετανάστευση το Μανιφέστο φανερώνει μια από τις αδυναμίες του φιλελευθερισμού. Θεωρεί τον άνθρωπο κυρίως οικονομική οντότητα, homus oeconomicus, υποτιμώντας τις εθνοτικές και θρησκευτικές του πλευρές. Αυτές παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην στάση απέναντι στον μετανάστη και μπορεί να είναι καταλυτικές για την τύχη του φιλελευθερισμού. Το Μανιφέστο αναφέρει και άλλες απειλές στον φιλελευθερισμό, όπως για παράδειγμα την εσωτερική διάσπαση που προκαλεί η υπέρμετρη έμφαση στις ιδιαιτερότητες. Γενικά θεωρεί ότι η εκμετάλλευση της ελευθερίας που παρέχουν τα φιλελεύθερα καθεστώτα μπορεί να οδηγήσει σε αναρχία και να βλάψει τον φιλελευθερισμό. Αυτό το ζούμε έντονα τα τελευταία χρόνια κι εδώ. Δεν τονίζει αρκετά το Μανιφέστο την ανάγκη αυστηρότητας και πειθαρχίας στην τήρηση των νόμων, συνθήκες απαραίτητες για την επιβίωση του φιλελευθερισμού. Λάιονελ Τσαρλς Φάινινγκερ, Άτιτλο, 1954, ΜοΜΑ, Νέα Υόρκη. Οι προτάσεις του Μανιφέστου για την αντιμετώπιση των απειλών δεν είναι πρωτότυπες. Πολλά από τα μέτρα που εισηγείται εφαρμόζονται ήδη σε αρκετές χώρες και αφορούν αλλαγές στην φορολογία, το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, την δια βίου εκπαίδευση, κ.ά. Η κατεύθυνσή τους είναι προς την διατήρηση της ελευθερίας των συναλλαγών και του κινήτρου δημιουργίας, σε συνδυασμό με την εξομάλυνση των οικονομικών ανισοτήτων και την παροχή ενός δικτύου ασφαλείας για τους φτωχούς. Θυμίζουν σε αρκετά σημεία το Κεφάλαιο του Πικεττύ, αν και λιγότερο ριζοσπαστικά. Είναι ενδιαφέρον ότι το Μανιφέστο, ενώ συζητά την καθιέρωση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος για όλους, τελικά δεν την υιοθετεί. Αντίθετα η ΝΔ την περιλαμβάνει στις προτάσεις της για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Είμαστε μπροστά. Το Μανιφέστο κάπου ισχυρίζεται ότι «δεν υπάρχει πια ο μπαμπούλας του σοσιαλισμού…». Δεν έχει δίκαιο, ούτε για τον χαρακτηρισμό ούτε για το ότι ο σοσιαλισμός εξέλιπε. Πολλά από εκείνα που εισηγείται στην οικονομία και την κοινωνική πολιτική είναι σοσιαλιστικά μέτρα και προϋποθέτουν ισχυρό κρατικό παρεμβατισμό. Ο φιλελευθερισμός ιστορικά απεχθάνεται το μεγάλο κράτος, αλλά αναγκαστικά εκεί καταφεύγει όταν τον απειλούν άλλοι κίνδυνοι. Σε άλλο σημείο το Μανιφέστο αντιπαραθέτει τον φιλελευθερισμό με τον συντηρητισμό. Κι αυτό λάθος. Μια από τις δυνάμεις του φιλελευθερισμού είναι ότι μπορεί να χωρέσει και τις δύο τάσεις. Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων από την μετανάστευση το Μανιφέστο καταλήγει ότι τα φιλελεύθερα κράτη πρέπει να βάλουν φραγμούς. Το λέει με διπλωματική γλώσσα, αλλά συντάσσεται με το συντηρητικό στρατόπεδο. Το Μανιφέστο μάς περιγράφει πώς ο ακραίος φιλελευθερισμός των αρχών του 19ου αιώνα βαθμιαία «φιλελευθεροποιήθηκε» ως τις μέρες μας θυσιάζοντας πολλά κεκτημένα των ελίτ του για να διατηρήσει άλλα, πιο ουσιαστικά. Σταδιακά το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε σε όλους και επιβλήθηκε προοδευτική φορολογία. Σήμερα στα φιλελεύθερα κράτη η ένταξη στην κοινωνία περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο των πληθυσμών. Φρουρός όμως των φιλελεύθερων αξιών παραμένει μια σχετικά ολιγάριθμη τάξη που υπερέχει σε μόρφωση, οικονομική δύναμη και ικανότητα. Εκείνοι, οι ελίτ, κυβερνούν τους υπόλοιπους που η προσήλωσή τους στις φιλελεύθερες αξίες εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις υλικές παροχές που αυτές τους εξασφαλίζουν. Τα μέτρα που εισηγείται το Μανιφέστο στοχεύουν στην διατήρηση μιας ευαίσθητης ισορροπίας. Το Μανιφέστο θα έπρεπε να αναφέρει ότι τον τελευταίο λόγο στις φιλελεύθερες δημοκρατίες έχει η ψήφος, που ενίοτε τις έχει καταργήσει. Και ερχόμαστε τώρα στις εξωτερικές απειλές, τον ανταγωνισμό, ακόμη και το ενδεχόμενο σύγκρουσης, με κόσμους που έχουν διαφορετικές ιδεολογίες. Ιστορικά ο φιλελευθερισμός έχει δείξει ιεραποστολικό ζήλο να επιβάλλει τις αρχές του, με το καλό ή και με το άγριο. Αλλού το πέτυχε μόνιμα, αλλού όχι. Η τεχνολογική υπεροχή, ιδίως στους εξοπλισμούς, έπαιξε μέχρι πρόσφατα σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση και κυριαρχία του φιλελευθερισμού στην υδρόγειο. Χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα, με αρχαίους πολιτισμούς, που είχαν πριν την πρώτη βιομηχανική επανάσταση πολύ υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα από τα κράτη της Δύσης, έγιναν φτωχοί υποτελείς για ένα διάστημα. Τώρα, όπως παραδέχεται το Μανιφέστο, επιλέγοντας από τον φιλελευθερισμό εκείνα που θέλουν, δυναμώνουν ξανά και τραβούν τον δικό τους δρόμο, όπως και η Ρωσία και άλλοι. Η πρόσβαση στην τεχνολογία είναι πια παγκόσμια. Το Ισλάμ, που έχει τους περισσότερους οπαδούς και αυξάνεται ταχύτερα από τις άλλες θρησκείες, απορρίπτει ευθέως τις αρχές του φιλελευθερισμού. Μεγάλα κράτη, Βραζιλία, Νιγηρία, Ν. Αφρική, Ινδονησία, Τουρκία, αμφιταλαντεύονται, και όπως σημειώνει το Μανιφέστο η ροπή τους είναι αντίθετη προς τον φιλελευθερισμό. Κάπου γράφει ότι μόνο στο 13% του κόσμου υπάρχει ελευθερία του Τύπου. Η παγκοσμιοποίηση εντείνει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και άλλα συστήματα. Το Μανιφέστο διατυπώνει αμφιβολίες για το εάν η οικονομική και τεχνική πρόοδος στον μη φιλελεύθερο κόσμο θα συνεχίσει με τους ίδιους ρυθμούς, αλλά συμβουλεύει τα φιλελεύθερα κράτη να εξοπλίζονται για παν ενδεχόμενο: «…τα φιλελεύθερα ιδανικά δεν οδηγούν πουθενά αν δεν υποστηρίζονται από την δύναμη και αποφασιστικότητα των εθνικών κρατών…». Αποδίδει στην Κίνα ρεβανσισμό και σε Κίνα και Ρωσία επιθετικές διαθέσεις. Η στάση αυτή προδίδει ανασφάλεια και είναι επικίνδυνη. Χώρες όπως η Κίνα και η Ρωσία δεν έχουν κανένα λόγο να συγκρουστούν. Τις συμφέρει η ειρήνη ώστε να συνεχίσουν να δυναμώνουν και να αυξάνουν την παγκόσμια επιρροή τους. Αντίθετα, οι φιλελεύθερες ΗΠΑ, που γνωρίζουν ότι σε λίγο δεν θα είναι η μόνη υπερδύναμη, είναι πιθανότερο να έμπαιναν στον πειρασμό να κάνουν έναν προληπτικό πόλεμο. Συνεχίζοντας τους μαύρους αυτούς συλλογισμούς, το τρωτό, όπως είπαμε, του φιλελευθερισμού είναι ότι η συναίνεση των κυβερνωμένων εξασφαλίζεται σε μεγάλο βαθμό με υλικές παροχές. Η δυνατότητα εκεί είναι πεπερασμένη. Οι ελίτ παντού χρησιμοποίησαν τον φόβο και επικαλούνται τον εθνικισμό και τη θρησκεία όποτε αισθάνονται ότι απειλούνται. Το κάνουν για να συσπειρώσουν τους πληθυσμούς τους. Οι φιλελεύθερες ελίτ δεν αποτελούν εξαίρεση. Προς το παρόν, η πλατφόρμα επάνω στην οποία κάθεται ο φιλελευθερισμός είναι το εθνικό κράτος. Η ύπαρξη παντού πυρηνικών οπλοστασίων απομακρύνει το ενδεχόμενο μιας παγκόσμιας σύρραξης και το πιθανότερο σενάριο είναι ότι τα μεγάλα κράτη και συνασπισμοί θα συνεχίσουν να συνυπάρχουν με τριβές στην περίμετρο του χώρου που το καθένα τους θεωρεί ζωτικό. Αλλού είναι το πρόβλημα. Το Μανιφέστο αναφέρει σε διάφορα σημεία τον κίνδυνο από την κλιματική αλλαγή, αποκαλώντας τον μάλιστα γιγαντιαίο. Η κλιματική αλλαγή δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα σε φιλελεύθερους και μη. Θα μπορέσουν, άραγε, φιλελεύθερες και λοιπές ελίτ και άλλες νομενκλατούρες να συνεργαστούν για να προλάβουν τα χειρότερα;

Σύνδεση