Η δόξα της νεωτερικότητας

Richard J. Evans, Η επιδίωξη της ισχύος. Ευρώπη 1815-1914, μτφρ. Ελένη Αστερίου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2018, σελ. 922 Η νεωτερικότητα είναι μια ποιοτική, όχι μια χρονολογική κατηγορία. Τέοντορ Αντόρνο Αποδίδουμε συνήθως ως «νεωτερικότητα» τον όρο «modernity», αποφεύγοντας το κακόηχο «μοντερνικότητα» και για να το διαχωρίσουμε από τον όρο «μοντερνισμός» – «modernism». Ο δεύτερος αφορά συγκεκριμένο καλλιτεχνικό κίνημα, μεταξύ τέλους του 19ου αιώνα και μέσων του 20ού. Ο πρώτος, αντίθετα, διαχέεται σε μιαν ασαφή περίοδο και αφορά κυρίως μια κοσμοαντίληψη η οποία, στην κατάληξή της, συναντάται και με τον μοντερνισμό. Το κοινό συστατικό «modernus» προτάθηκε τον 6ο αιώνα από τον ρωμαίο γερουσιαστή Φλάβιο Κασσιόδωρο, για να αντιπαραθέσει τη «νέα», τότε, εποχή του χριστιανισμού σ’ εκείνη του παγανισμού. Ωστόσο, τα χρόνια του Κασσιόδωρου έως τον 14ο αιώνα, που ξεκινά η Αναγέννηση, ορίζονται πλέον ως Μεσαίωνας. Η αφετηρία της νεωτερικότητας βρίσκεται είτε στις ανακαλύψεις του 15ου και του 16ου αιώνα, από τον Κολόμβο μέχρι τον Γαλιλαίο, είτε στη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Το σίγουρο είναι πως η παγκοσμιότητα των ναπολεόντειων πολέμων και η έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης σε όλο τον 19ο αιώνα, πριν τον φρικώδη συνδυασμό των δύο –οικουμενικού μακελειού και πολεμικής τεχνολογίας– σημαδεύουν τη «δόξα» της νεωτερικότητας. Όχι άδικα, άλλωστε, πολλοί τοποθετούν την έναρξη του μεταμοντερνισμού κατά τη δεκαετία του 1930 ή αμέσως μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και, πέραν πάσης αμφιβολίας, στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Το βιβλίο του Ρίτσαρντ Έβανς περιγράφει λεπτομερώς αυτή τη «δόξα της νεωτερικότητας» – τις υπέροχες αισιοδοξίες, τις κοινωνικές προόδους, τα τεχνικά επιτεύγματα, αλλά και τις θηριωδίες της. Οι Βρετανοί στην Ινδία, οι Γάλλοι στην Αλγερία, οι Ιταλοί στην Αιθιοπία, οι Γερμανοί στη Ναμίμπια ή οι Βέλγοι στο Κονγκό διέπρεψαν σε απληστία και αγριότητα. Με τους Γερμανούς και τους Βέλγους, ιδίως, να εξοντώνουν εκατομμύρια Αφρικανών για να εκμεταλλευτούν τους πόρους των περιοχών τους, ενόσω στις ίδιες τις χώρες τους οι πόλεις καλλωπίζονταν, οι εργάτες συνδικαλίζονταν και συν τω χρόνω βελτίωναν τις ζωές τους, μεσοαστικά στρώματα απολάμβαναν βιομηχανικές ανέσεις, η πολιτική ζωή εκδημοκρατιζόταν και, λιγότερο ή περισσότερο σε κάθε χώρα, οι γυναίκες χειραφετούνταν από την ανδρική τυραννία. Ήταν μια εποχή με την Ευρώπη να κυριαρχεί στον κόσμο, όπως ποτέ προηγουμένως και ποτέ έκτοτε. Κυριαρχία την οποία ο Έβανς εξετάζει με όση αμεροληψία μπορεί να διαθέτει ένας ιστορικός, σε συνδυασμό με μια θαυμαστή ευρυμάθεια. Την ίδια ιστορική περίοδο, αρχίζοντας λίγο νωρίτερα (από τη Γαλλική Επανάσταση), έχει μελετήσει και ο Έρικ Χόμπσμπαουμ στο τρίτομο έργο[1]: Η εποχή των επαναστάσεων (1789-1848), Η εποχή του κεφαλαίου (1848-1875), και Η εποχή των αυτοκρατοριών (1875-1914). Η αφήγηση, εκεί, είναι πιο λογοτεχνικά επεξεργασμένη και ορισμένες αναλύσεις λεπτομερέστερες. Το προσόν του βιβλίου του Έβανς δεν έγκειται στο υποδιπλάσιο μέγεθός του (αφού οι 1500 σελίδες του Χόμπσμπαουμ προσφέρονται σε πιο απολαυστική ανάγνωση), αλλά στο ότι παρακολουθεί τις επιπτώσεις των εξελίξεων που συντελούνται στην Ευρώπη και στις άλλες ηπείρους, καθιστώντας πράγματι τον 19ο αιώνα μια περίοδο «επιδίωξης της ισχύος». Ακόμη, τα οκτώ μεγάλα κεφάλαια του βιβλίου του Έβανς –κεφάλαια που, με αναπόφευκτες επανόδους σε κάποια πρόσωπα ή γεγονότα, υποδιαιρούν τον αιώνα σε μικρότερες ενότητες– ξεκινούν πάντα με μια προσωπική ιστορία, η οποία εισάγει στο κύριο χαρακτηριστικό κάθε ενότητας. Τα ημερολόγια ενός εγγράμματου λιθοξόου λ.χ., που υπηρέτησε στον στρατό του Ναπολέοντα, εισάγουν σε όλη την εικόνα της Ευρώπης μετά την ήττα στο Βατερλό, στο πρώτο κεφάλαιο· οι αναμνήσεις ενός ρώσου αγρότη, στη φάση κατάργησης της δουλοπαροικίας, εισάγουν στο δεύτερο κεφάλαιο και στην περίοδο των εξεγέρσεων που περιλαμβάνει και την ελληνική επανάσταση του 1821· οι σχέσεις της συγγραφέως Φλορά Τριστάν με την εργατική τάξη της Αγγλίας και τις πρώτες διεκδικήσεις μισθολογικής ισότητας ανδρών-γυναικών εισάγουν στο τρίτο κεφάλαιο κ.ο.κ. Έτσι, οι συχνά στεγνές παραθέσεις στατιστικών, οι διαδοχές ονομάτων ηγεμόνων, οι συγκρίσεις πολεμικών δυνάμεων, οι περιοδικές αλλαγές συνόρων ή οι μεταβολές παραγωγικών μέσων αποκτούν μια πιο ζωντανή, πιο βιωματική χροιά. Ιδίως η ιστορία της κόμισσας Φολιό ντε Κρενβίλ και του ατυχούς γάμου της μ’ έναν αριστοκράτη από πολύ συντηρητική οικογένεια Γερμανών των βαλτικών επαρχιών της ρωσικής αυτοκρατορίας, καθώς και η ιστορία της πολυγραφότατης Φρεντερίκας Μπρέμερ, με τα δακρύβρεκτα δράματά της, εισάγουν με συναρπαστικό τρόπο στα δύο πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου – εκείνο για την «κοινωνική επανάσταση» κι εκείνο για την «εποχή του συναισθήματος». Λιγότερο συναρπαστική είναι η ιστορία του αρσιβαρίστα Τζοβάνι Μπελτζόνι, που μαζί με άλλους διεθνείς τυχοδιώκτες συνέβαλε στην καταλήστευση φαραωνικών θησαυρών από το Βρετανικό Μουσείο. Είναι όμως πολύ εύστοχα τοποθετημένη στην αρχή του 8ου και τελευταίου κεφαλαίου, ώστε να εισαγάγει στην κορυφούμενη απληστία της αποικιοκρατίας. Η οποία, παρά τις προειδοποιήσεις κάποιων μειοψηφικών φωνών σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, οδήγησε σ’ έναν απρόσμενο για όλους, ως προς τη διάρκεια και τη φρίκη του, «Μεγάλο Πόλεμο» (όπως ονομαζόταν έως το 1939). Αυτή την τελευταία φάση της ευρωπαϊκής ιστορίας είχε παρουσιάσει το 2012, πολύ πιο αναλυτικά, ο Κρίστοφερ Κλαρκ στο Οι υπνοβάτες. Πώς η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914.[2] Ο Έβανς συνοψίζει τις θέσεις του Κλαρκ για τις πολεμικές συγκρούσεις ή τις εναλλαγές συμμαχιών μεταξύ 1870-1890, όσο η Γερμανία γίνεται ενιαίο κράτος, τις αναδύσεις νέων εθνών-κρατών, με τους βαλκανικούς πολέμους, και τις επιπόλαιες εκτιμήσεις με τις οποίες κινήθηκαν οι στρατιωτικοί όλων των χωρών. Εστιάζεται όμως ορθότερα, νομίζω, στην ευθύνη της Γερμανίας για την οριστική έκρηξη του πολέμου. Όπως από το 1907, ήδη, υποστήριζε ένα μνημόνιο του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών: «Είτε η Γερμανία αποσκοπεί συνειδητά στην εγκαθίδρυση της ηγεμονίας της, πρώτα στην Ευρώπη και τελικά στον κόσμο, είτε το σχέδιο για τη μεγάλη Γερμανία δεν είναι τίποτα παραπάνω από την έκφραση μιας ασαφούς, συγκεχυμένης και ανεφάρμοστης πολιτικής η οποία δεν αντιλαμβάνεται πού οδηγεί». Κι εκείνο που ο Έβανς αφήνει να διαφαίνεται, με σαφήνεια μα και αμεροληψία, είναι ότι συνέτρεχαν τελικά και τα δύο ενδεχόμενα. Το εκτενέστερο μέρος του βιβλίου δικαιώνει, πάντως, τη γεμάτη αισιοδοξία πρόβλεψη της εφημερίδας New York World την 1η Ιανουαρίου 1901, πρώτη ημέρα του 20ού αιώνα, ότι «αυτός ο αιώνας θα αποδειχθεί ο καλύτερος τον οποίο γνώρισε ποτέ ο σταθερά βελτιούμενος πλανήτης μας». Παρά την οικτρή αστοχία της, μια τέτοια αισιοδοξία δεν ήταν τόσο αστήρικτη για την εποχή που διατυπωνόταν. Η οριστική ήττα του Ναπολέοντα το 1815 μπορεί να επανέφερε τους Βουρβόνους στη Γαλλία και την «Ιερή Συμμαχία» στην υπόλοιπη Ευρώπη όπου, υπό την αυστηρή επίβλεψη του Μέτερνιχ, οι μοναρχίες παρέμειναν άθικτες, ωστόσο η Γαλλική Επανάσταση είχε ανεξίτηλα δείξει πως το «ο βασιλεύς απέθανε» δεν συνοδεύεται υποχρεωτικά με ευχές μακροημέρευσης για τον διάδοχό του. Ακόμη και στα μεγάλα αυτοκρατορικά κράτη της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, μη εξαιρουμένης της Ρωσίας, η απολυταρχία άρχιζε να κλυδωνίζεται. Ολοένα και πιο συχνά, από τα μέσα του 19ου αιώνα, εμφανίζονταν: απαιτήσεις για συνταγματικά δικαιώματα ή απελευθερώσεις δουλοπαροίκων· για νόμους που να μεριμνούν υπέρ των φτωχών ή για την προστασία των ανηλίκων· μειώσεις ωραρίων εργασίας· διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου στον ανδρικό πληθυσμό ή το δικαίωμα αποδοχής κληρονομιάς στις γυναίκες· κατοχύρωση της ελευθεροτυπίας κ.ά. Το πιο ενδιαφέρον, όπως πολύ καλά το τεκμηριώνει ο Έβανς, είναι ότι αυτή η κοινωνική κινητικότητα συντελείται ενόσω οι «μανιφακτούρες» που λειτουργούσαν με φυσικές πηγές ενέργειας αντικαθίστανται από εργοστάσια, που έχουν τον ατμό ως κύρια πηγή ενέργειας, υποκινώντας, έτσι, μια νέα σχέση των ανθρώπων με την αίσθηση του χρόνου και της ταχύτητας. Μέσα σε μερικές δεκαετίες, τις μακραίωνες βελτιώσεις ιππήλατων οχημάτων ή ιστιοφόρων πλοίων τις ακυρώνουν η επέκταση των σιδηροδρομικών δικτύων και τα ατμόπλοια. Ακόμη και οι προσωπικές ταχύτητες μετακίνησης επισπεύδονται από την εφεύρεση του ποδηλάτου και εν συνεχεία του αυτοκινήτου, όπως επισπεύδονται οι ρυθμοί ραφής ρούχων, χάρη στις ραπτομηχανές, ή του ανοιγοκλεισίματός τους, χάρη στα φερμουάρ. Ομοίως, επινοήσεις για ταχεία μετάδοση μηνυμάτων, από τις φρυκτωρίες μέχρι το πόνεϊ-εξπρές, αποδεικνύονται παρωχημένες χάρη στον τηλέγραφο ή το τηλέφωνο, πριν το τέλος του αιώνα, ενώ οι γραφομηχανές απαλλάσσουν απ’ τη βραδύτητα της πένας, του μελανοδοχείου και του στυπόχαρτου. Εξίσου ιλιγγιώδεις γίνονται κι οι ρυθμοί με τους οποίους επεκτείνονται οι πόλεις, φωτίζονται οι κεντρικοί δρόμοι τους, γεμίζουν οι πλατείες τους με όπερες ή θέατρα και, μετά το 1895, με τους πρώτους κινηματογράφους. Άφιξη του πρώτου τρένου από την Αγία Πετρούπολη στο Τσάρσκοε Σέλο στις 30 Οκτωβρίου 1837, λιθογραφία του Φρήντριχ φον Μάρτενς. Οι σιδηροδρομικές γραμμές που με καθυστέρηση κατασκεύασε η Ρωσία είχαν μεγαλύτερο εύρος απ’ οπουδήποτε αλλού στην Ευρώπη. Η γραμμή της εικόνας συνέδεε το ανάκτορο της Μεγάλης Αικατερίνης με τη θερινή κατοικία των τσάρων. Ίσως η πιο έμμεση, αλλά χαρακτηριστική, ένδειξη για το πώς μεταβάλλεται η συνολική αίσθηση ως προς τη ροή του χρόνου και ό,τι παρέρχεται, ανεπιστρεπτί, είναι οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις μυθολογικών ή ιστορικών σκηνών. Μέχρι και τον 18ο αιώνα, οι ζωγράφοι δεν είχαν κανένα πρόβλημα να ντύνουν την παρθένο Μαρία με φλαμανδικές ενδυμασίες του 16ου αιώνα, τον Μεγαλέξανδρο με πανοπλίες ιπποτών του 15ου ή τον βασιλιά των Βανδάλων Γιζέριχο με κοστούμια μαρκησίων του 17ου. Αλλά οι ζωγράφοι του 19ου αναζητούν, πλέον, μια ενδυματολογική αυθεντικότητα. (Έστω και αν ο Βιολέ-λε-Ντυκ αναστηλώνει τα τείχη της Καρκασόν και την Παναγία των Παρισίων φροντίζοντας να προσθέσει ό,τι στοιχεία κρίνει ότι φαντάζουν σαν πιο μεσαιωνικά.) Μαζί τους, πλήθη λογοτεχνών δημιουργούν ένα νέο είδος: το ιστορικό μυθιστόρημα. Από τον Γουόλτερ Σκοτ μέχρι τον Κόναν Ντόυλ, στην Αγγλία, από τον Μπαλζάκ μέχρι τον Βίκτορα Ουγκό, στη Γαλλία, κι από πλήθη άλλων στην υπόλοιπη Ευρώπη, το μακρινό ή πιο πρόσφατο παρελθόν δραματοποιούνται κι αναγνωρίζονται πλέον ως πολύ αλλιώτικα από το παρόν. Θα πρόσθετα, μάλιστα, πως σε αυτή την «τομή» πρέπει να συνυπολογιστεί ότι για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία εμφανίζονται τόσο ευρέα ποσοστά πληθυσμών που είναι σε θέση να εκτιμούν πίνακες σε μουσεία ή αλλού και να διαβάζουν μυθιστορήματα σε δημόσιες βιβλιοθήκες ή σε εβδομαδιαίες συνέχειες εφημερίδων. Σε αυτό το πλαίσιο, αρχίζει να επιζητείται η νομιμοφροσύνη των μαζών μέσω μηχανισμών προπαγάνδας, που αναπτύσσονται όλο και πιο αποτελεσματικά, αντί της άσκησης άγριας βίας. Την ίδια ευκαιρία, όμως, καρπώνονται και πολλοί επαναστάτες διανοούμενοι ή συνδικαλιστές. Προπαγανδίζουν κι αυτοί τις ανατρεπτικές ιδέες τους μέσω της ρητορικής του γραπτού λόγου – με το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, το 1848, να υπογραμμίζει αυτή την άλλη πλευρά του νομίσματος. Μα ενόσω κορυφώνονται οι συγκρούσεις στο εσωτερικό κάθε χώρας, μεταξύ 1848 και παρισινής Κομμούνας του 1871, το αστικό καθεστώς κορυφώνει τα δικά του θέλγητρα με διεθνείς εκθέσεις στις οποίες επιδεικνύονται οι προοπτικές μιας πολύ αμεσότερης οικουμενικής ουτοπίας. Από τη Μεγάλη Έκθεση της Βιομηχανίας Όλων των Εθνών στο περίφημο «Crystal Palace» στο Λονδίνο, το 1851, μέχρι την ανάλογη Διεθνή Έκθεση στη «White City» στο Σικάγο, το 1893, η στυγνή εκμετάλλευση της αποικιοκρατίας έχει μετατραπεί στη διάχυτη φιλοκέρδεια του ιμπεριαλισμού. Ο ρόλος της Βρετανίας ως βιομηχανικής ηγέτιδας του κόσμου περνά στις ΗΠΑ, ενόσω η ηλεκτρική ενέργεια συμπληρώνει τη δύναμη του ατμού, σε μια «δεύτερη βιομηχανική επανάσταση», κι ενόσω πρίγκιπες εξελίσσονται σε επιχειρηματίες ή επιχειρηματίες εξαγοράζουν πριγκιπικούς τίτλους. Βεβαίως, οι διαφορές μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών παρέμεναν μεγάλες κι ακόμη πιο μεγάλες οι διαφορές μεταξύ αυτών των χωρών και νέων ή παλιότερων αποικιών τους. Τεράστιες, επίσης, ήταν και οι διαφορές μεταξύ κοινωνικών στρωμάτων κάθε χώρας. Εντούτοις, η αισιοδοξία της εφημερίδας New York World το 1901 διατηρούσε κάποια βάση. Οι άθλιες εργατικές κατοικίες σε περίχωρα πρωτευουσών, οι κατά καιρούς σιτοδείες με εκατόμβες νεκρών και μαζικά κύματα μετανάστευσης από χώρες όπως η Ιρλανδία, οι ατέλειωτες ώρες εργασίας, με ελεεινούς μισθούς κι επισφαλείς συνθήκες σε ανθρακωρυχεία και εργοστάσια, ή η απουσία συστημάτων αποχέτευσης καθώς και πεζοδρομίων (σε κεντρικές οδούς, χωρίς καθορισμένη πλευρά για την κατεύθυνση οδήγησης), που βασάνιζαν εξίσου τα προνομιούχα αστικά στρώματα, ισχύουν όπως τα καταγράφει ο Έβανς και όπως ήδη τα κατήγγελλαν φιλελεύθεροι, σοσιαλιστές ή κομμουνιστές της εποχής, αλλά και ορισμένοι συντηρητικοί. Από την άλλη μεριά, όμως, οι αγροτικοί πληθυσμοί που προσέρχονταν μαζικά να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη στην καπιταλιστική ολιγαρχία των πόλεων δεν εγκατέλειπαν τόσο ειδυλλιακές κοινότητες της υπαίθρου. Μπορεί οι νεαρές αγρότισσες λ.χ., που πήγαιναν να γίνουν υπηρέτριες σε κάποιο αστικό νοικοκυριό, να υφίσταντο και σεξουαλική εκμετάλλευση, πέρα από την εργασιακή· στα χωριά τους, όμως, η μοίρα τους δεν ήταν καλύτερη. Η γυναικεία εργασία, εκεί, ήταν ακόμα πιο εξουθενωτική και άδικα αμειβόμενη, η κοινότητα έλεγχε ασφυκτικά την προσωπική ζωή και συχνά η σεξουαλική εκμετάλλευση ασκούνταν από την ίδια την οικογένεια. Αντίθετα, οι πόλεις μπορούσαν να υπόσχονται και ενίοτε να υλοποιούν ποικίλες ατομικές φιλοδοξίες. Κάτι που ίσως δεν πρόσεξε αρκετά ο Μαρξ ήταν ότι στις πόλεις εμφανιζόταν μια νέα, υβριδική, κοινωνική ελίτ, βασιζόμενη στις αξίες της σκληρής δουλειάς, της αποταμίευσης και της υπευθυνότητας. Αυτές οι αξίες έπλαθαν έναν κοινωνικό κόσμο πολύ διαφορετικό από εκείνον που αναδύθηκε απ’ τη Γαλλική Επανάσταση. Με αναδιαμορφώσεις πόλεων (κορυφαίο δείγμα το Παρίσι του Ωσμάν – του «καλλιτέχνη των κατεδαφίσεων»)· με βελτιώσεις στην τροφοδοσία και στις αποχετεύσεις τους· με μεταρρυθμίσεις ποινικών κωδίκων, στην προσπάθεια να παταχθεί η κάθε είδους εγκληματικότητα· και με μια πολιτιστική άνθηση στην οποία κυριάρχησαν, ταυτοχρόνως και παραδόξως, ο ρομαντισμός και ο θαυμασμός προς τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Τέλειο παράδειγμα ο Βίκτωρ Ουγκώ που, μέσα στον ενθουσιασμό από την επινόηση αεροστάτων με ελεγχόμενη πορεία πτήσης, δήλωνε ότι αυτό θα επέφερε «την άμεση, απόλυτη και καθολική κατάργηση όλων των συνόρων, παντού». Και ότι, έτσι, «οι στρατοί θα εξαφανιστούν και μαζί τους οι φρικαλεότητες του πολέμου». Το συνέδριο της Βιέννης όπου, μεταξύ Νοεμβρίου 1814 και Ιουνίου 1815, καθορίστηκαν οι εθνικές επικράτειες στην Ευρώπη για περίπου έναν αιώνα, σε γελοιογραφία της εποχής. Εμφανίζονται: ο αυστριακός αυτοκράτορας Φραγκίσκος Α΄, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Γ΄ της Πρωσίας, ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄, ο πρίγκιπας της Ουαλίας και ο βασιλιάς της Νάπολης. Ο Ναπολέων, έχοντας στο πλάι τον γιο του, επιχειρεί να αποκόψει τη Γαλλία μετά την επιστροφή του από το νησί Έλβα, ενώ ο Ταλεϋράνδος, ζαρωμένος κάτω από το τραπέζι, κρατά ένα παράσημο του Λουδοβίκου ΙΗ΄. Το πάθος για γνώση, με την έμφαση τόσο στο «πάθος» όσο και στη «γνώση», βρίσκεται στην καρδιά των δυο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα και της πρώτης του 20ού. Εκτιμώ πως αυτό συνιστά την πραγματική «δόξα της νεωτερικότητας» και το βιβλίο του Έβανς βρίθει από παραδείγματα που ενισχύουν μια τέτοια εκτίμηση. Η ρομαντική και η μεταρομαντική μουσική εκλέπτυναν ευαισθησίες· ο κυβισμός και ο νεοπλαστικισμός καλλιεργούσαν μια «χλιδή της λιτότητας» και οδηγούσαν στις αφαιρέσεις του μοντερνισμού· το έργο του Δαρβίνου αναιρούσε κάθε μεταφυσική από την καταγωγή του ανθρώπου· οι μελέτες του Φρόυντ ακύρωναν τις προφητικές διαστάσεις των ονείρων και ο Αϊνστάιν έδειχνε την ισοδυναμία μάζας κι ενέργειας. Κοντολογίς, ο ορθολογισμός εκτόπιζε τις δεισιδαιμονίες των αγροτικών κοινωνιών και, όπως πάρα πολύ εύστοχα διαπίστωνε ο κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ, ο κόσμος «απομαγευόταν». Εκεί, ωστόσο, μπορεί να βρίσκεται το κλειδί όσων ακολούθησαν σε όλο τον 20ό αιώνα. Στο ότι λίγοι είναι έτοιμοι να δεχθούν έναν «απομαγευμένο» κόσμο. Οι απόψεις του Έντουαρντ Μπέρνσταϊν, λ.χ., για την ανάπτυξη κράτους πρόνοιας και τη στροφή των σοσιαλιστικών κομμάτων προς τη φιλελεύθερη μεταρρύθμιση, στερούσαν την Αριστερά από υψηλά ιδεώδη καταστροφής κάθε εκμεταλλευτικού συστήματος, όπως οι πρώτες νίκες των φεμινιστικών κινημάτων στερούσαν τη Δεξιά από την άνεση να αρνείται την καθολική ψηφοφορία – ανδρών αλλά και γυναικών. Πολλοί έβλεπαν την ευρωπαϊκή κουλτούρα να «εξαμερικανίζεται» έτσι, στρεφόμενη προς «την κοινοτοπία, την εκμηχάνιση και την αποβλάκωση». Κι ακόμα περισσότεροι έβλεπαν τη νεωτερικότητα που ενσάρκωναν πόλεις όπως η Νέα Υόρκη ή το Σικάγο σαν την «κατάλυση των ιδεωδών της φυλετικής καθαρότητας». Εκείνο που βγαίνει από το βιβλίο του Έβανς (έμμεσα, έστω, αλλά σαφέστερα απ’ όσο στα βιβλία του Κλαρκ ή του Χόμπσμπαουμ, τα οποία εξετάζουν την ίδια περίοδο), είναι ότι οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι μπορεί να ιδωθούν ως η ακραία αντίδραση στη «δόξα της νεωτερικότητας». Όπως δήλωνε ο υποκόμης Ρέτζιναλντ Έσερ το 1912: «Όποιος υποτιμά τις ποιητικές και ρομαντικές πλευρές της σύγκρουσης των όπλων επιδεικνύει αδύναμο πνεύμα και φτωχή φαντασία». Σχεδόν όλα τα μέλη της πολιτικής ελίτ των ευρωπαϊκών εθνών και τεράστια ποσοστά μεσοαστικών και εργατικών στρωμάτων έσπευσαν να συμμεριστούν τέτοιες απόψεις, να στηρίξουν τις κυβερνήσεις τους και να καταταγούν στον στρατό. Έβλεπαν τον πόλεμο, όπως επισημαίνει ο Έβανς, «ως απελευθέρωση της ανδρικής ενεργητικότητας που καταπιεζόταν για πολύν καιρό, ως διάλυση των αμφιβολιών και αβεβαιοτήτων, ως λύση των άλυτων προβλημάτων που ταλάνιζαν την ευρωπαϊκή κοινωνία και ως ευκαιρία να κάνουν κάτι ένδοξο σε μια πεζή εποχή» (σ. 817, δική μου η υπογράμμιση). Μεταξύ 1914-1945 όλη η προσπάθεια ήταν, τολμώ να πω, να ξαναμαγευτεί ο απομαγευμένος κόσμος. Ατέλειωτες επιδείξεις ανδρισμού κατά τις αναχωρήσεις προς τα πολεμικά μέτωπα· ατέλειωτες ευκαιρίες ηρωικών υπέρ πατρίδος θανάτων στα πεδία των μαχών· ατέλειωτες εκκλήσεις στον θεό, να ευνοήσει τους εκλεκτούς του· ατέλειωτες προσδοκίες θαυματουργής παρέμβασης στις συρράξεις ή στις προσευχές των οικείων για επιστροφή των πολεμιστών· αλλά και ατέλειωτοι ύμνοι στην ειρήνη που ακολουθούσε και σε όσα, ηρωικά πάλι, έπρεπε να γίνουν για την ανοικοδόμηση. Από τη δόξα του νεωτερικού στον θρίαμβο του σισύφειου, η απόρριψη ενός ειρηνικά κι ορθολογικά οργανωμένου κόσμου, που βελτιώνει σταδιακά τη ζωή όλων, σφράγισε το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Η μετανεωτερικότητα, όπου και αν τοποθετηθεί η έναρξή της, μοιάζει να είναι, για τον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, συμβιβασμός με το ανορθολογικό σε εποχή τρίτης βιομηχανικής επανάστασης και ψηφιακής τεχνολογίας – το κινητό τηλέφωνο στην υπηρεσία του ξεματιάσματος. Ο «εξαμερικανισμός», τον οποίο κατήγγελλαν οι συντηρητικοί, ισχύει απολύτως. Αλλά κοντεύουμε τρεις γενιές χωρίς παγκόσμιο μακελειό. Κι αυτό, όσο διαρκεί, θα πρέπει να μας αποζημιώνει. [1] Στα ελληνικά εκδόθηκαν και τα τρία από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης: E. J. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, μτφρ. Μαριέτα Οικονομοπούλου, Αγλαΐα Κάσδαγλη, 2015· Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, 1994· Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, μτφρ. Κωστούλα Σκλαβενίτη, 2000. [2] Christopher Clark, Οι υπνοβάτες. Πώς η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.

Η δόξα της νεωτερικότητας

Σύνδεση