Στις ρίζες του χριστιανικού ανθελληνισμού - II

Μέρος Β΄ «Δυστυχισμένοι οι πτωχοί τω πνεύματι γιατί όπως ήταν πάνω στη γη θα είναι και κάτω απ’ τη γη».(Μπόρχες, «Περικοπές από ένα απόκρυφο ευαγγέλιο») 9. Η κάπως διαλλακτική στάση απέναντι στον Ελληνισμό οφείλεται σε απολογητές της εποχής που ο χριστιανισμός δεν είχε προσκολληθεί σαν οστρακόδερμο στον βράχο της κρατικής εξουσίας – οπότε και αυτοαχρηστεύθηκε σαν θρησκεία των φτωχών. Οι Πατέρες αυτοί είχαν εξοικείωση με την θύραθεν παιδεία, μάλιστα μερικοί απ’ αυτούς πριν γίνουν χριστιανοί άσκησαν το μυαλό τους ως φιλόσοφοι. Έτσι συχνά προσπαθούν να χρησιμοποιούν ελληνικές διαλεκτικές μεθόδους για την υποστήριξη άλογων δογμάτων. Κύριος εκπρόσωπος αυτής της (σ)τάσης είναι ο μάρτυρας Ιουστίνος (περ. 110-165 μ.Χ.), επινοητής της άποψης περί σπερματικού λόγου. «Οὐχ ὅτι ἀλλότριά ἐστι τὰ Πλάτωνος διδάγματα τοῦ Χριστοῦ. (…) Ἕκαστος γάρ τις ἀπὸ μέρους τοῦ σπερματικοῦ θείου λόγου τὸ συγγενὲς ὁρῶν καλῶς ἐφθέγξατο» (Απολογία Β΄, 13:2-3). Στον Ιουστίνο ανήκει επίσης η φράση ότι «καὶ οἱ μετά λόγου βιώσαντες Χριστιανοί εἰσι, κἂν ἄθεοι ἐνομίσθησαν» (Απολογία Α΄, 46.2-4). Φυσικά δεν μεταβάλλεται κάποιος αρχαίος σοφός σε σπερματικό χριστιανό αν υποστήριζε λ.χ. ότι δεν πρέπει να κάνεις το κακό ή κάποια άλλη γενικώς αποδεκτή ηθική αρχή. Στον Ιουστίνο η άποψη περί σπερματικού λόγου συνδέεται μ’ εκείνη σύμφωνα με την οποία «μερικοί Έλληνες φιλόσοφοι και ποιηταί επλησίασαν κατά καιρούς την αλήθειαν διά δανεισμού από τους [Ιουδαίους] προφήτας ή δι’ εμπνεύσεως παρά των δαιμόνων»[1]. Για τον Ιουστίνο φιλόσοφοι είναι οι προφήτες. Έτσι, μέσα σ’ αυτή τη λογική, ο Ευσέβιος Καισαρείας χαρακτηρίζει και τον Ιησού Χριστό φιλόσοφο (Ευαγγελική Προπαρασκευή, 3,6,8). Ο Ιουστίνος όμως είχε μαθητή έναν Σύρο ονόματι Τάτιο, ο οποίος αν και εγκρατής της Ελληνικής γραμματείας επιτίθεται με μανία εναντίον των Ελλήνων χωρίς να ορρωδεί ούτε μπροστά στη συκοφαντία. Αργότερα ο ίδιος ο Τάτιος θα καταδικαστεί σαν αιρετικός· όχι βέβαια για τις βαναυσότητές του κατά του Ελληνικού πνεύματος. 10. Οι «σοβιετολόγοι» Πατέρες Η ηπιότερη στάση δεν υιοθετεί μεν τη δαιμονοποίηση των Ελλήνων, αλλά τους βλέπει ωφελιμιστικά. Ο Ιουστίνος, όπως ο Κλήμης ή ο Ωριγένης πιστεύουν ότι ο Ελληνικός πολιτισμός θα τους προσφέρει τα όπλα ενάντια στον ίδιο τον εαυτό του. Ο Χρυσόστομος συνοψίζει: «[ὁ Παῦλος] ἀπὸ τῶν ὅπλων τῶν πολεμίων αὐτοὺς ἐχειρώσατο» (= υπέταξε). Ο λόγος για τους Αθηναίους. «Τοῦτο γὰρ κατὰ λόγον συμβαίνει· τὸ γὰρ καινὸν καὶ παράδοξον, ὅταν τὰ τῶν πολεμίων ὅπλα, ταῦτα μηχανήματα τοῖς πολεμίοις προσάγηται· ὅταν τὸ ξίφος, ὃ καθ’ ἡμῶν βαστάζουσι, τοῦτο αὐτοῖς τὴν καιρίαν ἐπαγάγῃ πληγήν.» (PG 51, 72)[2]. Πολεμικό γαρ το κλίμα! Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα ο ριγοριστής Ιωάννης ο Δαμασκηνός (8ος αι.) στον Περί ορθοδόξου πίστεως λόγο του (90.42) κάνει κάτι σαν ανακεφαλαίωση: «Εξ άλλου αν μπορούμε να αντλήσουμε κάποιο όφελος από τους θύραθεν αυτό είναι επιτρεπτό. (…) Γιατί μπορούμε να πάρουμε από τους Έλληνες πολλά πράγματα που μας ισχυροποιούν απέναντι σε αυτούς τους ίδιους»[3]. (Ο μόνιμος εχθρός είναι βέβαια οι Έλληνες). Ο εν λόγω άραβας άγιος (Μανσούρ ήταν το οικογενειακό του όνομα) χρησιμοποιεί χρόνο ενεστώτα – γιατί στην εποχή του κάθε άλλο παρά έχει λήξει ο πόλεμος κατά του Ελληνισμού· αν έληξε ποτέ. Ώστε μελετούν τους Έλληνες για να αντλήσουν όπλα εναντίον τους. Αν λοιπόν και όποτε οι χριστιανοί έδειξαν ενδιαφέρον για την Ελληνική σκέψη, το έκαναν όχι από ειλικρινή θαυμασμό, αλλά με σκοπούς την αναίρεση ή την εκμετάλλευση. Συνελόντι ειπείν οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τα ελληνικά κείμενα σαν τους Δυτικούς «σοβιετολόγους» της εποχής του Ψυχρού Πολέμου: για να πολεμούν τον κομμουνισμό με τα ίδια του τα όπλα. Ο Ιουλιανός βέβαια πίστευε ότι οι χριστιανοί, ένεκα της θρησκείας τους, ήταν ανίκανοι να ερμηνεύσουν τον Όμηρο ή τον Πλάτωνα. 11. Οι οφειλές μας προς τον σπερματικό λόγο Εντούτοις στην αντίληψη περί σπερματικού λόγου η ανθρωπότητα οφείλει χάριτες. Διότι εκεί κυρίως οφείλεται η μη καταστροφή όσων αρχαίων ελληνικών κειμένων τελικά διασώθηκαν. Αν όμως πιστώσουμε στους χριστιανούς ολόκληρο το 1/10 των αρχαίων ελληνικών κειμένων που σώθηκαν, σε ποιους θα πρέπει να χρεώσουμε τα οριστικά χαμένα 9/10; Η σπερματική αντίληψη έψαχνε να βρει προεικονίσεις του ιουδαιο-χριστιανικού θεού (που τελικά τριπλασιάστηκε, για να μετεξελιχθεί περαιτέρω σε ένα αναρίθμητο πάνθεο) μέσα στα αρχαία ελληνικά κείμενα, ενώ παράλληλα προσπαθούσε να ενισχύσει τα δόγματα μέσω και της λεγόμενης αλληγορικής ερμηνείας· μιας μεθόδου που είχε εφαρμοστεί παλαιότερα στον Όμηρο από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους. Εξάλλου η αλληγορική ερμηνεία επιστρατεύτηκε συχνά προκειμένου να δικαιολογηθούν ανεπάρκειες ή αδιέξοδα της Βίβλου. Έτσι το Άσμα Ασμάτων, ένα ερωτικό ποίημα, η interpretatio christiana θεωρεί ότι αναφέρεται στις σχέσεις Χριστού και Εκκλησίας. Ο Ιουστίνος έλεγε λοιπόν ότι ο θεός (των χριστιανών) αποκαλύφθηκε με τη μορφή «σπερμάτων θείου λόγου» στους Έλληνες φιλοσόφους. Δεν κατέστρεψαν λοιπόν οι χριστιανοί όσα αρχαία κείμενα δεν κατέστρεψαν διότι τα κείμενα αυτά αποδείκνυαν, όπως νόμιζαν –έστω και με τις πιο παρατραβηγμένες αναγνώσεις–, τις ιουδαιο-χριστιανικές αλήθειες. Ορισμένοι ασφαλώς τα μελετούσαν με αυτή την πρόφαση, αλλά και προς ίδιον όφελος ή τέρψη. Συν τω χρόνω όμως οι χριστιανοί κατέληξαν να κάνουν έναν αυστηρό διαχωρισμό μεταξύ μορφής και περιεχομένου, γεγονός που τους επέτρεπε να χλευάζουν τους Έλληνες σε άψογα ελληνικά. Διότι αποδεχόμενοι αναγκαστικά τη μορφή δεν φαίνεται να έπαιρναν στα σοβαρά το περιεχόμενο και την ανθρωπιστική ουσία των ελληνικών κειμένων, αφού είχαν τις διαβεβαιώσεις της αυθεντίας των Πατέρων της Εκκλησίας και άλλων εγκύρων χριστιανών συγγραφέων, που ακολουθώντας τον αρχηγέτη του ανθελληνισμού Παύλο, περιγελούσαν τη σοφία των αρχαίων σαν μία συλλήβδην μωρία. Γελᾷ δ’ ὁ μῶρος, κἄν τι μὴ γέλοιον ᾖ έχουν απαντήσει σπερματικά οι Έλληνες σοφοί. Άλλα πάλι έργα των αρχαίων σώθηκαν εκ τύχης, σε παλίμψηστα χειρόγραφα, όπου κάτω από θεολογικά φληναφήματα υπήρχαν πολύτιμα έργα της αρχαιότητας. Κάποια άλλα σώθηκαν, διότι οι ιδιοκτήτες τους –συχνά με κίνδυνο ζωής– δεν τα παρέδωσαν στις χριστιανικές πυρές. Ακόμη όμως και η σπερματική άποψη υποστηρίζει ότι οι Έλληνες πήραν τη σοφία τους από τον Μωυσή και τους (Εβραίους) προφήτες. Τα ίδια περίπου υποστηρίζει και ο ιουδαίος Ιώσηπος στο Κατ’ Απίωνος. «Κλέπται πάσης γραφῆς Ἕλληνες» συμπληρώνει από τη μεριά του ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (Στρωματείς, 6.5.39). Ωστόσο οι Στρωματείς του Κλήμη έχουν κατηγορηθεί από βλοσυρούς χριστιανούς ότι κάνουν αδικαιολόγητες υποχωρήσεις απέναντι στον Ελληνισμό, «με αποτέλεσμα τη μείωση της ουρανίου διδασκαλίας της εκκλησίας του Χριστού»[4]. Η ελληνική αλήθεια είναι διαφορετική από τη δική μας (των χριστιανών), «εἰ καὶ τοῦ αὐτοῦ μετείληφεν ὀνόματος» γράφει ο Κλήμης (Στρωμ. Ι,20). Στον Νουμήνιο από την Απάμεια (150-210 μ.Χ.) ανήκει η άποψη, που επαναλαμβάνει και ο Κλήμης, ότι ο Πλάτων δεν ήταν παρά «ένας Μωυσής που μιλούσε σε αττική διάλεκτο». «Τί γάρ ἐστι Πλάτων ἢ Μωυσῆς ἀττικίζων;» (Κλήμης Στρωμ. 1,22,150). Αυτή η θεωρία της «λογοκλοπής» από τη Βίβλο έχει αμυντικό χαρακτήρα. Προσπαθεί να ψελλίσει πως όποια τυχόν αλήθεια (με τα χριστιανικά κριτήρια περί αλήθειας) υπάρχει στους Έλληνες, αυτοί την έχουν κλέψει από τους Ιουδαίους. Είναι διάσημος ο πίνακας του Γκυστάβ Κουρμπέ Η καταγωγή του κόσμου (1866). Αν οι γενάρχες των Ελλήνων ήταν ο Δευκαλίων και η Πύρρα, γενάρχης των χριστιανών Ελλήνων είναι ο Νώε. Πλέον είμαστε «σπέρμα Αβραάμ» κατά τον αυταπόστολο Παύλο. Στην εικόνα βλέπουμε την καταγωγή του ιουδαιο-χριστιανικού κόσμου. (Ο μεθυσμένος Νώε και οι Χαμ, Σημ και Ιάφεθ από ολλανδική εικονογραφημένη Βίβλο, περ. 1395-1400). Ο Ωριγένης («γέννημα του Ώρου»), που, αποτελώντας μια ζηλευτή εντελέχεια, κρυφοκοίταζε προς την Ελληνική φιλοσοφία, υβρίζεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος διότι «ἀπὸ τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας τυφλωθεὶς τὸν νοῦν ἐξήμεσεν ἰόν» (ξέρασε δηλητήριο). Ο ίδιος άγιος μιλάει περί «φρενοβλαβείας Ὠριγένους» (PG 43, 128). Η κατηγορία της φρενοβλάβειας είναι ένας κοινός τόπος εναντίον των «αιρετικών». Όπου η κρατούσα παραζάλη κατηγορεί τους άλλους, τους διαφορετικούς, για φρενοβλάβεια. Εκείθεν και ο εγκλεισμός των αιρετικών σε ψυχιατρεία στους σταλινικούς ολοκληρωτισμούς. Ο Επιφάνιος κατέτασσε τον ελληνισμό μαζί με τον βαρβαρισμό, τον σκυθισμό και τον ιουδαϊσμό στις αρχέγονες αιρέσεις, από τις οποίες προήλθαν όλες οι άλλες. (Ούτε βέβαια διανοείται πως ο χριστιανισμός ξεκίνησε ως αίρεση του ιουδαϊσμού). Η από κοινού αναφορά, άλλως το «τσουβάλιασμα» όλων αυτών των κακών αντλείται –από πού αλλού;– από τον Παύλο (πβ. Κολοσαείς 3:11· Γαλάτες 3:28). Πάνω στα χνάρια του Επιφάνιου κινείται ο Ιππόλυτος (170-235), ο τελευταίος ελληνόφωνος χριστιανός συγγραφέας της Ρώμης, μαθητής του περίφημου Ειρηναίου Λυώνος. Έγραψε ένα έργο με τίτλο Φιλοσοφούμενα ή Κατά πασών των αιρέσεων έλεγχος, με κεντρική ιδέα ότι όλες οι αιρέσεις είναι θυγατέρες της ελληνικής φιλοσοφίας: «ἀρχὴν μὲν ἐκ τῆς Ἑλλήνων σοφίας λαβόντα»[5]. Τα ίδια βέβαια πρέσβευε και ο Τερτυλλιανός όπως είδαμε στο Α΄ Μέρος. 12. Ο έλεγχος του ορθού λόγου Συχνά οι διαμάχες μεταξύ χριστιανών και Ελλήνων έλαβαν φιλοσοφική μορφή. Ο χριστιανισμός, ιδίως στην ανατολική εκδοχή του, διείδε έγκαιρα τον κίνδυνο από τη φιλοσοφία, δηλαδή την απροϋπόθετη σκέψη, και προσπάθησε να αποφύγει την εμπλοκή της φιλοσοφίας στις αυθαίρετες δογματικές κατασκευές. Με άλλα λόγια, η νέα θρησκεία προσπαθούσε με κάθε τρόπο να αποφύγει τον έλεγχο του ορθού λόγου στις κύριες παραδοχές της. Για παράδειγμα, στο Σύμβολον της πίστεως (το «Πιστεύω») είναι ζήτημα αν ο ορθολογιστής μπορεί να βρει έστω και μία φράση με την οποία να συμφωνεί. Υποστηρίζει ότι τα υπέρ λόγον (όπως ονομάζει τα παρά λόγον) δεν επιδέχονται λογική εξήγηση· συνεπώς ούτε και τον λογικό έλεγχο. Και πώς να εξηγηθεί λογικά ότι ο Θεός είναι ένας μεν αλλά τρεις (τουλάχιστον!), ότι ο Υιός είναι …συνομήλικος (συνάναρχος) του Πατρός κ.τ.τ.; Ή ότι η μητέρα του Ιησού Μαριάμ ήταν αειπάρθενος, αν και είχε, εκτός από τον μονογενή και άλλα πέντε-έξι παιδιά; Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο λεγόμενος και Θεολόγος (4ος αι.), τόνιζε την ανάγκη να αποφεύγονται τέτοιες απαιτητικές συζητήσεις και να επιστρέψουν όλοι στην αρχική απλοϊκότητα της πίστης, αφού και ο ίδιος ο Χριστός διάλεξε τους αποστόλους του ανάμεσα σε ψαράδες και όχι ανάμεσα σε αριστοτελικούς φιλοσόφους. Αρχή του ήταν η άποψη ότι η θεολογία, το κήρυγμα, πρέπει να γίνεται «ἁλιευτικῶς, ἀλλ’ οὐκ ἀριστοτελικῶς» (PG 35, 1164C): με τον τρόπο των αγράμματων ψαράδων και όχι του Αριστοτέλη. «Modo non Aristotelico, sed piscatorio», στα λατινικά[6]. Όμως τόσο ο Ναζιανζηνός «που αντιδικούσε με το πνεύμα της Ελλάδος», όσο και άλλοι «Έλληνες» Πατέρες, χρησιμοποίησαν επιδεικτικά, ενίοτε δε και εξεζητημένους αρχαίους γλωσσικούς τύπους, αδιαφορώντας αν γίνονταν αντιληπτοί από τις απλοϊκές μάζες[7]. (Κάποτε μια γυναίκα του λαού πρόγκιξε τον πομφολυγώδη ρήτορα Ιωάννη τον Χρυσόστομο για το ακαταλαβίστικο κήρυγμά του). Άλλωστε ως καλοί προπαγανδιστές γνώριζαν ότι οι πτωχοί τω πνεύματι κατά κανόνα εντυπωσιάζονται με ό,τι δεν καταλαβαίνουν. Επίσης θα τονίσει τον ασύλληπτο χαρακτήρα του θεού, για τον οποίο μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο ό,τι μας αποκαλύπτει ο ίδιος. Όμως, αν φιλοσοφία είναι η αναζήτηση μιας μαύρης γάτας μέσα σ’ ένα σκοτεινό δωμάτιο τα μεσάνυχτα, γάτας που δεν υπάρχει[8], εύκολα κανείς μπορεί να σκεφτεί τι είναι η θεολογία… Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι, σαν τον Ηρακλή, βρισκόμαστε μπροστά σε δύο δρόμους: Της αρετής ή της κακίας. Ιερουσαλήμ λοιπόν ή Αθήνα; Μέχρι την κρατικοποίηση του χριστιανισμού από τη ρωμαϊκή εξουσία, το δίλημμα ήταν ζήτημα ελεύθερης επιλογής. Από την κρατικοποίηση όμως και μετά, η πλάστιγγα έκλινε με τρόπο καταναγκαστικό υπέρ της Ιερουσαλήμ, με βαθμιαία απόρριψη έως και αναθεματισμό της Αθήνας. Εξ ού και στους χαιρετισμούς η Υπεραγία Θεοτόκος υμνείται επειδή τσάκισε «τῶν Ἀθηναίων τὰς πλοκάς». Τον «περίπλοκο» τρόπο σκέψης. Η Αθήνα συμπύκνωνε και αντιπροσώπευε τον Ελληνικό πολιτισμό συνολικά. Αντίστοιχα και η Ιερουσαλήμ τον ιουδαϊκο-χριστιανικό. Η Αθήνα αντιπροσώπευε τη Σκέψη και τη Γνώση, η Ιερουσαλήμ την Πίστη· και μαζί τον θανάσιμο τρόμο απέναντι στη Γνώση και την απορία. Ως γνωστόν, κανένα κήρυγμα δεν τελείωσε ποτέ με την οπουδήποτε αλλού στερεότυπη ερώτηση: «Καμία απορία;». Στην Ιερουσαλήμ η γνώση (ακόμη και η γνώση του Καλού και του Κακού) εθεωρείτο θανάσιμο αμάρτημα, που οδήγησε στην έξωση των μυθικών Πρωτοπλάστων από τον εξίσου μυθικό Παράδεισο. Η αναζήτηση της γνώσης από τον άνθρωπο θεωρήθηκε από τους μυθογράφους της Γένεσης τόσο ασύλληπτο αμάρτημα, που το ανθρώπινο είδος συνολικά πρέπει να τιμωρείται γι’ αυτό εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Συλλογική ευθύνη λέγεται αυτή η ανηθικότητα στη σύγχρονη σκέψη. Ο φιλόσοφος Κέλσος βέβαια, απαλλαγμένος από φόβο θεού –στην ουσία των επ-αγγελματιών αντιπροσώπων του– διακωμωδεί τα περί παραδείσου και «τα περί τον όφιν» ως παραμύθια κατάλληλα για γραΐδια («μῦθόν τινα παραπλήσιον τοῖς παραδιδομένοις ταῖς γραυσίν». (Ωριγένης, Κατά Κέλσου, 4.39.3). 13. Οι «Έλληνες» Πατέρες της Εκκλησίας Γράφω το Έλληνες με πλάγια ή και σε εισαγωγικά, γιατί δεν θα πρέπει να συγχέουμε το Έλληνες με τους ελληνόφωνους ή και τους αλλογενείς που έτυχε να μιλάνε ή να γράψουν στα ελληνικά. Άλλωστε από την Ελληνιστική εποχή και μετά η ελληνική γλώσσα παύει να είναι αποκλειστικό διακριτικό γνώρισμα των Ελλήνων. (Το παλαιό ὁμόγλωσσον του Ηροδότου). Εξάλλου όσο πιο «ορθόδοξοι» είναι οι Πατέρες αυτοί, τόσο λιγότερο Έλληνες είναι[9]. Διότι άλλο ελληνόφωνος και άλλο ελληνόφρων. Ίσως το καταλληλότερο όνομα γι’ αυτούς θα ήταν ἑλληνιστάριοι[10]. Άλλες φορές ονομάζονται και Ανατολικοί Πατέρες. Ο διαβόητος Γεώργιος Σχολάριος-Γεννάδιος τους αποκαλεί και Ασιανούς, από ή εκ της Ασίας ως αντίθετο των Δυτικών, των Ευρωπαίων, και θεολογία των Ασιανών τη θεολογία τους. Οι ημέτεροι Πατέρες λοιπόν κρατούν δομικά εχθρική στάση απέναντι στην ελληνική σκέψη. Η μεγάλη τους προσπάθεια ήταν να πείσουν την παμφυλία του ποιμνίου να απαρνηθεί τον ελληνικό ορθολογισμό και να υιοθετήσει τυφλά τις χριστιανικές δόξες. Εύκολο στην αρχή το εγχείρημα, αφού ο χριστιανισμός τότε απευθυνόταν στα χαμηλά στρώματα. Έτσι παρακαμπτόταν και το μέγα ζήτημα της ανάγκης μόρφωσης και παιδείας. Οι ελληνοχριστιανοί μιλάνε για Έλληνες Πατέρες, αλλά και οι ξένοι για Greek Fathers, Griechische Väter, Pères grecs, κ.ο.κ., αφήνοντας έτσι να εννοηθεί ότι επρόκειτο για όντως Έλληνες. Όμως οι Έλληνες Πατέρες ήταν τόσο Έλληνες, όσο αντίστοιχα οι Λατίνοι Πατέρες ήσαν Λατίνοι. Το κριτήριο λοιπόν ήταν γλωσσικό και μάλιστα μιας κοινής ελληνικής, αεθνούς πλέον, της ελληνιστικής lingua franca στην μετεξέλιξή της. Οι Πατέρες –εδώ αναφερόμαστε και στους θεωρούμενους μεγάλους Πατέρες του 4ου αιώνα–, αποδέχονται τα Ελληνικά γράμματα μόνο ως παιδευτικό μέσο, «εὐγλωττίας χάριν καὶ γυμνασίας τοῦ νοῦ». Δηλαδή για τον γλωσσικό, ρητορικό και διαλεκτικό οπλισμό τους· ως μέσο και όχι ως σκοπό παιδείας[11]. Εδώ μάλιστα παρατηρείται το εξής παράδοξο. Ο χριστιανισμός προκειμένου να εκφράσει την σαφώς ανατολίτικη σκέψη του, χρησιμοποιεί ως μέσο έκφρασης την ελληνιστική κοινή. Μοιραίως λοιπόν χρησιμοποιεί τα κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας. Ενώ όμως η μορφή πλησιάζει προς αυτά, το περιεχόμενο όλο και περισσότερο απομακρύνεται από το ουσιαστικό περιεχόμενο των κλασικών ελληνικών κειμένων[12]. Συντελουσών δε και των απαρασάλευτων παρακαταθηκών τού κατεξοχήν ανθέλληνα αυταπόστολου Σαύλου / Παύλου, όσο –ταις πρεσβείαις του Κράτους– ισχυροποιείται η θέση του χριστιανισμού, τόσο ο Ελληνισμός λοιδορείται περισσότερο. Τα ανθελληνικά αναθέματα θεόπνευστων Συνόδων των αγίων Πατέρων ημών ανακράζονται ακόμη και σήμερα στις ελληνικές εκκλησίες. Γιατί; Διότι έτσι υπαγόρευσε το άγιο Πνεύμα – που διορά καλύτερα απ’ τον καθένα τους εχθρούς του… Οι εν λόγω Πατέρες βέβαια ουδέποτε διανοήθηκαν να χρησιμοποιήσουν τον χαρακτηρισμό Έλληνες για τον εαυτό τους –άπαγε της βλασφημίας!–, έστω και ως κάτοχοι Ελληνικής παιδείας· όσοι απ’ αυτούς όντως κατείχαν τέτοια. Ούτε βέβαια διανοήθηκε ποτέ κανείς τους να προφέρει τη φοβερή φράση «Εμείς οι Έλληνες…» ή κάποια άλλη αντίστοιχη. Μιλούν για τους Έλληνες σαν τους Άλλους, σαν κάτι εντελώς πολέμιο και ξένο· για τους Εχθρούς. Που αποτελούν την σαρτρική κόλασή τους. Διότι τα πράγματα είναι απλά: Ο Ελληνισμός είναι η σοφία του κόσμου τούτου την οποία εμώρανε εις τον αιώνα ο ιουδαιο-χριστιανικός θεός. Παραδεχόμενοι λοιπόν τον Ελληνισμό είναι σαν να θεωρούν λειψό το έργο του θεού. Πολύ λογικά λοιπόν όλοι οι θεωρούμενοι μεγάλοι Έλληνες Πατέρες στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν αλώβητη τη χριστιανική καθαρότητα ήταν «έτοιμοι να καταδικάσουν κάθε απόπειρα εξελληνισμού του δόγματος»[13]. Για να ακριβολογούμε, οι ελληνιστάριοι Πατέρες από την Ελληνική φιλοσοφία υιοθέτησαν μόνο ό,τι δεν θεώρησαν ασύμβατο προς τη χριστιανική αποκάλυψη· δηλαδή ελάχιστα πράγματα. Σε τελευταία ανάλυση βέβαια η αποκάλυψη είναι μια επινόηση που προσπαθεί να συγκαλύψει την πικρή αλήθεια ότι «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώποτε» (πβ. Ιω. 1:18)· οποιονδήποτε θεό. Επίσης τη φιλοσοφικά ομολογημένη παραδοχή –μετά από μάταιες προσπάθειες αιώνων– ότι η απόδειξη της ύπαρξης του θεού (και των θεών;) είναι αδύνατη. Ότι δηλαδή η έννοια «θεός» σε τελευταία ανάλυση αποτελεί ένα πλάσμα (fictio) της ανθρώπινης φαντασίας. Ο Ιησούς ως Χριστός και ως Λόγος του Θεού (του εβραϊκού εθνικού θεού Γιαχβέ), αποτελεί μια θεολογική κατασκευή. Ο Λ. Φόυερμπαχ έχει επισημάνει ότι ακόμη και τα ιστορικώς υπάρξαντα πρόσωπα ως θρησκευτικά προικοδοτούνται με άπειρες φανταστικές ιδιότητες. Γι’ αυτό και η κριτική μελέτη των Ευαγγελίων κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στον Ιησού της ιστορίας και τον Χριστό της πίστης. (Ο ευρωπαϊκός 19ος αιώνας πιστώνεται με αυτό το αυτονόητο). Το λεγόμενο Χριστολογικό ζήτημα δεν ήταν παρά ένας συναγωνισμός ποιος θα προτείνει τις μεγαλύτερες υπερβολές σχετικά. Το αποτέλεσμα; «[Ε]φόσον οι Έλληνες Πατέρες ορθοτόμησαν τη χριστιανική πίστη, δεν ήταν ‘Έλληνες’ με τη φιλοσοφική έννοια της λέξης». Ούτε και με καμία άλλη, θα πρόσθετε η αυθεντία μου. Η χρήση ελληνικών εννοιών και όρων ήταν κάτι το αναπόφευκτο για τις ανάγκες της επικοινωνίας, και όχι παραχώρηση προς την Ελληνική σκέψη. Εξάλλου από τον 4ο αιώνα, με τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό μέχρι τον Γρηγόριο τον Παλαμά στον 14ο, «οι εκπρόσωποι της Ορθόδοξης παράδοσης εκφράζουν όλοι την πεποίθησή τους ότι οι αιρέσεις βασίζονται σε μια άκριτη αποδοχή της ελληνικής φιλοσοφίας από τη χριστιανική σκέψη»[14]. Φυσικά ως «κριτική» και «σωστή» αποδοχή οι θεολόγοι θεωρούν τη θεολογική. Η δαιμονοποίηση της Ελληνικής φιλοσοφίας αποτελεί έναν κοινό ανατολικο-χριστιανικό τόπο. Λ.χ. ο μόλις μνησθείς Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί ότι η σοφία των Ελλήνων –στους οποίους ασφαλώς δεν κατατάσσει τον εαυτό του– είναι ψευδώνυμος, ως μη θεόθεν προερχόμενη. Μελετούν λοιπόν οι μικροί και μεγάλοι Πατέρες τα κείμενα των Ελλήνων ουσιαστικά για να γνωρίσουν τα όπλα του αντιπάλου. «Μπορούμε να πάρουμε από τους Έλληνες πολλά πράγματα που μας ισχυροποιούν απέναντι σ’ αυτούς τους ίδιους» αποφαίνεται όπως είδαμε ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Το επιπλέον κακό όμως για την Ελληνική σοφία είναι ότι οι ελληνιστάριοι Πατέρες την κατέτασσαν στις αιρέσεις. Αίρεση δε είναι το φρικτότερο χριστιανικό αμάρτημα· έγκλημα καθοσιώσεως· εσχάτη προδοσία. Σε ένα χωρίο του ο Ιωάννης Δαμασκηνός (8ος αι.), αφού εξηγεί ότι οι χριστιανοί περιπτύσσονται και ασπάζονται την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και τους λόγους των αγίων και εγκρίτων Πατέρων, προσθέτει: «Τὴν δὲ αἰσχρὰν καὶ μυσαρὰν καὶ ἀκάθαρτον γραφὴν τῶν καταράτων Μανιχαίων τε καὶ Ἑλλήνων καὶ τῶν λοιπῶν αἱρέσεων ὡς ψευδῆ καὶ μάταια περιέχουσαν καὶ πρὸς δόξαν τοῦ διαβόλου καὶ τῶν δαιμόνων αὐτοῦ καὶ χαρὰν αὐτῶν ἐφευρεθεῖσαν ἀποπτύομεν καὶ ἀποβαλλόμεθα καίτοι γε καὶ ὄνομα θεοῦ περιέχουσαν» (PG 94, 1293). Βαριές κουβέντες. Την αποπτύουν ακόμη κι αν αναφέρει το όνομα του θεού! Η πίστη ότι τις αιρέσεις τις υποκινεί η Ελληνική φιλοσοφία αποτελεί κοινό τόπο για τη χριστιανική ιντελιγκέντσια. Ο Άρειος καταδικαζόταν, πέραν των άλλων και ως μαθητής του νεοπλατωνικού Πορφύριου, ενώ ο Ιωάννης ο Φιλόπονος στον 6ο αι. εθεωρείτο ότι άντλησε τις μονοφυσιτικές του «πλάνες» από τον Αριστοτέλη. («Ἔλεγε δὲ ταῦτα λαβὼν τὴν ἀφορμὴν ἀπὸ τῶν ἀριστοτελικῶν»). Πώς λοιπόν μπορούσε να υπάρξει ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ Ελληνισμού και χριστιανισμού; Γράφει ο εθνικός μας ιστορικός Παπαρρηγόπουλος: «Οἱ αἱρετικοὶ κατεδιώχθησαν αὐστηρῶς· καὶ οὐδὲ τοῦτο ἤρκεσεν· ἡ ὀρθοδοξία ἐπεχείρησε νὰ προσβάλῃ τὴν αἵρεσιν ἐν αὐτῇ αὐτῆς τῇ πηγῇ, ἐν τῇ ἑλληνικῇ φιλοσοφίᾳ, ἵνα κατοχυρώσῃ τὸ χριστιανικὸν δόγμα κατὰ πάσης αὐτῆς ἐπιδρομῆς. Ἐπὶ τούτῳ δὲ ἠγωνίσθη νὰ ὑψώσῃ τεῖχος ἀνυπέρβατον μεταξὺ χριστιανισμοῦ καὶ ἑλληνισμοῦ»[15]. Και αυτά μεν δι-έπραξε η «ορθοδοξία». Παρά ταύτα, το λαοκοόντειο και σουρεαλιστικό σύμπλεγμα που επικράτησε σε εμάς βαφτίστηκε «ελληνοχριστιανικός» ή/και «ελληνορθόδοξος πολιτισμός»! 14. Ο Μέγας Βασίλειος «Προς τους νέους…» Πολύ συχνά, στερεότυπα θα λέγαμε, οι θιασώτες του ελληνο-χριστιανικού ιδεολογήματος επικαλούνται μια επιστολιμαία πραγματεία του Μεγάλου Βασιλείου Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, έργο που γράφτηκε στα 363 ή 364, ενόψει του εκπαιδευτικού διατάγματος του Ιουλιανού. Το έργο αυτό, που έχει αμυντικό χαρακτήρα, είναι φαίνεται ό,τι καλύτερο μπόρεσαν να βρουν οι χριστιανοί αναδιφώντας σύμπαντες τους Πατέρες σε σχέση με τα Ελληνικά γράμματα. Το επικαλούνται ως δήθεν αδιάψευστο τεκμήριο της εκτίμησης των Πατέρων προς τα Ελληνικά γράμματα και σχεδόν σαν ευθεία προτροπή προς τους νέους να μελετούν τους Έλληνες[16]. Ακόμη και ο συνήθως προσεκτικός Κ. Παπαρρηγόπουλος θεωρεί το κείμενο αυτό σαν «ἱεροπραξία δι’ ἧς ὁ Βασίλειος ηὐλόγησε τὸ συνοικέσιον τοῦ χριστιανικοῦ καὶ τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ». Οι πολλοί, που περιορίζονται στον –εν τούτοις προσεκτικά επιλεγμένο– τίτλο, νομίζουν ότι ο Βασίλειος στο έργο αυτό όντως προτρέπει τους νέους να μελετούν τα Ελληνικά συγγράμματα. Ο βυζαντινολόγος Κ. Άμαντος μάλιστα υπερβαίνοντας τα εσκαμμένα γράφει ότι ο Βασίλειος «…ἐπέβαλεν (sic) εἰς τοὺς Χριστιανοὺς τὴν ἀνάγνωσιν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων συγγραφέων»[17]. Λάθος μεγάλο και διόλου αθώο. Διότι στην πραγματικότητα ο Βασίλειος προειδοποιούσε τους νέους πως ακόμη και μέσα σε κείμενα βλαβερά και επικίνδυνα, όπως είναι τα ελληνικά, θα μπορούσαν να βρουν κάποια ωφέλιμα ψήγματα· (όπως ο πιστός μέσα από την αμαρτία μπορεί να βρει τη σωτηρία). Αυτή είναι η έννοια τού «…ὅπως ἂν ὠφελοῖντο» του τίτλου[18]. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης, «δὲν πρέπει νὰ νομισθῇ ὅτι συνεβούλευεν ἐκεῖ ὁ πατὴρ τῆς Ἐκκλησίας τὴν νεότητα νὰ ἐγκολπωθῇ τὸν στοχασμὸν τῶν κλασσικῶν· κάθε ἄλλο». Αντίθετα υποστήριζε ότι σε βιβλία «γέμοντα κακοδοξιῶν καὶ μυθευμάτων εὕρισκε πολλὰ ἐπεισόδια τὰ ὁποῖα εἶχον ἠθικὴν ἀξίαν καὶ ἠδύναντο νὰ παιδαγωγήσουν καὶ τοὺς Χριστιανόπαιδας, οὐδὲν πλέον»[19]. Στην ίδια θέση ο Τωμαδάκης μας θυμίζει ότι τόσο ο Βασίλειος όσο και οι άλλοι («Έλληνες») Πατέρες, ήταν διαποτισμένοι από το εβραϊκό πνεύμα· όχι βέβαια από το ελληνικό. Την κλασική παιδεία χρησιμοποίησαν ως οπλισμό της ρητορικής τους για την προπαγάνδιση της νέας θρησκείας και όχι βέβαια για την προώθηση των Eλληνικών γραμμάτων. Επομένως «ἡ προσέγγισις πρὸς τὸν Ὅμηρον, τοὺς τραγικούς, τὸν Πίνδαρον, τὸν Πλάτωνα, τοὺς κατ’ ἐξοχὴν ποιητάς, δὲν εἶχε νὰ τοὺς δώσῃ σχεδὸν τίποτε εἰμὴ μόνον μυθολογούμενα ἀποκρουστικὰ καὶ ψεύδη». Και ναι μεν ο Βασίλειος αναφερόμενος στην ομηρική ποίηση λέει ότι «πᾶσα ἡ ποίησις τῷ Ὁμήρῳ ἀρετῆς ἐστιν ἔπαινος», μόνο που τόσο ο άγιος Πατήρ όσο και οι ερμηνευτές του παραβλέπουν ότι στον Όμηρο η λ. αρετή έχει πρωτίστως πολεμική έννοια (< Άρης!). Εξάλλου ο εν λόγω Πατέρας λέει ότι στα έργα αυτά μπορεί να βρει κανείς όχι την αρετή, αλλά «σκιαγραφίαν τινὰ τῆς ἀρετῆς». Ιδίως μάλιστα από τους ποιητές προσπαθεί να προφυλάξει τους νέους: «Οὐ τοίνυν ἐπαινεσόμεθα τοὺς ποιητάς, (…) Πάντων δὲ ἥκιστα περὶ θεῶν τι διαλεγομένοις προσέξομεν». Με άλλα λόγια, φυλαχθείτε! Την άποψη ότι ο Βασίλειος στο έργο αυτό συνιστά τάχα στους νέους να μελετούν τους αρχαίους θεωρεί ο Λεμέρλ «λάθος περίεργο». Διότι τα έργα αυτά είναι για τον Βασίλειο «καθ’ εαυτά κακά»[20]. Όμως για το αληθινό πνεύμα του συγκεκριμένου έργου μπορεί να βοηθηθεί ο καθένας και από τη συνολική στάση που κρατάει ο Βασίλειος απέναντι στους Έλληνες και το Ελληνικό πνεύμα στα γραφτά του. Και η στάση αυτή είναι αταλάντευτα αρνητική έως εχθρική. Άλλωστε αν ο Βασίλειος ταυτιζόταν με την αρχαία γραμματεία, θα αρκούσε η παραπομπή στο Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν του Πλουτάρχου, που συμβουλεύει «τὸ χρήσιμον ζητεῖν καὶ ἀγαπᾶν». Αγνοώντας τις παραπάνω ενδεικτικές επισημάνσεις, ο καθηγητής Μπρατσιώτης παραδόξως θεωρεί τους Πατέρες, και μάλιστα τον Βασίλειο, νυμφαγωγούς (= αυτούς που συνοδεύουν τη νύφη) και μυσταγωγούς της συζεύξεως Ελληνισμού και Χριστιανισμού. Έχει προηγηθεί βέβαια ο Κ. Παπαρρηγόπουλος που διακήρυττε ότι «οὐδεὶς κατέδειξεν ὁλοσχερέστερον τοῦ μεγάλου Βασιλείου, ὅτι κρηπὶς τοῦ χριστιανικοῦ ἑλληνισμοῦ ἐγένετο ὁ ἑλληνισμὸς ὁ ἐθνικός»[21]. Και ο ανυποψίαστος Ελληνοχριστιανός πιστεύει αυτά που διαβάζει. Τι μπορεί λοιπόν να συμβαίνει εδώ; Είναι κάτι που καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει; Όταν υπάρχουν στη διάθεσή μας τα κείμενα, καλό είναι να καταφεύγουμε άμεσα σ’ αυτά και να μην αφηνόμαστε σε εμφανώς στρατευμένες διαμεσολαβήσεις. Πολύ περισσότερο όταν τυχαίνει τα κείμενα αυτά να είναι γραμμένα στα ελληνικά, έτσι που ο μέσος μορφωμένος Έλληνας να μπορεί να τα προσεγγίσει, χωρίς τη διαμεσολάβηση άλλης σκοποθεσίας «ερμηνευτών». Με αφορμή μια μελέτη του καθηγητή Π.Ι. Μπρατσιώτη περί «Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», ο γνήσιος ορθόδοξος αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος έγραψε σειρά άρθρων (1958 επ.) που αργότερα δημοσίευσε με γενικό τίτλο «Περί τας ‘ελληνοχριστιανικάς συνθέσεις’»[22]. Επικαλούμενος τα γραφτά των ίδιων των («Ελλήνων») Πατέρων, δείχνει, με συγκεκριμένες παραπομπές, πόσο αντίθεση προς την αλήθεια είναι η κρατούσα άποψη. Όσο για τον Βασίλειο, ο Θεοδωρόπουλος αναφέρει: «ἀμφιβάλλω ἂν ὑπ’ ἄλλου ἐθεωρήθη τόσον ἀδιανόητος ἡ σύζευξις ἑλληνικοῦ καὶ χριστιανικοῦ πνεύματος, ὅσον ἐθεωρήθη ὑπὸ τοῦ Μ. Βασιλείου! Ἀμφιβάλλω ἂν ἄλλος (μετὰ τὸν Παῦλον) ἀπεδοκίμασε τόσον ὀξέως καὶ κατεδίκασε τόσον αὐστηρῶς τὴν Ἑλληνικὴν καὶ ἐν γένει τὴν κοσμικὴν σοφίαν, ὅσον ὁ ἐκ Καισαρείας Πατήρ. Λέγω ταῦτα, διότι πολλοὺς μὲν τῶν Πατέρων εἶδον ὑποτιμῶντας καὶ ἀπορρίπτοντας τὴν σοφίαν αὐτήν, οὐδένα ὅμως εἶδον κλαίοντα καὶ ὀδυρόμενον διὰ τὸν χρόνον, ὃν χάριν τῆς σπουδῆς αὐτῆς ἐδαπάνησεν!...» (σ. 14). Και πράγματι ο Βασίλειος εξομολογείται προς τον φίλο του Ευστάθιο, επίσκοπο Σεβαστείας, ότι: «Ἐγὼ πολὺν χρόνον προσαναλώσας τῇ ματαιότητι καὶ πᾶσαν σχεδὸν τὴν ἐμαυτοῦ νεότητα ἐναφανίσας τῇ ματαιοπονίᾳ, ἣν εἶχον προσδιατρίβων τῇ ἀναλήψει τῶν μαθημάτων τῆς παρὰ τοῦ Θεοῦ μωρανθείσης σοφίας, ἐπειδή ποτε, ὥσπερ ἐξ ὕπνου βαθέος διαναστάς, ἀπέβλεψα μὲν πρὸς τὸ θαυμαστὸν φῶς τῆς ἀληθείας τοῦ εὐαγγελίου, κατεῖδον δὲ τὸ ἄχρηστον τῆς σοφίας τῶν ἀρχόντων τοῦ αἰῶνος τούτου τῶν καταργουμένων, πολλὰ τὴν ἐλεεινήν μου ζωὴν ἀποκλαύσας, ηὐχόμην δοθῆναι μοι χειραγωγίαν πρὸς τὴν εἰσαγωγὴν τῶν δογμάτων τῆς εὐσεβείας. Καὶ πρό γε πάντων ἐπιμελὲς ἦν μοι διόρθωσίν τινα τοῦ ἤθους ποιήσασθαι, πολὺν χρόνον ἐκ τῆς πρὸς τοὺς φαύλους ὁμιλίας διαστραφέντος» (PG 32, 824). Παρά λίγο «να του στρίψει» του αγίου από την επαφή με τους Έλληνες σοφούς και το Ελληνικό πνεύμα. Οι λεγόμενοι Τρεις Ιεράρχες (Ιωάννης Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος και Γρηγόριος Ναζιανζηνός ή Θεολόγος), οι τρεις μέγιστοι Φωστήρες της Τρισηλίου [αλλά μιας] Θεότητος, θεωρούνται προστάτες των (χριστιανικών) Ελληνικών γραμμάτων και της χριστιανικής μαθητιώσας νεολαίας. Ωστόσο η συνολική στάση τους απέναντι στον Ελληνισμό ήταν από επιφυλακτική έως ανοιχτά εχθρική. Ασφαλώς οι Φωστήρες θα θεωρούσαν ύβρη αν κάποιος τους αποκαλούσε Έλληνες. Η εικόνα προέρχεται από τη Βόρεια Ρωσία, περ. 1575, Μουσείο Ρωσικών Εικόνων, Μασαχουσέτη. Για τον Θεοδωρόπουλο −και τους Πατέρες− η Ελληνική σοφία έχει αξία όπως τα άστρα τη νύχτα, όταν ο ήλιος απουσιάζει. Αλλά μόλις εμφανιστεί η Αλήθεια του Ήλιου (του Χριστού) η Ελληνική σοφία αποδεικνύεται «μωρία απύθμενος». Και ναι μεν μερικές φορές –προφανώς σε στιγμές αδυναμίας– οι Πατέρες της Ορθοδοξίας «χαρίζονται» στην Ελληνική σοφία, αλλά δεν υπάρχει κανένα χωρίο στο οποίο αυτή να επαινείται σε σύγκριση με τον χριστιανισμό. Σε απλά ελληνικά, ακόμη και τα υψηλότερα αγλαΐσματα της Ελληνικής σκέψης δεν μπορούν να συγκριθούν ούτε με τα χειρότερα δείγματα της χριστιανικής γραμματείας. Έτσι, οι Πατέρες, σε ό,τι αφορά την Ελληνική σοφία «δὲν πλέκουσι δι’ αὐτὴν στεφάνους, ἀλλὰ μαστίγια, δὲν εὑρίσκουσιν αὐτὴν σοφίαν, ἀλλὰ μωρίαν καὶ ἄνοιαν, δὲν ἑτοιμάζουσι δι’ αὐτὴν θρόνους (…) ἀλλὰ βάραθρα, εἰς ἃ καὶ καταρρίπτουσιν αὐτὴν ὡς ματαίαν καὶ ἄχρηστον» (σ. 15). Στον χριστιανικό Καιάδα λοιπόν η Ελληνική σοφία! Προσθέτει δε ο συγκεκριμένος μελετητής και αυτά τα αξιοπρόσεκτα: «Οἱ Πατέρες δὲν ὁμιλοῦσι συγκεχυμένως καὶ ἀορίστως περὶ προσώπων καὶ πραγμάτων ‘ἑλληνικῶν’ ἢ ‘ἐθνικῶν’, ἀλλὰ σαφῶς καὶ συγκεκριμένως ἐπιτίθενται κατὰ τῆς ‘θύραθεν σοφίας’ ἢ ‘κοσμικῆς σοφίας’ ἢ ‘μωρανθείσης σοφίας’, καθαπτόμενοι μάλιστα καὶ ὀνομαστὶ τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων· δὲν χωρεῖ λοιπὸν παρερμηνεία. Οἱ Πατέρες ὁσάκις βλέπωσι τὴν ἀρχαίαν σοφίαν καὶ τοὺς δημιουργοὺς ταύτης ἐν συγκρίσει καὶ ἀντιπαραβολῇ πρὸς τὸν Χριστιανισμόν, οὐ μόνον δὲν διανοοῦνται συνθέσεις, ἀλλ’ ἀποβαίνουσιν ἀνηλεεῖς μαστιγωταί»[23]. Αυτά για τους διακινητές των σουρεαλιστικών συγκολλήσεων του τύπου «ελληνο-χριστιανικός πολιτισμός». Βεβαίως ο Θεοδωρόπουλος είναι πρώτιστα γνήσιος ορθόδοξος χριστιανός και μετά οτιδήποτε άλλο. Ξέρει όμως γράμματα. Παραπέμπει μάλιστα στις πηγές (και βασικά στην Patrologia Graeca του Migne), αποδεικνύοντας ότι τα κείμενα των «Ελλήνων», Ανατολικών ή Ασιανών Πατέρων δεν αφήνουν καμία αμφιβολία σε ό,τι αφορά τη συνολικά εχθρική στάση τους απέναντι στους Έλληνες και στα πνευματικά τους κατορθώματα. 15. Μάθηση και «απομάθηση». Η θεωρία του «αμπαλάζ» Πολλοί χριστιανοί συγγραφείς της εποχής μας ισχυρίζονται (ίσως δε και να πιστεύουν), ότι ο Βασίλειος στο έργο του Προς τους νέους δήθεν τους προτρέπει να μελετούν τα ελληνικά συγγράμματα. Ωστόσο το έργο αρχίζει με τη σύσταση: «Τοῦτο μὲν οὖν αὐτὸ καὶ συμβουλεύσων ἥκω, τὸ μὴ δεῖν εἰσάπαξ τοῖς ἀνδράσι τούτοις, (δηλαδή τους Έλληνες συγγραφείς), ὥσπερ πλοίου τὰ πηδάλια τῆς διανοίας ὑμῶν παραδόντας» (1.24-26). Μην τους εμπιστεύεσθε ολότελα. Μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο καλεί τους νέους να αντισταθούν στη γοητεία της ποίησης, προσφεύγοντας μάλιστα στην παρομοίωση του Οδυσσέα που χρειάστηκε να περάσει από τις Σειρήνες κλείνοντας τα αυτιά του (4.8-11). Τα Ελληνικά γράμματα για τον άγιο Πατέρα (και όχι μόνο αυτόν) είναι απλώς κάτι σαν προγυμνάσματα για τη μελέτη της Αγίας Γραφής· το μόνο έργο που αξίζει να εμπιστευόμαστε τυφλά. Με άλλα λόγια, οι χριστιανοί δεν αρκούνται να υποτάσσουν τα Ελληνικά γράμματα στις Γραφές, αλλά υποστηρίζουν ότι, σε τελική ανάλυση, είναι οι μόνοι που μπορούν να αντλήσουν πραγματικό όφελος από αυτά. Τα ίδια λένε και για την εβραϊκή Βίβλο («Παλαιά» Διαθήκη): κανείς δεν μπορεί να την καταλάβει χωρίς την Καινή· που συμπιλήθηκε σε μια προσπάθεια επαλήθευσης των προφητειών της Παλαιάς. Που θα πει: Ακόμη και ο ίδιος ο θεός –ο θεός του Ιησού!–, χωρίς τον Χριστό δεν αξίζει και πολλά πράγματα[24]… Ο μελετητής της βυζαντινής φιλοσοφίας Β. Τατάκης, ενόψει φράσεων του τύπου: «Οὐ πάντα προσεκτέον ἡμῖν, ἀλλ’ ὅσα χρήσιμα», στα περί επιμελείας της ψυχής, αναφέρει: «Πόσα πλατωνικά θέματα και πόσο πλατωνική πάλι γλώσσα! Όλα αυτά όμως στο βάθος τα χρησιμοποιεί ο Βασίλειος περισσότερο, για να μας δείξει πόσο μακριά είναι από τον Πλάτωνα, παρά πόσο κοντά του»[25]. Για τον Βασίλειο λοιπόν είναι αναγκαία όχι η Ελληνική παιδεία, αλλά «ἡ ἀπομάθησις τῶν ἐκ τῆς πονηρᾶς συνηθείας προκατασχόντων αὐτὴν (τὴν ψυχὴν) διδαγμάτων» (Ἐπιστολὴ Γρηγορίῳ ἑταίρῳ, § 2, PG 32, 225B). Όχι η Ελληνική παιδεία, αλλά η απομάθησή της· το να την ξεμάθουμε. Σε άλλο σημείο οικτίρει όσους «κατεγήρασαν ἐν τῇ ματαίᾳ ἐρεύνῃ» (PG 31, 397B). Γράφοντας για το θέμα αυτό από γνήσια ορθόδοξη σκοπιά ο καθηγητής της Θεολογίας Π.Β. Πάσχος, αγανακτεί με την εφεκτική στάση πολλών ομοδόξων του. Πολύ παραστατικά παρομοιάζει το συγκεκριμένο κείμενο του Βασίλειου με την πρακτική των φαρμακοποιών που γράφουν σε ορισμένα φιαλίδια: «ΠΡΟΣΟΧΗ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ»! Η παρομοίωση του δηλητηρίου είναι προσφιλής στους Πατέρες. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στον επιτάφιο λόγο του για τον Βασίλειο δέχεται ότι η ελληνική και η εθνική εν γένει γραμματεία είναι δηλητήριο, αλλά «ἤδη δὲ καὶ τῶν ἑρπυστικῶν θηρίων ἔστιν (= φιδιών και ερπετών) ἃ τοῖς πρὸς σωτηρίαν φαρμάκοις συνεκεράσαμεν· οὕτω καὶ τούτων (δηλαδή των σχετικών με την θύραθεν παιδεία) τὸ μὲν ἐξεταστικόν τε καὶ θεωρητικὸν ἐδεξάμεθα…» (Εις τον μέγαν Βασίλειον… επιτάφιος). Με άλλα λόγια, για δηλητήρια πρόκειται, αλλά εμείς οι χριστιανοί φροντίσαμε ώστε να μην είναι θανατηφόρα! Θεωρεί επίσης ο Πάσχος ότι οι αιρέσεις στον χριστιανισμό φύτρωσαν «από εγωιστικά φιλοσοφικά πνεύματα, ερωτοτροπούντα με την ελληνική φιλοσοφία». Την ολιγοπιστία και την απιστία την κινούν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, η φιλοσοφία και η σκέψη. Αλλά όταν ο άνθρωπος «ιδεί τον ήλιο μπροστά του, θα καταλάβει με τι πυγολαμπίδες έπαιζε ενωρίτερα και τις έπαιρνε για φώτα εκθαμβωτικά!». (Για την Ελληνική σοφία ο λόγος!). Εδώ θα παρατηρούσε δηκτικά ο Σοπενχάουερ: «Οι θρησκείες μοιάζουν με κολοφωτιές· που για να φέγγουν έχουν ανάγκη από σκοτάδι»[26]. Κατά τα λοιπά, συνεχίζει ο Πάσχος, «[ε]σωτερική, οντολογική σχέση, ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους, δεν μπορεί να ιδεί κανείς, που να επιτρέπει τη σύνθεση σ’ ένα ελληνο-χριστιανικό σύνολο». Ο χριστιανισμός μάς κάνει χάριτι θεούς. Η φιλοσοφία οφείλει να αναγνωρίσει την αδυναμία της μπροστά στην Καινή Διδαχή. Κι αυτό είναι που δίνει στον Χριστιανισμό τη ζηλευτή αυτάρκεια, ώστε να μη χρειάζεται ουσιαστική βοήθεια από πουθενά – ούτε απ’ τον ελληνομαθημένο φιλόσοφο. Επειδή όμως οι Πατέρες της Εκκλησίας «χαρίζονται και επιεικώς φέρονται πρός τινα της θύραθεν σοφίας», καταλήγει ο Πάσχος, «πολλοί σύγχρονοί μας ξεσπαθώνουν υπέρ των ελληνοχριστιανικών συνθέσεων που δήθεν ασπάζονται οι Πατέρες»[27]. Πολύ εύλογα λοιπόν ένα τροπάριο αναφερόμενο στους Τρεις Ιεράρχες, επίσημα –δηλαδή κρατικορθόδοξα– προστάτες της ελληνικής μαθητιώσας νεολαίας, θεωρεί ότι αυτοί «ψευδεῖς μὲν ἐξέκλιναν Ἑλλήνων ὕθλους», δηλαδή απομακρύνθηκαν από τις ψευδείς μωρολογίες, τις αερολογίες των Ελλήνων[28]. Και γι’ αυτό εξυμνούνται από τους χριστιανούς· ακόμη και από τους Έλληνες χριστιανούς. Και σε ό,τι μεν αφορά το ουσιαστικό περιεχόμενο της Ελληνικής σοφίας, ασφαλώς πρόκειται για δηλητήρια. Ποια στάση λοιπόν πρέπει να παίρνει ο ορθόδοξος χριστιανός απέναντι στην ελληνική γλώσσα σε σχέση με τις Γραφές και τους Πατέρες; Ο μνησθείς ελληνορθόδοξος Πάσχος θεωρεί ότι αποτελούσε απλώς ένα ένδυμα, ένα περιτύλιγμα (γαλλιστί emballage) για τις χριστιανικές αλήθειες. Ήταν, σαν να πούμε, η τοποθέτηση στυφού ιουδαϊκού οίνου σε καλοραμμένους ελληνικούς ασκούς. Επικαλείται μάλιστα τον ίδιο τον Βασίλειο που σε άλλο γραφτό του υποστηρίζει: «ἡμεῖς Μωσεῖ καὶ Ἠλίᾳ καὶ τοῖς οὕτω μακαρίοις ἀνδράσι σύνεσμεν ἐκ τῆς βαρβάρου φωνῆς διαλεγομένοις ἡμῖν τὰ ἑαυτῶν, καὶ τὰ παρ’ ἐκείνων φθεγγόμεθα νοῦν μὲν ἀληθῆ, λέξιν δὲ ἀμαθῆ, ὡς αὐτὰ ταῦτα δηλοῖ» (Epistulae, 339.1.19). Δηλαδή: η ιουδαϊκή σκέψη είναι αληθινή, έστω κι αν η γλώσσα στην οποία αυτή εκφράζεται είναι αμαθής και βάρβαρη. Ο χρονικογράφος Γεώργιος Μοναχός (9ος αι.) αναφέρει ότι «κρεῖσσον μετὰ ἀληθείας ψελλίζειν ἢ μετὰ ψεύδους πλατωνίζειν» (Χρον. 2.9). Στο σημείο αυτό ας μας επιτραπεί η ασεβής παρατήρηση ότι αυτά που λένε οι Πατέρες, ως ερμηνευτές των Γραφών, δεν έχουν κανένα ιδιαίτερο κύρος. Για τον απλούστατο λόγο ότι δεν διέθεταν τα αναγκαία εφόδια. Για να αντιληφθεί κανείς το πνεύμα του κηρύγματος του Ιησού θα πρέπει να γνωρίσει τη μορφή που αυτό θα πρέπει να είχε αυθεντικά. Δηλαδή στα αραμαϊκά και μέσα στο ιουδαϊκό περιβάλλον. Και αυτά οι Πατέρες τα αγνοούσαν. Για παράδειγμα, τι σημαίνει στα αραμαϊκά η φράση «ο υιός του ανθρώπου»; Ή ποια ήταν τα γνωρίσματα του αναμενόμενου από τους Εβραίους Μεσσία; Άφοβα μπορεί να λεχθεί ότι οι αναλογίες και συσχετισμοί μεταξύ χριστιανισμού και ελληνισμού προέρχονται όχι απευθείας από τον Ελληνισμό, αλλά από τον Ιουδαϊσμό[29]. Με άλλα λόγια οι «Έλληνες» Πατέρες δεν είχαν τα σχετικά εφόδια. Είναι σαν κάποιος ξένος να προσπαθεί να μας εξηγήσει τι εννοεί σε κάποιο σημείο ο Όμηρος όταν τον γνωρίζει μόνο από μετάφραση. Το ότι η σοφία των Ελλήνων ἐμωράνθη από την υποτιθέμενη χριστιανική σοφία για την οποία οι χριστιανοί επαίρονται, αποτελεί κοινό τόπο (πβ. Α΄ Κορινθ. 1:20) ακόμη και γι’ αυτούς τους χριστιανούς που δεν εχθρεύονταν ανοιχτά το Ελληνικό πνεύμα. Μάλιστα η καταφυγή στους Έλληνες σοφούς συχνά εκλαμβάνεται ως ολιγοπιστία, αφού οι Γραφές έχουν τη σωστή απάντηση για όλες τις α-πορίες: ηθικές και επιστημονικές, παρελθούσες και μέλλουσες· μέχρι και …στρατιωτικές! Για παράδειγμα ο Κεκαυμένος (μέσα 11ου αι.) στο Στρατηγικόν του υποστηρίζει ότι η Καινή Διαθήκη μπορεί να απαντήσει σε όλα τα ηθικά ζητήματα, ενώ για τα στρατιωτικά αρκεί η Παλαιά! (Πού πρέπει άραγε να ψάξουμε στις Γραφές για θέματα της εξελικτικής βιολογίας;). Αυτή η στάση έφερε βέβαια μια τεράστια επιστημονική αλλά και ηθική οπισθοδρόμηση αιώνων: αυτό που αποκαλούμε Μεσαίωνα. Ο ίδιος ο Ιησούς δεν είπε ότι ο θεός έκρυψε πράγματα από τους σοφούς και συνετούς και τα φανέρωσε στους νήπιους; (Ματθ. 11:25). Οι νήπιοι, οι μωροί και οι πτωχοί τω πνεύματι αποτελούν βέβαια προνομιακές μάζες για τους χριστιανούς. Γενικά μιλώντας, οι Πατέρες κατατάσσουν τους Έλληνες μαζί με τους χειρότερους αιρετικούς· και ως τέτοιους τους βδελύσσονται κατά πνεύμα, χρησιμοποιώντας το γράμμα. Είναι δε γνωστό ότι η αίρεση θεωρείται το ειδεχθέστερο έγκλημα για την Εκκλησία και τα δόγματά της. Διότι διασπά την ποίμνη και υπονομεύει τη στάνη. Στον Μ. Βασίλειο ανήκει η φράση ότι οι αιρετικοί είναι οι «τὰ Ἑλληνικὰ νοσοῦντες». (De spiritu sancto, 17,43). Όπως λέμε mal des Français… [1] Π.Κ. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τ. Β΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 21991, σ. 558. [2] Πβ. «Παῦλος (…), ἐπειδὴ πρὸς Ἕλληνας διελέγετο τοὺς οὐδενὶ τῶν ἡμετέρων πιστεύοντας, ἀπὸ τῶν οἰκείων αὐτοὺς ἐχειρώσατο δογμάτων» (PG 48, 886). [3] J. Pépin, «Ελληνισμός και Χριστιανισμός», σε Φρ. Σατελέ (επιμ.), Η Φιλοσοφία, τ. Α΄, Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα 1989, σ. 215. [4] Αλ. Σ. Κορακίδης, Η απολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 155. [5] J. Pépin, ό.π., σ. 257. [6] Ο άγιος Ιερώνυμος στο περίφημο όνειρό του βλέπει τον ουράνιο κριτή να τον κατηγορεί ότι είναι κικερώνειος και όχι χριστιανός (Ep. 22 § 30). [7] Πβ. Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τ. 1, Γιαλελής, Αθήνα 31976, σ. 43. [8] Θ. Βέικος, Προλεγόμενα στη Φιλοσοφία, Θεμέλιο, Αθήνα 41998, σ. 37. [9] Πβ. J. Meyendorff, Initiation à la théologie byzantine, CERF, Paris 1975, σ. 33. [10] Σύμφωνα με το Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods του E.A. Sophocles sv ελληνιστάριος: «one who uses the Greek language without being himself a Greek». [11] Έτσι, Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία, τ. Α΄, Ηράκλειο 1995, σ. 34. [12] Πβ. Α. Βασιλικοπούλου - Ιωαννίδου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1984, σ. 35. [13] Δημ. Δ. Μούκανος, Ελληνική φιλοσοφία και χριστιανισμός, Αθήνα 1967, σ. 35, 37. [14] Meyendorff, ό.π., σ. 34-35. [15] Κ. Παπαρρηγόπουλος [επιμ. Π. Καρολίδη], Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 4, σ. 39. [16] Ο καθηγητής θεολογίας Π.Ι. Μπρατσιώτης αλλοιώνει αυθαίρετα ακόμη και τον τίτλο: «Παραίνεσις πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων»! (Π.Ι. Μπρατσιώτης, «Χριστιανισμός και Ελληνισμός εν αντιθέσει και συνθέσει», ΕΕΘΣΠΑ, τ. 16 (1968), σ. 305-306, 319. [17] Κ.Ι. Άμαντος, Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Ιστορίαν, Ίκαρος, Αθήνα 21950, σ.130, όπου ο τίτλος επίσης παρατίθεται λανθασμένα. [18] Πβ. Β.Γ. Μπιλάλη, Μεγάλου Βασιλείου. Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, Γρηγόρη, Αθήνα 21989, σ. λδ΄-λε΄. Δες επίσης Ν.Β. Τωμαδάκης, Κλεις της βυζαντινής φιλολογίας, τ. Α΄, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 41993, σ. 13. [19] Τωμαδάκης, ό.π. [20] P. Lemerle, Ο πρώτος Βυζαντινός ουμανισμός, μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981, σ. 47. [21] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Γαλαξίας, Αθήνα 1972, τ. 16, σ. 92. [22] Επιφ. Ι. Θεοδωρόπουλος, Άρθρα - Μελέται - Επιστολαί, Αθήνα 1986, σ. 11-78. [23] Θεοδωρόπουλος, ό.π., σ. 77. [24] «Il est non seulement impossible, mais inutile de connaître Dieu sans Jésus - Christ» διαβεβαιώνει ο Μπλαιζ Πασκάλ (Pensées, 549). [25] Γ.Δ. Μεταλληνός, Στα μονοπάτια της Ρωμηοσύνης, Αρμός, Αθήνα 2008, σ. 307. [26] «Religionen sind wie Glühwürmchen; sie brauchen Dunkelheit um zu leuchten». [27] Όλα αυτά και άλλα στο Π.Β. Πάσχος, «Ο έτερος βίος» σε Κ. Τσιρόπουλου (επιμ.), Τα δοκίμια των Ελλήνων, Ευθύνη, Αθήνα 2002, σσ. 503-508. Στο επίμαχο κείμενό του ο Βασίλειος όντως κάνει λόγο για «δηλητήρια μετά του μέλιτος». [28] Μεταλληνός, ό.π., σ. 295. [29] Πβ. Κ.Γ. Μπόνης, Εισαγωγή εις την αρχαίαν χριστιανικήν Γραμματείαν (96-325 μ.Χ.), έκδ. περιοδ. Θεολογία, Αθήνα 1974, σ. 56. «Είναι μέγα σφάλμα να συμφύρωμεν συγχέοντες την Νεοδιαθηκικήν Γραμματείαν, ως επηρεασθείσαν και κατ’ ελάχιστον υπό της αρχαίας εθνικής Γραμματείας» (ό.π., σ. 59).

Στις ρίζες του χριστιανικού ανθελληνισμού - II

Σύνδεση