Ποιος Ρήγας: της Ελευθερίας ή της Ανεξαρτησίας;

Τα σύμβολα έχουν διάφορες αναγνώσεις· λόγου χάρη, ο σταυρός μπορεί να σημαίνει αγάπη και συγχώρεση, αλλά πάνω σε μια σημαία μπορεί και κηρύσσει τον πόλεμο, το αίμα και τη σταυροφορία. Έτσι και ο Ρήγας Βελεστινλής λειτουργεί με διαφορετικά πρόσωπα. Για ορισμένους είναι ο εθνικός πολεμιστής της «παλιγγενεσίας», για άλλους ο οραματιστής της «ρωμαίικης ιδέας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» και για άλλους ο ιδεολόγος της αριστερής ομοσπονδίας των λαών. Βαραίνει βέβαια η πρώτη του ταυτότητα: ο πρωτοπόρος της εθνικής επανάστασης του 1821. Εγώ προτείνω μια τέταρτη ανάγνωση και θα επικεντρωθώ σε αυτήν. 1. Ένα ελαστικό σύμβολο Λίγα χρόνια μετά τον θάνατό του (1798) ο Ρήγας Βελεστινλής ήδη είχε μετατραπεί σε ένα σύμβολο. Στην Ελληνική Νομαρχία του 1806, η οποία αφιερώνεται στον Ρήγα διαβάζουμε ότι υπήρξε ο αρχηγός και ο πρώτος που έπεσε για την ελευθερία της Ελλάδας (σ. 42).[1] Σε αυτό το βιβλίο δεν γίνεται καμία νύξη για τους λαούς τους Βαλκανίων που όλοι μαζί, ακόμα και με τους Τούρκους θα κατατρόπωναν τον τύραννο. Υποστηρίζεται ότι ο Ρήγας πολέμησε για την «πατρίδα» και για το «γένος» (σ. 54). Στο τελευταίο κεφάλαιο, με τίτλο «Η ανάσταση του γένους», διαβάζουμε: «Η θρησκεία ωσαύτως, το Ευαγγέλιον του Χριστού παραδείγματος χάριν, κατασταίνει τους οπαδούς του φιλευσπλάχνους, φιλοξένους και συμπαθητικούς. Η εβραϊκή θρησκεία κάμνει τον λαόν μισάνθρωπον. Η οθωμανική, τέλος πάντων, τον κάμνει αυτόματον, και ούτως διά τας λοιπάς» (σ. 172). Έτσι γίνεται και σε αυτό το θέμα η υπέρβαση και δεν μένουν πολλά από το «ο αυτοκράτωρ λαός … χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας» του Άρθρου 7 του Συντάγματος του Ρήγα. Στον δε αναγνώστη αυτού του βιβλίου ο ανώνυμος συγγραφέας απευθύνεται ως: «Εσείς δε, ω μιμηταί του μεγάλου Ρήγα…» (σ. 176). Ο Ρήγας οραματίστηκε ένα κίνημα με τη συμμετοχή πολλών εθνοτήτων. Τουλάχιστον αυτό εξέφρασε στο Σύνταγμά του και στον Θούριο. Αλλά στην Ελληνική Νομαρχία, πάντα στο όνομα του Ρήγα, γίνεται λόγος για ένα έθνος-κράτος: «Το οθωμανικόν κράτος … πρέπει να πέση εξ αποφάσεως, ή ούτως ή ούτως. Αλλοίμονον λοιπόν εις το γένος μας, αν κυριευθή από ετερογενές βασίλειον. Τότε οι Έλληνες δεν θέλουν μείνει πλέον Έλληνες, αλλά κατ’ ολίγον ολίγον θέλουν διαφθαρή τα ήθη των, και θέλομεν μείνει πάλιν δούλοι» (σ. 178). Αυτή η θέση είναι μάλλον πιο συμβατή με την εποχή, δηλαδή με το 19ο αιώνα. Ήδη είδαμε ότι ο Ανώνυμος κάνει λόγο για (διαχρονικά) εθνικά ήθη που χαρακτηρίζουν το γένος και χρησιμοποιεί τη λέξη «κράτος», ενώ ο Ρήγας κάνει λόγο για «βασίλειο». Μια από τις «σημαίες» του 1821 ήταν ο Ρήγας. Π.χ. διαβάζουμε ότι στις παραμονές της Επανάστασης στις Σπέτσες οι πατριώτες τραγουδούν το «Δεύτε παίδες των Ελλήνων» του Ρήγα, «ενώ ασταμάτητα έτρεχαν τα δάκρυα αυτών που τους άκουαν». Αλλά και πρωτύτερα: «Οι ιδέες και τα τραγούδια του Ρήγα και των άλλων Ελλήνων [που] δεν δίσταζαν να τα τραγουδούν κορίτσια και κυρίες των Θεσσαλονικέων σε φιλικές συγκεντρώσεις ακόμη και ξένων. Το πιο δημοφιλές στα 1812 και 1813 ήταν το “Τι καρτεράτε, φίλοι και αδελφοί…”».[2] Ο Ρήγας μετά την απελευθέρωση απεικονίζεται μαζί με τον Κοραή να ανυψώνουν την Ελλάδα, μια ταλαιπωρημένη αλλά υπερήφανη γυναίκα. Και ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος αναπαριστά την ίδια εικόνα. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Ρήγας διδάσκεται και παρουσιάζεται με τα δύο διαμετρικά αντίθετα προσωπεία του χωρίς να προκαλεί απορίες ή ενοχλήσεις: Είναι ο ένας από τους δημιουργούς του νέου έθνους-κράτους, αλλά ταυτόχρονα και της ιδέας του κράτους που θα απαρτιζόταν από πολλά έθνη. Αλλά και κύκλοι της Εκκλησίας, οι οποίοι ιστορικά υπήρξαν πολύ επιφυλακτικοί –το λιγότερο που μπορώ να πω‒ απέναντι των «νέων ιδεών της ελευθερίας» και του «φυλετισμού», με την ικανότητά τους να προσαρμόζονται στις τάσεις των εποχών, μπόρεσαν να οικειοποιηθούν τον Ρήγα.[3] Ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Δ. Μεταλληνός γράφει ότι ο Ρήγας είναι «ο μεγάλος σπορέας της επαναστατικής ιδέας και της αναστάσεως της Ρωμηοσύνης. Στα σχέδια του Ρήγα επικρατεί ακόμη η ρωμαίικη ιδέα της αυτοκρατορίας, προσαρμοσμένη βέβαια στα ιδεολογικά σχήματα της εποχής του.»[4] Αλλά και οι αριστεροί ταυτίζονται με τον Ρήγα. Σύμφωνα με τον Γιάνη Κ. Κορδάτο, ο Ρήγας «είναι ο πρώτος που σχεδίασε και προπαγάνδισε την ιδέα της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Στην νέα Ανατολική Επικράτεια θα ζούσαν, όλοι οι λαοί κάτω από δημοκρατικό καθεστώς. Γι’ αυτό καλούσε τους Τούρκους πασάδες που έδειχναν με τα κινήματά τους πως δεν ανέχονταν το σουλτανικό δεσποτισμό, να επαναστατήσουν». «Το σχέδιο του Ρήγα ήταν να μετασχηματίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε μια δημοκρατική Ομοσπονδία.»[5] Με την Βαλκανική Ομοσπονδία ο Κορδάτος εννοούσε τις προσπάθειες που έγιναν τα χρόνια 1860-1878, 1903-1914 και 1930-1941, βασικά από αριστερές δυνάμεις στα Βαλκάνια, χωρίς όμως επιτυχία. Η ιδέα της ενοποίησης των Βαλκανίων αποτέλεσε κεντρικό άξονα των κομμουνιστικών κομμάτων των βαλκανικών χωρών. Στην τρίτη και τελευταία φάση η ιδέα των Ηνωμένων Βαλκανίων συναντά την αντίσταση του Ιωσήφ Στάλιν, οπότε και φθίνει ως πολιτική πρόταση.[6] Με άλλα λόγια, ο Ρήγας στις πολλές δεκαετίες που μεσολάβησαν από τον θάνατό του, είχε μετατραπεί σ’ ένα αρκετά ελαστικό σύμβολο.»[7] 2. Η λογική των αντιφάσεων Παρατηρούνται δύο κατηγορίες αντιφάσεων στο θέμα του Ρήγα. Η πρώτη αφορά τα πορίσματα που επιχειρούνται από τους μελετητές του. Ο Ρήγας κρίνεται παραλείποντας ορισμένες από τις θέσεις του που θεωρούνται ότι δεν είναι σε αρμονία με το πόρισμα που επιχειρείται. Αυτές οι αντιφάσεις βασικά είναι αποσιωπήσεις. Η δεύτερη κατηγορία αφορά τον ίδιο τον Ρήγα: Υπάρχουν αντιφάσεις στον λόγο του. Σε αυτές τις δύο κατηγορίες αντιφάσεων θα αναφερθώ για να καταλήξω σε ορισμένα αποτελέσματα σχετικά με την περίπτωση «Ρήγας». Είναι αυτονόητο ότι οι αντιφάσεις θα πρέπει να εντοπιστούν και να ερμηνευτούν όσο πιο πειστικά γίνεται. Δεν θα πρέπει όμως να επιχειρηθεί να «δικαιολογηθούν» οι αντιφάσεις των μελετητών ή αυτές του Ρήγα. Για τον απλούστατο λόγο ότι οι ελλείψεις στη συνοχή της σκέψης, δηλαδή οι αντιφάσεις, είναι μέρος της ίδιας της σκέψης του Ρήγα και των μελετητών του. Η αποφυγή να αναδειχθούν οι αποσιωπήσεις και οι αντιθέσεις μιας σκέψης σημαίνει ότι δεν ολοκληρώνεται η σχετική ανάλυση. Η πιο έκδηλη αντίφαση των μελετητών είναι ότι από την μία ο Ρήγας παρουσιάζεται ως ο εμπνευστής, οραματιστής και πρωτοπόρος του 1821, ως ο εθνομάρτυρας, ως ο Έλληνας πατριώτης που μαζί με άλλους ήρωες, π.χ., όπως τον Κοραή, έγιναν αιτία να αποκτήσει η Ελλάδα την ελευθερία και την ανεξαρτησία της, και από την άλλη να μνημονεύεται Το Πολίτευμα του Ρήγα το οποίο δεν έχει καμία σχέση με το εθνικό κράτος του 1830. Ο Ρήγας όρισε τους «Έλληνες» πολύ διαφορετικά από ό,τι οι πολεμιστές, οι διανοητές του 1821 και μετέπειτα τα συντάγματα της Ελλάδας. Στο Άρθρο 2 του Συντάγματος (Αρχή της Νομοθετημένης Πράξεως[8]) ο Ρήγας γράφει: «Ο ελληνικός λαός, τουτέστιν ο εις τούτο το βασίλειον [εννοεί κράτος] κατοικών, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και γλώσσης,…»· και επαναλαμβάνει στο Άρθρο 7: «Ο αυτοκράτωρ λαός [εννοεί ο κυρίαρχος λαός] είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλον είδος γενεάς». Στο Άρθρο 122 αναφέρονται και οι «Ιουδαίοι». Αν αυτό ήταν το όραμα του Ρήγα είναι προφανές ότι το κράτος που προέκυψε το 1830 δεν είχε καμία σχέση με αυτό το όραμα. Τουναντίον ήταν η διάψευση του οράματος. Π.χ., το σύνταγμα της Τροιζήνας (1827) ξεκινά με αναφορά στην θρησκεία: «Εν ονόματι της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδας… Η δε της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας του Χριστού είναι θρησκεία της επικρατείας» (Πρώτο Άρθρο). Ενώ στο σύνταγμα του Ρήγα δεν υπάρχουν αναφορές σε ορισμένες θρησκείες. Οι δε Έλληνες το 1827 ορίζονται βασικά με την θρησκεία τους: «Έλληνες είναι όσοι αυτόχθονες της Ελληνικής επικράτειας πιστεύουσιν εις Χριστόν» (Άρθρο 5). Αναγνωρίζεται όμως η ελληνική ιθαγένεια και σε ξένους που προσφέρουν στο έθνος, αλλά δεν γίνεται αναφορά σε άλλες εθνότητες. Το σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 δεν διαφέρει ως προς τα δύο αυτά θέματα, της θρησκείας και του ορισμού του Έλληνα. Ο Απόστολος Β. Δασκαλάκης επισημαίνει πως «Λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι εν τω συνόλω του πληθυσμού της Ελληνικής Δημοκρατίας εις τα γεωγραφικά όρια τα οποία έδιδεν εις αυτήν ο Ρήγας, ο ελληνικής εθνικότητος πληθυσμός δεν θα ευρίσκετο καν εν πλειονότητι εν συγκρίσει προς το σύνολον του πληθυσμού των λοιπών εθνικοτήτων (Τούρκοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Αλβανοί, Ρουμάνοι, Αρμένιοι κ.λ.π.)».[9] Και αυτή η αντίφαση, δηλαδή ένα νέο ελεύθερο ελληνικό κράτος όπου οι Έλληνες θα ήταν μια μικρή μειοψηφία, δεν έχει ερμηνευτεί επαρκώς. Η θέση του Ρήγα σε αυτό το θέμα απλώς αποσιωπήθηκε και βέβαια ούτε ποτέ τέθηκε ως μια αντίφαση μεταξύ του οράματος και της πράξης. Επίσης η πρόταση του Ρήγα δεν έχει καμία σχέση με μια ομοσπονδία εθνών, όπως υποστήριξε ειδικά η αριστερή διανόηση. Ο Ρήγας προτείνει ένα πολίτευμα όπου ο κάθε πολίτης θα έχει μια ψήφο. Δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για συλλογικά δικαιώματα, για δικαιώματα ομάδων ή εθνοτήτων. Ο Αριστόβουλος Μάνεσης επισημαίνει: «Στο πολίτευμα του Ρήγα δεν προβλέπεται κανένας θεσμός ή διαδικασία ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων εθνοτήτων, που να υποδηλώνει κάποια, έστω υποτυπώδη, μορφή ομοσπονδιακής κρατικής οργάνωσης.»[10] Τελικά η μεγάλη αντίφαση παραμένει: Πώς μπορεί το όραμα του Ρήγα, έτσι όπως εκφράστηκε στο Σύνταγμά του, να θεωρείται το προοίμιο του ελληνικού έθνους-κράτους που προέκυψε το 1830; Αλλά προτού αναφερθώ στις αντιφάσεις το ίδιου του Ρήγα, θα πρέπει να αναφέρω τα διάφορα ελληνικά στοιχεία των προτάσεών του, τα οποία θα σχολιάσω ξανά παρακάτω. Γράφει ελληνικά και προφανώς απευθύνεται σε ελληνόφωνους, αν και ορισμένοι αναγνώστες του μπορεί να μην ανήκουν στην ελληνική εθνότητα. Οραματίζεται και προτείνει μια παιδεία που θα είναι στην ελληνική (Άρθρο 22, Νέα Πολιτική Διοίκησις), κάνει λόγο για Ελληνική Δημοκρατία, αν και με αυτόν τον προσδιορισμό νοείται ο πολιτικός τύπος του κράτους, δηλαδή, όπως της Αρχαίας Ελλάδας. Και η γλώσσα του νέου κράτους θα ήταν στην ελληνική (Άρθρο 53). Ορισμένοι αναλυτές εξηγούν αυτήν την τάση στο θέμα της γλώσσας ως μια ρεαλιστική επιλογή επειδή η ελληνική γλώσσα στα Βαλκάνια ήταν πολύ διαδεδομένη, ειδικά στον χώρο του εμπορίου. Ανεξάρτητα από τις αιτίες, είναι προφανές ότι ο Ρήγας ήταν πλησιέστερα στο ελληνικό στοιχείο παρά σε οποιοιδήποτε άλλο. Ήδη το όλο έργο του δείχνει πόσο προσπάθησε για το «γένος του». Στον πρόλογο για το Φυσικής Απάνθισμα γράφει: «Όντας φύσει φιλέλλην δεν ευχαριστήθην μόνον απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του Γένους μου, αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα, όσον το επ’ εμοί…».[11] Αλλά και η Χάρτα του Ρήγα χαρακτηρίζεται από την Ελληνικότητά της. Αντιφάσεις υπάρχουν και στις θέσεις του Ρήγα. Φαίνεται ότι δεν έχει αποκρυσταλλωμένες απόψεις σε ορισμένα θέματα. Π.χ., κάνει μια συνειδητή προσπάθεια να κρατήσει τη θρησκεία εκτός του Συντάγματός του και κάνει λόγο για Ουρανό και Ήλιο –«Ήλιε! εσύ βλέπεις καθημερινώς τα τοιαύτα θηριώδη τολμήματα»– και αποφεύγει να αναφερθεί σε Θεό και σε Χριστό. Αλλά στον Θούριο, στο ποίημα που συνοδεύει το Σύνταγμα και όπου πάλι καλεί όλα τα έθνη να ενωθούν στον ξεσηκωμό κατά της τυραννίας –Τούρκοι, Ρωμιοί και πολλοί άλλοι– κάνει λόγο για τον σταυρό: «να τρέξ’ από την Μπόσνα και ως την Αραπιά / Ψηλά στα μπαϊράκια σηκώστε τον Σταυρόν» (στίχοι 109). Αλλά το μεγάλο ερώτημα που τίθεται με τον Θούριο είναι ότι εδώ ο γεωγραφικός χώρος του Ρήγα διαφέρει πολύ από αυτόν του Συντάγματος. Ο δεύτερος ορίζεται ως η Ρούμελη, η Μικρά Ασία, τα νησιά της Μεσογείου και η Βλαχομπογδανία. Αυτός ο χώρος είναι σε μια σχετική αρμονία και με το Χάρτη του Ρήγα. Με την προϋπόθεση ότι με την Μεσόγειο νοείται το Αιγαίο και με την Μικρά Ασία η δυτική πλευρά της. Αλλά στον Θούριο αυτά τα όρια δεν τηρούνται. Αναφέρονται και άλλες χώρες και άλλοι λαοί. Αραπάδες, Λαζοί, Μαυροθαλασσινοί, Μαλτέζοι, Μισίρι / Αίγυπτος, Αραπιά που θα πάρουν μέρος στον ξεσηκωμό. Θα είναι και αυτοί μέρος του νέου βασιλείου; Αυτές οι αντιφάσεις επίσης δεν σχολιάζονται και δεν αποτελούν μέρος της μελέτης του Ρήγα. Υποβιβάζονται ως δευτερεύουσας σημασίας. Συχνά αποσιωπούνται. Ενώ θα μπορούσαν να θεωρηθούν ενδείξεις των αναζητήσεων και προβληματισμών του Ρήγα. Σε αυτά θα αναφερθώ παρακάτω. 3. Τι ήταν τελικά ο Ρήγας και τι ήθελε να κάνει; Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί πλήρως χωρίς να σχολιαστούν οι πολλές πτυχές του θέματος: Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, οι ιδεολογικές και πολιτικές εξελίξεις, οι κοινωνικές δομές των χωρών των Βαλκανίων, η προσωπικότητα του Ρήγα κ.ά. Εδώ θα περιοριστώ να απαντήσω στο ερώτημα «Γιατί υπήρξε η μεγάλη διάσταση μεταξύ του πολιτικού λόγου του Ρήγα και των μεταγενέστερων εξελίξεων;». Ο Ρήγας οραματίστηκε ένα κράτος όπου πολλά έθνη θα ζούσαν ισότιμα μαζί, ανεξαρτήτως γλώσσας και θρησκείας. Συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Αναβίωσαν τα διάφορα εθνικά κράτη, τα οποία συχνά ήταν σε πολιτική αντιπαράθεση. Γιατί παρ’ όλα αυτά ο Ρήγας παρέμεινε ως ένα εθνικό σύμβολο της ελευθερίας; Όπως όλες οι μελέτες σχετικά με τον Ρήγα υποστηρίζουν, αλλά και μαρτυρούν οι δραστηριότητές του, ο Ρήγας, όπως πολλοί διανοούμενοι της εποχής του, είχε και αυτός επηρεαστεί από τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Πολιτικά αυτό σήμαινε ότι θα ακολουθούσε μια στάση κατά των «τυράννων». Δηλαδή κατά των ηγεμόνων / βασιλιάδων και υπέρ των λαών και των πολιτών. Το βασικό μέλημα του Ρήγα ήταν η «ελευθερία». Σε αυτό θέμα είναι ο Μοισιόδαξ αυτός που χάραξε τον δρόμο. «[Ή]ταν πρωταρχικά οι ιδέες του Μοισιόδακα που λειτούργησαν ως καταλύτης στη διαφοροποίηση των πολιτικών προσανατολισμών μιας ομάδας από νεότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Πρόκειται ακριβώς για τους μαθητές του Μοισιόδακα, που έγιναν οι εκφραστές του νεοελληνικού πολιτικού ουμανισμού. Μέσα από τον κύκλο αυτό πρόβαλε και ο επαναστατικός ριζοσπαστισμός του πιο πιστού μαθητή του Μοισιόδακα, του Ρήγα Βελεστινλή.»[12] Το ατύχημα με τον Ρήγα ήταν ότι επέλεξε ως βάση το σύνταγμα της Γαλλίας για να διατυπώσει τις προτάσεις του στα Βαλκάνια και μέσα στην Οθωμανική επικράτεια. Το Σύνταγμα της Γαλλίας (και η Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη) όμως δεν εμπεριέχει την έννοια της ανεξαρτησίας, επειδή απλώς η Γαλλία δεν βίωνε ένα τέτοιο προβληματισμό. Η λέξη «ανεξαρτησία» δεν υπάρχει στο Γαλλικό Σύνταγμα και στην Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη. Από την άλλη, η «ελευθερία», ως έννοια και ως λέξη, είναι κυρίαρχη. Η Γαλλία ήταν ένα κυρίαρχο κράτος με σχετικά σταθερά και γνωστά σύνορα. Δεν υπήρχαν ισχυρά ρεύματα απόσχισης. Η λέξη «κυρίαρχος» χρησιμοποιείται σχετικά με την ισχύ του λαού: «Ο λαός είναι κυρίαρχος». Η σημαία της Ελληνικής Δημοκρατίας (1807), Βιβλιοθήκη Ρουμανικής Ακαδημίας Επιστημών. Ο Ρήγας την περιέγραφε στο Νέα Πολιτική Διοίκησις ως εξής: «Η σημαία οπού βάνεται εις τα μπαϊράκια και παντιέρες της Ελληνικής Δημοκρατίας είναι έν ρόπαλον του Ηρακλέους με τρεις σταυρούς επάνω· (…) Το κόκκινον επάνω, το άσπρον εις την μέσην και το μαύρον κάτω. Το κόκκινον σημαίνει την αυτοκρατορικήν πορφύραν και αυτεξουσιότητα του ελληνικού λαού· (…) Το άσπρον σημαίνει την αθωότητα της δικαίας ημών αφορμής κατά της τυραννίας. Το μαύρον σημαίνει τον υπέρ πατρίδος και ελευθερίας ημών θάνατον». Τα Βαλκάνια ήταν διαφορετικά. Όταν ο Ρήγας χρησιμοποίησε το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793, το μετέφρασε ανά άρθρο και θέλoντας να αντικαταστήσει τις λέξεις «ο λαός της Γαλλίας» (Le peuple français) αντιμετώπισε ένα πρακτικό πρόβλημα. Δεν υπήρχε ένας λαός στη δική του περιοχή. Η εθνική συνείδηση μεταξύ πολλών εθνοτήτων είχε ήδη διαμορφωθεί. Τότε απαρίθμησε όσες εθνότητες είχε στον νου του και έτσι πίστεψε ότι έλυσε το πρόβλημα και ότι έμεινε πιστός στο πνεύμα της εποχής – Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Τούρκοι κ.ά. Θα μπορούσε να επιλέξει το Αμερικανικό Σύνταγμα και τη σχετική Διακήρυξη της 4ης Ιουλίου 1776.[13] Αυτή η περίπτωση θα ήταν σε αρμονία με την πολιτική πραγματικότητα και τις ανάγκες των Βαλκανικών λαών. Η Διακήρυξη του 1776 αναφέρει ότι κάποτε «γίνεται αναγκαίο κάποιος λαός να διακόψει τους δεσμούς που έχει με κάποιον άλλον και να πάρει τη θέση του μέσα στις δυνάμεις του κόσμου…». Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας αναφέρει την ανάγκη της απόσχισης, όπως και την «τυραννία» και τον «δεσποτισμό» που θέλουν να αποτινάξουν οι Αμερικανοί. Παρατηρείται και η λέξη κλειδί, η «ανεξαρτησία», τρεις φορές, σε σχέση με ανεξάρτητα κράτη/πολιτείες.[14] Ο Ρήγας ήταν ένας διανοούμενος της εποχής του, αλλά δεν εκτίμησε με ακρίβεια τα πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα των ημερών του.[15] Θα μπορούσε να είχε μελετήσει και τις περιπτώσεις των υπόδουλων αποικιών. Η λέξη «colony» υπάρχει στο αμερικανικό κείμενο. Τελικά το σχέδιό του για ένα νέο πολίτευμα δεν έπεισε. Αυτό φάνηκε από το γεγονός ότι μετά τον θάνατό του ο Ρήγας έγινε γνωστός για το πάθος και τον λόγο του που είχε σχέση με την «ελευθερία». Το όνομά του ταυτίστηκε με την ελευθερία, αλλά όχι με ένα πολίτευμα. Το μοντέλο για το πολυεθνικό κράτος δεν αποδείχθηκε ρεαλιστικό. Στην εποχή που οι Έλληνες επαναστατούσαν για την εθνική τους ανεξαρτησία, για ένα ανεξάρτητο κράτος, ο Ρήγας επαγγελλόταν μια κάπως αφηρημένη ελευθερία – που και αυτή θα εξαρτιόταν και από τις βουλές των άλλων εθνοτήτων. Το ότι το πολιτικό όραμα του Ρήγα δεν έπεισε τους Έλληνες της εποχής του φαίνεται και από τα πρώτα ελληνικά συντάγματα. Αυτό της Επιδαύρου (1822) όπως και της Τροιζήνας (1827), στην πρώτη κιόλας φράση, αναφέρουν τους βασικούς πυλώνες του νέου κράτους: το Ελληνικό έθνος, την πολιτική ύπαρξή του και την ανεξαρτησία. Στην εποχή των επαναστάσεων και των εθνικών κρατών ένα σχέδιο που εξέπεμπε την οσμή της ανασυγκρότησης μιας αυτοκρατορίας –της Οθωμανικής για ορισμένους μελετητές, της Βυζαντινής για άλλους– δεν ήταν ρεαλιστικό. Δεν συσπείρωσε τους πολίτες κατά του τυράννου, όπως έγινε στην Γαλλία. Απλώς επειδή διαφορετικά εκλάμβαναν το πολιτικό πρόβλημα, μάλλον όπως και οι Αμερικανοί. Ήθελαν και ανεξαρτησία εκτός της ελευθερίας. 4. Συμπερασματικά Οι πολιτικές προτάσεις του Ρήγα σε διάφορα κύρια σημεία είναι διαμετρικά αντίθετες με τις μετέπειτα επιλογές των Ελλήνων. Π.χ., ο Ρήγας πρότεινε ένα κράτος όπου πολλές εθνότητες θα ζούσαν μαζί. Το ελληνικό κράτος του 1830 ήταν πολύ διαφορετικό. Και σήμερα ένα σλόγκαν όπως το «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» δεν ξαφνιάζει κανέναν· δεν αναφέρει θρησκεία στο σύνταγμά του. Ενώ όλα τα ελληνικά συντάγματα ξεκινούν με αναφορές στην Ορθοδοξία, στην Αγία Τριάδα κ.ά.· όρισε τους Έλληνες ως να ανήκουν σε διάφορες εθνότητες: Βούλγαροι, Αρμένιοι, Τούρκοι, κ.ά. Στη σύγχρονη Ελλάδα αυτός ο ορισμός ξενίζει· εξέλαβε τους Τούρκους ως ισότιμους πολίτες. Ενώ με την επανάσταση του 1821 οι Τούρκοι θεωρήθηκαν οι βασικοί εχθροί· κατηγόρησε τον Οθωμανό τύραννο, τον σουλτάνο, ως τον βασικό εχθρό, χωρίς να καταδικάζει το οθωμανικό καθεστώς. Ενώ σήμερα καταδικάζεται η «Τουρκοκρατία» γενικά· Δεν αναφέρεται στην εθνική ανεξαρτησία αλλά στην ελευθερία των πολιτών, που έχουν ίσα δικαιώματα ανεξάρτητα από εθνότητα, γλώσσα, θρησκεία. Ενώ στη σύγχρονη Ελλάδα η ανεξαρτησία του κράτους και του έθνους απέναντι στα άλλα έθνη είναι μια βασική αρχή. Πώς εξηγείται η μεγάλη αποδοχή του Ρήγα όταν τόσο διαφέρει το κήρυγμά του από τη σημερινή πρακτική, αλλά και από την επίσημη και κυρίαρχη ιδεολογία της Ελλάδας και των Ελλήνων; Η απάντηση σ’ αυτή την ερώτηση θα πρέπει να αναζητηθεί στον χώρο των εθνικών συμβόλων, των θρύλων και των μύθων. Τα έθνη χρειάζονται αυτού του είδους τις αναφορές και με ευκολία τις κατασκευάζουν. Οι αντιφάσεις δεν είναι εμπόδιο. Μπορεί ο Ρήγας να είναι εθνομάρτυρας μαζί με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, ασχέτως αν οι δυο τους ήταν τα δύο άκρα στον αγώνα Διαφωτισμού-Παράδοσης. Αρκεί ότι και οι δύο θανατώθηκαν από τον εθνικό εχθρό. Αλλά αυτόν τον εχθρό ο Ρήγας τον ενέταξε στον ορισμό του Έλληνα! Έστω, αυτό το προσπερνούμε επειδή προέχουν τα σύμβολα! Στον χώρο των εθνικών θρύλων και μύθων δεν ισχύουν οι αρχές του ορθολογισμού και της κριτικής σκέψης. Και αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί μια συνετή θέση επειδή η ιδεολογία του έθνους, δηλαδή ο εθνικισμός, εντάσσεται στον χώρο του ρομαντισμού όπου το συναίσθημα προέχει. Αυτή η πλευρά του Ρήγα κυριάρχησε από την πρώτη στιγμή και όχι το μοντέλο κράτους που πρότεινε. Ο δε τραγικός και μαρτυρικός θάνατός του υπερκέρασε κάθε αμφιβολία για τον θετικό του ρόλο. Έτσι εντάχθηκε στον ίδιο χώρο όπου φυλάσσεται το «κρυφό σχολειό», ο ρόλος της Εκκλησίας στον «Αγώνα», οι άμεμπτοι ήρωες, τα τετρακόσια χρόνια ζυγού και η Τουρκοκρατία.[16] Σκεφτείτε για μια στιγμή έναν εκκεντρικό βουλευτή να προτείνει αυτά που έγραψε ο Ρήγας στην Πολιτεία του μέσα στη σημερινή ελληνική Βουλή: π.χ., να απαλειφθούν όλες οι θρησκευτικές αναφορές από το Σύνταγμα, οι Βούλγαροι, οι Τούρκοι κ.ά. να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα με τους Έλληνες μέσα στην «Ελληνική Δημοκρατία» ή ότι η ανεξαρτησία δεν χρειάζεται αν όλοι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και δεν υπάρχει τύραννος! Θα προκαλούσε ρίγη, σοκ και αγανάκτηση. Αλλά μέσα στον μύθο αυτά αποκτούν μια ρομαντική νοσταλγία και δεν ενοχλούν. Οι αντιφάσεις μπορεί να λειτουργήσουν σαν μοχλός εξάπτοντας την φαντασία. Ο κίνδυνος, η περιπέτεια, το διαφορετικό, το ακατανόητο υπήρξαν συστατικά στοιχεία του Ρομαντισμού. Με πρώτο την «ελευθερία», η οποία μπορεί να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Πρέπει να ομολογήσω ότι αυτή η πλευρά του Ρήγα με συγκινεί και μένα. Ο κόσμος που έπλασε μέσα στον νου του μου φαίνεται πολύ ωραίος. Με συγκρατεί η άλλη πλευρά μου, ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού. Αλλά και ο Ρήγας δεν ήταν προϊόν του Διαφωτισμού; Μήπως η διαφορά είναι ότι δεν θέλω να ταυτίζομαι με το εθνικιστικό υπόδειγμα; [1] Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία. Ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας, Κάλβος, Αθήνα, 1980. [2] Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821-1829), τόμος Ε΄, Θεσσαλονίκη 980, σ. 400 και 464. [3] Υποστηρίζεται ότι η Εκκλησία (το Φανάρι) αφόρεσε τον Ρήγα όταν διαλάλησε τις θέσεις του, αλλά η ίδια η Εκκλησία αρνείται την κατηγορία. Ο Γ. Κορδάτος, π.χ., υποστηρίζει ότι η Πατρική Διδασκαλία και ειδικά το ποίημα που την συνοδεύει έχει γραφτεί ως απάντηση στον Θούριο: Το ποίημα εμπεριέχει στίχους όπως «Και πας ο ανθιστάμενος τοιαύτη εξουσία, / εναντιούται φανερά τη προσταγή τη θεία». Βλ. Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας (Τουρκοκρατία), τόμ. Κ΄, Εκδόσεις 20ός Αιώνας, Αθήνα 1957, σ. 388- 401. Βλ. επίσης Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Διάττων, Αθήνα 1990, σ. 60-69. [4] Βλ. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία. Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ακρίτας, Αθήνα 1988, σ. 264. [5] Γιάνης Κορδάτος, ό.π., σ. 331 και 336. [6] Βλ. Leften Stavros Stavrianos, Balkan Federation: A History of the Movement toward Balkan Unity in Modern Times, Smith College Studies in History, Archon Books, 1964. [7] Βλ. Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του Εθνικού Προβλήματος στην Ελλάδα, 1830-1880, Πολύτυπο, Αθήνα 1988, σ. 339. [8] Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα τα σωζόμενα, τόμ. Ε΄ (Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας), εισαγωγή-επιμέλεια-σχόλια Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2000. [9] Βλ. Απόστολος Β. Δασκαλάκης, Το Πολίτευμα του Ρήγα Βελεστινλή, Εκδόσεις Ε. Γ. Βαγιονάκη, Αθήνα 1976, σ. 63. [10] Βλ. Σπύρος Μυλωνάς, Δύο κορυφαίοι της Εθνικής Παλιγγενεσίας, Ίδρυμα Πνευματικών Ερευνών, Λευκωσία 1998, Πρόλογος, σ. 15. [11] Βλ. Λέανδρος Βρανούσης, Ρήγας Βελεστινλής, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1963, σ. 37. [12] Βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985, σ. 224. [13] Μήπως η επιλογή του Ρήγα είχε σχέση με το ότι δεν ήξερε αγγλικά; [14] That these united Colonies are, and of Right ought to be Free and Independent States, that they are Absolved from all Allegiance to the British Crown, and that all political connection between them and the State of Great Britain, is and ought to be totally dissolved; and that as Free and Independent States, they have full Power to levy War, conclude Peace, contract Alliances, establish Commerce, and to do all other Acts and Things which Independent States may of right do. [15] Ο Ρήγας δεν ήταν δεκάδες χρόνια «μπρος από την εποχή του» όπως πολλές φορές υποστηρίζεται! Δεν θα μπορούσε άλλωστε, δεν ήταν ούτε προφήτης ούτε μάντης. Μάλλον ήταν και λίγο «πίσω» από τους πρωτοπόρους εθνικιστές Έλληνες της εποχής του. Μάλλον ήταν ο προάγγελος της εθνικής ιδέας. Το να αποδίδεται σ’ αυτόν η ιδέα της «ομοσπονδίας» ή ακόμα και της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι δείγματα αναχρονισμού. [16] Και το όνομά του έπρεπε να προσαρμοστεί ανάλογα. Από το τουρκικό Βελεστιν-λί έγινε Φεραίος.

Ποιος Ρήγας: της Ελευθερίας ή της Ανεξαρτησίας;

Σύνδεση