Μια συνείδηση ορθώνει το ανάστημά της στη βία

Το έβδομο κεφάλαιο από το έργο του Τσβάιχ Καστελιόν κατά Καλβίνου, υπό έκδοση από την Athens Review of Books Οι άνθρωποι που εννοούν να βιάζουν με τον πλέον αυθαίρετο και βάναυσο τρόπο τη γνώμη των άλλων είναι πάντοτε και οι περισσότερο ευπρόσβλητοι από οποιαδήποτε αντίρρηση προς το πρόσωπό τους. Έτσι και ο Καλβίνος θεωρεί ότι αποτελεί φοβερή αδικία για τον ίδιο και μόνο το γεγονός ότι ο κόσμος θέτει σε συζήτηση την εκτέλεση του Σερβέ, αντί να την επαινέσει με ενθουσιασμό, ως πράξη ευσεβή και θεάρεστη. Με κάθε σοβαρότητα ο άνδρας αυτός, ο οποίος έβαλε να ψήσουν αργά και μαρτυρικά έναν άλλο άνθρωπο μόνο και μόνο επειδή είχε διαφορετική άποψη από τον ίδιο, αξιώνει τώρα κατανόηση και συμπόνια για τον εαυτό του και όχι για το αθώο θύμα. «Και μόνο το ένα δέκατο της καταφρόνιας και των επιθέσεων τις οποίες δέχομαι αν γνώριζες», γράφει σε έναν φίλο, «θα με συμπονούσες για τη θλιβερή μου θέση. Απ’ όλες τις μεριές με γαβγίζουν με λύσσα τα σκυλιά, ό,τι λοιδορία μπορεί να βάλει ο νους σου εκτοξεύεται εναντίον μου. Με μεγαλύτερη μανία από εκείνη των αντιπάλων μας από το παπικό στρατόπεδο στρέφουν τώρα οι ομοϊδεάτες μας τον φθόνο και το μίσος τους προς το πρόσωπό μου». Αγανακτισμένος διαπιστώνει ο Καλβίνος ότι οι άνθρωποι, παρ’ όλα τα παραθέματα από τη Βίβλο και τα επιχειρήματά του, δεν είναι διατεθειμένοι να δεχθούν αδιαμαρτύρητα τη δολοφονία του Σερβέ· και η νευρικότητα που προκαλεί η ένοχη συνείδηση κορυφώνεται σε ένα είδος πανικού όταν πληροφορείται ότι ο Καστελιόν και οι φίλοι του προετοιμάζουν ένα σύγγραμμα εναντίον του. Η πρώτη σκέψη ενός τυραννικού χαρακτήρα πηγαίνει πάντα στην καταπίεση, τη λογοκρισία, τη φίμωση κάθε αντίθετης άποψης. Με την πρώτη κιόλας είδηση ο Καλβίνος αρπάζει την πέννα του και πολιορκεί τις ελβετικές Συνόδους με την απαίτηση να αποτρέψουν με κάθε μέσο την κυκλοφορία του βιβλίου De Haereticis (Περί αιρετικών), χωρίς καν να το έχει δει στα μάτια του. Κομμένη πλέον η συζήτηση για το θέμα αυτό! Η Γενεύη εμίλησε, Genava locuta est· ό,τι πει από δω και πέρα κάποιος για την υπόθεση Σερβέ θα πρέπει να θεωρηθεί εκ των προτέρων πλάνη, ανοησία, ψεύδος, αίρεση και βλασφημία, καθώς θα αντιτίθεται σ’ αυτόν, τον Καλβίνο. Η πέννα του παίρνει φωτιά: στις 28 Μαρτίου του 1554 γράφει ήδη στον Μπούλινγκερ[1] πληροφορώντας τον ότι πρόσφατα τυπώθηκε στη Βασιλεία με ψεύτικο όνομα συγγραφέα ένα βιβλίο, στο οποίο ο Καστελιόν και ο Κουριόνε υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να καταπνίγεται βίαια η φωνή των αιρετικών. Μια τέτοια πλάνη δεν επιτρέπεται να διαδοθεί, γιατί είναι «ολέθριο το να ζητά κανείς επιείκεια, αρνούμενος την αναγκαιότητα κολασμού των αιρέσεων και των βλασφημιών». Χρειάζεται λοιπόν ένα φίμωτρο για το μήνυμα της ανεκτικότητας! «Είθε να δώσει ο Θεός να φροντίσουν, έστω και καθυστερημένα, οι ποιμένες αυτής της Εκκλησίας να μην εξαπλωθεί κι άλλο αυτή η μάστιγα». Όμως η έκκληση αυτή δεν αρκεί. Tην επομένη το φερέφωνό του, ο Θεόδωρος ντε Μπεζ, εξαπολύει μια ακόμη εντονότερη επίθεση: «Έχουν τυπώσει το όνομα Μαγδεμβούργο στον τίτλο, όμως αυτό το Μαγδεμβούργο βρίσκεται, καθ’ όσον γνωρίζω, στον Ρήνο. Από καιρό γνώριζα ότι επωαζόταν εκεί αυτή η αισχρή πράξη. Και τώρα ρωτώ, τι θα μείνει όρθιο από τη χριστιανική θρησκεία, αν ανεχόμαστε όσα ελεεινά παραθέτει ο κατάπτυστος αυτός στον πρόλογό του;». Είναι όμως ήδη πολύ αργά. Το σύγγραμμα έχει προλάβει τα συκοφαντικά βέλη, και όταν πια φτάνει το πρώτο αντίτυπο στη Γενεύη, φουντώνουν οι φλόγες μιας «ιερής» αγανάκτησης. Πώς; Έχουν μαζευτεί κάποιοι για να τοποθετήσουν τον ανθρωπισμό πάνω από την αυθεντία; Οι αντιφρονούντες πρέπει να προστατεύονται και να αντιμετωπίζονται σαν αδελφοί, αντί να σύρονται στην πυρά; Ο κάθε Χριστιανός, και όχι ο Καλβίνος αποκλειστικά, θα επιτρέπεται να ερμηνεύει την Αγία Γραφή κατά το δοκούν; Μα έτσι θα κλονίζονταν τα θεμέλια της Εκκλησίας – της δικής του Εκκλησίας, εννοεί φυσικά ο Καλβίνος. Με ένα νεύμα του ξεσπάει η θύελλα στη Γενεύη. Μια νέα αίρεση έχει γεννηθεί, κραυγάζουν οι Καλβινιστές, ένα φοβερά επικίνδυνο είδος, ο «Μπελλιανισμός» – έτσι αποκαλούν από τη στιγμή αυτή τη διδασκαλία περί ανεκτικότητας σε θρησκευτικά ζητήματα, από το όνομα του αποστόλου της Μάρτιν Μπέλλιους (Καστελιόν). Να καταπνιγεί λοιπόν πάραυτα αυτό το πυρ της Κολάσεως προτού εξαπλωθεί στη γη ολόκληρη! Τυφλωμένος από φοβερή οργή, ο ντε Μπεζ ξεσπάει για την πρωτόγνωρη αυτήν αξίωση ανεξιθρησκίας: «Από τις απαρχές του Χριστιανισμού, τέτοιες ελεεινές ύβρεις δεν έχουν ακουστεί!». Αμέσως συγκαλείται πολεμικό συμβούλιο στη Γενεύη με το ερώτημα: να δοθεί απάντηση ή όχι στην έκδοση του εν λόγω συγγράμματος; Ο διάδοχος του Ζβίγγλιου Μπούλλινγκερ, από τον οποίο η Γενεύη τόσο πιεστικά είχε ζητήσει να επιτεθεί έγκαιρα κατά του βιβλίου, συνιστά αυτοσυγκράτηση: το έργο θα ξεχαστεί από μόνο του. Θα ήταν λοιπόν σκόπιμο να μην υπάρξει άμεση αντίδραση. Όμως ο Φαρέλ και ο Καλβίνος αδημονούν και επιμένουν για μια δημόσια απάντηση. Και, καθώς ο Καλβίνος, έχοντας πικρή πείρα από το πρώτο του απολογητικό εγχείρημα, προτιμά να μείνει στο παρασκήνιο, αναθέτει σε έναν από τους νεότερους οπαδούς του, τον Θεόδωρο ντε Μπεζ, να κερδίσει τις θεολογικές περγαμηνές και την ευγνωμοσύνη του δικτάτορά του με μία καταιγιστική επίθεση στη «σατανική» διδασκαλία περί ανεξιθρησκίας. Ο Θεόδωρος ντε Μπεζ, ως άτομο ένας ευσεβής και έντιμος άνδρας, που ως ανταμοιβή για τα τόσα χρόνια αφοσίωσης στον δικτάτορα της Γενεύης διαδέχθηκε αργότερα τον Καλβίνο, ξεπερνά τον κύριό του σε φρενιασμένο μίσος για κάθε πνοή πνευματικής ελευθερίας – όπως συμβαίνει πάντα στην περίπτωση ενός ετερόφωτου και ενός παραγωγικού πνεύματος. Αυτός ο ντε Μπεζ λοιπόν είναι ο πατέρας εκείνης της τρομακτικής ρήσης, η οποία κηλίδωσε για πάντα το όνομά του στην ιστορία του πνεύματος με φήμη ανάλογη εκείνης του Ηρόστρατου: «η ελευθερία της συνείδησης αποτελεί δόγμα του Σατανά», «libertas conscientiae diabolicum dogma». Η απόλυτη άρνηση της ελευθερίας! Καλύτερα να εξοντώνεις τους ανθρώπους με φωτιά και ξίφος, παρά να ανεχθείς την έπαρση της ανεξάρτητης σκέψης. «Καλύτερα να έχεις έναν τύραννο, ακόμη και τον πλέον απάνθρωπο», διαλαλεί βγάζοντας αφρούς από το στόμα ο ντε Μπεζ, «παρά την ελευθερία να πράττει ο καθένας κατά την κρίση του… Το να φωνάζει κανείς ότι δεν επιτρέπεται να τιμωρούνται οι αιρετικοί είναι σαν να λέει ότι δεν πρέπει να θανατώνονται οι πατροκτόνοι ή οι μητροκτόνοι, τη στιγμή που οι αιρετικοί είναι ως γνωστόν χίλιες φορές χειρότεροι απ’ αυτούς». Μετά από το μικρό αυτό δείγμα μπορεί να φανταστεί κανείς με πόση μανία επιτίθεται η ορθόδοξη στενοκεφαλιά αυτού του θερμοκέφαλου ζηλωτή στον «Μπελλιανισμό». Τι δηλαδή; Να αντιμετωπίζονται αυτά τα «μεταμφιεσμένα σε άνθρωπο τέρατα» (monsters déguisés en hommes) με ουμανιστικές μεθόδους; Όχι, όχι! Πρώτα η πειθαρχία και μετά ο ανθρωπισμός! Σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται να ενδώσει ένας ηγέτης στο αίτημα για ανθρωπιά όταν πρόκειται για το «δόγμα», γιατί δεν θα ήταν χριστιανική, αλλά διαβολική μια τέτοια επίδειξη ελέους, μια «charité diabolique et non chrétienne»· για πρώτη, αλλά όχι και για τελευταία φορά συναντάμε εδώ τη μαχητική θεωρία ότι η ανθρωπιά (η crudelis humanitas, όπως την αποκαλεί ο ντε Μπεζ) αποτελεί έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, η οποία μόνο με σιδηρά πειθαρχία και αμείλικτη αυστηρότητα είναι δυνατόν να οδηγηθεί σε οποιονδήποτε ιδεολογικό στόχο. Δεν επιτρέπεται «να είμαστε ανεκτικοί απέναντι σε μια δράκα αιμοβόρων λύκων, αν δεν θέλουμε να πέσει στα δόντια τους ολόκληρο το ποίμνιο των πιστών του Χριστού… Καταραμένη αυτή η δήθεν επιείκεια, που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ύψιστη θηριωδία», κραυγάζει ο ντε Μπεζ με τον άκρατο ζηλωτισμό του κατά των Μπελλιανιστών και εξορκίζει τις Αρχές να «χτυπούν ενάρετα με τη ρομφαία» («frapper vertueusement de ce glaive»). Τον ίδιο Θεό, από τον οποίο ζητά συμπονετικά ο Καστελιόν να βάλει ένα τέλος στις θηριωδίες αυτές, ο πάστορας από τη Γενεύη τον ικετεύει με όλη τη θέρμη του μίσους του, μόνο και μόνο για να μη λάβουν τέλος οι αποτρόπαιες σφαγές, να «δώσει στον Χριστό ψυχικό μεγαλείο ικανό να εξοντώσει ολοκληρωτικά αυτούς τους εγκληματίες». Όμως ακόμη και μια τέτοια εξολόθρευση των αντιφρονούντων δεν είναι για την εκδικητική μανία του ντε Μπεζ αρκούντως σκληρή. Δεν αρκεί να θανατωθούν οι αιρετικοί, πρέπει η εκτέλεσή τους να είναι μαρτυρική. Εκ των προτέρων δικαιολογεί ο ντε Μπεζ το οποιοδήποτε βασανιστήριο με τα ευλαβικά λόγια: «Αν θα έπρεπε να τιμωρούνται οι αιρετικοί κατά το μέγεθος του εγκλήματός τους, πιστεύω ότι θα ήταν αδύνατον να βρει κανείς ένα μαρτύριο ανάλογο με το φοβερό αυτό μέγεθος». Πορτραίτο του Θεόδωρου ντε Μπεζ από ανώνυμο καλλιτέχνη, 1577, Δημόσια και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Γενεύης. Είναι αποκρουστικό ακόμη και να αναπαράγουμε αυτού του είδους τους ύμνους στην τρομοκρατία, αυτή την ανατριχιαστική επιχειρηματολογία της απανθρωπιάς! Είναι όμως ανάγκη να τα κοιτάζει όλα αυτά κανείς κατάματα και να τα παραθέτει αυτολεξεί, για να γίνει αντιληπτός ο κίνδυνος που απειλούσε τον προτεσταντικό κόσμο, αν πραγματικά είχε επιτρέψει στη μισαλλοδοξία των φανατικών της Γενεύης να τον οδηγήσει σε μια νέα Ιερά Εξέταση, και παράλληλα για να εκτιμηθεί επαρκώς η τόλμη και η αυτοθυσία αυτών των γενναίων και συνετών ανθρώπων που όρθωσαν το ανάστημά τους στους μανιακούς διώκτες αντιφρονούντων – φυσικά με κίνδυνο να χάσουν τη ζωή τους. Για να εξουδετερώσει έγκαιρα την ιδέα της ανεξιθρησκίας, ο ντε Μπεζ απαιτεί με τον λίβελό του να θεωρείται στο εξής «εχθρός της χριστιανικής θρησκείας» κάθε φίλος της ανεξιθρησκίας, κάθε συνήγορος του «Μπελλιανισμού» και να αντιμετωπίζεται ως αιρετικός. Να καίγεται δηλαδή. «Στους ανθρώπους αυτούς πρέπει να εφαρμοστεί το σημείο εκείνο της θέσης που πρεσβεύω εδώ, το οποίο ορίζει ότι πρέπει να τιμωρούνται από τις Αρχές οι αρνητές του Θεού και οι αιρετικοί». Και για να μην έχουν ο Καστελιόν και οι φίλοι του καμιά αμφιβολία για το τι τους περιμένει αν συνεχίσουν να υπερασπίζονται τους διωκόμενους για τις πεποιθήσεις τους, ο ντε Μπεζ απειλεί ότι ο ψευδής τόπος εκτύπωσης του βιβλίου και το ψεύτικο όνομα συγγραφέα «δεν πρόκειται να σας σώσει, καθ’ όσον ο καθένας γνωρίζει ποιοι είστε και ποιος είναι ο σκοπός σας… Σας προειδοποιώ έγκαιρα, Μπέλλιους και Μονφόρ, και όλη την κλίκα σας». Είναι ολοφάνερο: ο λίβελος του ντε Μπεζ είναι κατ’ επίφαση μόνο μια ακαδημαϊκή αντιπαράθεση. Η ουσία του συνοψίζεται σ’ αυτήν την απειλή. Αυτοί οι μισητοί υπέρμαχοι της πνευματικής ελευθερίας πρέπει επιτέλους να συνειδητοποιήσουν ότι με κάθε νέα τους επίκληση της ανθρωπιάς διακινδυνεύουν τη ζωή τους. Θέλοντας να παρασύρει τον ηγέτη τους Σεβαστιανό Καστελιόν σε πράξεις απερισκεψίας, ο ντε Μπεζ εγκαλεί τον γενναίο άνδρα για δειλία. «Αυτός, που κατά τα άλλα ενεργεί τόσο τολμηρά», γράφει χλευαστικά, «αποκαλύπτεται σ’ αυτό το βιβλίο, στο οποίο κάνει λόγο μόνο για επιείκεια και συμπόνια, τόσο δειλός και φοβισμένος, που μόνο φορώντας μάσκα τολμά να εμφανιστεί». Ελπίζει ίσως ότι ο Καστελιόν, μπροστά στον κίνδυνο να αναγκαστεί να αποκαλύψει την ταυτότητά του, θα κάνει πίσω. Αυτός όμως δέχεται χωρίς δισταγμό την πρόκληση. Το γεγονός ακριβώς ότι η ορθοδοξία της Γενεύης επιχειρεί να αναγορεύσει την αποτρόπαια πράξη της σε δόγμα και καθημερινή πρακτική, εξαναγκάζει αυτόν τον ένθερμο οπαδό της ειρήνης σε κήρυξη ανοιχτού πολέμου. Η αποφασιστική ώρα για δράση έχει φτάσει γι’ αυτόν. Αν δεν παραδοθεί το έγκλημα κατά του Σερβέ στην κρίση ολόκληρης της ανθρωπότητας, τότε θα ακολουθήσουν εκατοντάδες, χιλιάδες άλλα, και αυτό που μέχρι τώρα αποτελούσε μια μεμονωμένη δολοφονική ενέργεια, θα γίνει αιμοσταγής θεσμός. Με αποφασιστικότητα αφήνει ο Καστελιόν στην άκρη την καλλιτεχνική και πνευματική του ενασχόληση, για να γράψει το «J’ accuse», το «Κατηγορώ» του αιώνα του, την καταγγελία εναντίον του Καλβίνου για θρησκευτική δολοφονία, η οποία διαπράχθηκε κατά του Μιχαήλ Σερβέ στην πλατεία της Σαμπέλ. Και η δημόσια αυτή επίθεση Contra libellum Calvini, μολονότι στρεφόμενη κατά ενός μεμονωμένου ατόμου, καθίσταται, χάρη στο ηθικό βάρος της, ένα από τα πιο εμπνευσμένα συγγράμματα πολεμικής κατά κάθε απόπειρας βιασμού του λόγου από τον νόμο, των πεποιθήσεων από το δόγμα και της γεννημένης μέσα στην ελευθερία συνείδησης από την αιώνια μισητή βία. Από χρόνια πολλά γνωρίζει ο Καστελιόν τον αντίπαλό του. Κατά συνέπεια και τις μεθόδους του. Ξέρει ότι ο Καλβίνος θα μετατρέψει κάθε επίθεση προς το πρόσωπό του σε επίθεση προς το «δόγμα», προς τη θρησκεία και ακόμη και προς τον ίδιο τον Θεό. Γι’ αυτό ξεκαθαρίζει από την αρχή ότι στο σύγγραμμά του Contra libellum Calvini ούτε υποστηρίζει ούτε καταδικάζει τις θέσεις του Σερβέ και ότι με κανέναν τρόπο δεν επιθυμεί να εμπλακεί σε θρησκευτικά ή ερμηνευτικά ζητήματα, αλλά ότι το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να απαγγείλει κατηγορία εναντίον του ανθρώπου Ιωάννη Καλβίνου, ο οποίος έχει σκοτώσει έναν άλλον άνθρωπο, τον Μιχαήλ Σερβέ. Αποφασισμένος εκ των προτέρων να μη δεχθεί καμιά σοφιστική παραποίηση, εκθέτει σαν έμπειρος νομικός από την πρώτη στιγμή την υπόθεση (causa) που πρόκειται να παρουσιάσει και να στηρίξει. «Ο Ιωάννης Καλβίνος», έτσι αρχίζει την καταγγελία του, «χαίρει σήμερα μεγάλης υπόληψης και διαθέτει μεγάλη εξουσία. Κι εγώ του εύχομαι να την κάνει ακόμη μεγαλύτερη, στον βαθμό που θα εμφορείται ο ίδιος από μετριοπαθές φρόνημα. Η τελευταία του όμως ενέργεια υπήρξε μια αιμοσταγής εκτέλεση, με συνέπεια την τρομοκράτηση πολλών ευσεβών ανθρώπων. Για τον λόγο αυτόν αναλαμβάνω εγώ, που απεχθάνομαι την αιματοχυσία (το ίδιο δεν οφείλει να κάνει και ο καθένας;), να ξεσκεπάσω με τη βοήθεια του Θεού τις προθέσεις του ενώπιον όλου του κόσμου και να ανασύρω από την πλάνη τους μερικούς τουλάχιστον από εκείνους που έχει προσεταιρισθεί στην εσφαλμένη άποψή του. Στις 27 Οκτωβρίου του παρελθόντος έτους 1553 κάηκε στη Γενεύη κατ’ εντολήν του Καλβίνου, πάστορα της τοπικής Εκκλησίας, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων ο Ισπανός Μιγκέλ Σερβέ. Η εκτέλεση αυτή προκάλεσε πλήθος διαμαρτυριών, ιδίως στην Ιταλία και τη Γαλλία. Ως απάντηση στις κατηγορίες αυτές, ο Καλβίνος εξέδωσε πρόσφατα ένα βιβλίο, στο οποίο με ιδιαίτερα επιδέξιο τρόπο επιχειρεί να δικαιώσει εαυτόν, να καυτηριάσει τον Σερβέ και επιπλέον να αποδείξει ότι ο εν λόγω άνθρωπος ήταν άξιος της θανατικής ποινής. Το βιβλίο αυτό προτίθεμαι να υποβάλω σε κριτική εξέταση. Κατά την προσφιλή του συνήθεια, ο Καλβίνος θα με χαρακτηρίσει πιθανότατα ακόμη και οπαδό του Σερβέ, πράγμα που όμως δεν θα πρέπει να παραπλανήσει κανέναν. Δεν υπερασπίζομαι τις θέσεις του Σερβέ, στρέφομαι απλώς κατά της εσφαλμένης θέσης του Καλβίνου. Προσπερνώ ολοκληρωτικά κάθε συζήτηση σχετική με τη βάπτιση, την Τριαδικότητα και κάθε παρεμφερές ζήτημα. Εξάλλου δεν έχω στην κατοχή μου τα βιβλία του Σερβέ, καθόσον ο Καλβίνος τα έχει κάψει, οπότε και δεν γνωρίζω ποιες ιδέες είχε υποστηρίξει εκείνος. Θα καταδείξω λοιπόν τα σφάλματα του Καλβίνου στα σημεία εκείνα τα οποία δεν αφορούν κάποιες διχογνωμίες σε θέματα αρχών, με τρόπο που ο καθένας να μπορεί να διαπιστώσει ποιος είναι ο άνδρας αυτός, τον οποίο η θέα και η οσμή του αίματος έχουν τυφλώσει. Δεν θα ενεργήσω εναντίον του όπως αυτός ενήργησε κατά του Σερβέ, τον οποίο έκαψε πρώτα ζωντανό μαζί με τα βιβλία του, και τώρα και νεκρό τον λοιδορεί. Παραπέμποντας τώρα σε συγκεκριμένες σελίδες των βιβλίων που έχει κάψει μαζί με τον συγγραφέα τους, είναι σαν να μας παροτρύνει ο εμπρηστής να ψάξουμε τα διάφορα έπιπλα και αντικείμενα του σπιτιού, το οποίο ο ίδιος μόλις έχει κάνει στάχτη. Όσον αφορά εμάς, δεν πρόκειται ποτέ να κάψουμε έναν συγγραφέα ή κάποιο έργο. Το βιβλίο, κατά του οποίου στρέφεται η κριτική μας μπορεί ο καθένας να το διαβάσει. Υπάρχει σε δύο εκδόσεις, μία στα Λατινικά και μία στα Γαλλικά, και, για να μην υπάρξουν αμφισβητήσεις, θα προσδιορίζω πάντα με ακρίβεια την παράγραφο στην οποία αναφέρομαι και θα παραθέτω τις απαντήσεις μου αναφέροντας και τον αντίστοιχο αριθμό κάθε παραγράφου». Εντιμότερα δεν μπορεί να διεξαγάγει κανείς μια συζήτηση. Ο Καλβίνος έχει αναπτύξει στο τυπωμένο βιβλίο του ξεκάθαρα τις θέσεις του, και αυτό το προσιτό στον καθένα ντοκουμέντο ο Καστελιόν το αξιολογεί. Αντιγράφει λέξη προς λέξη ολόκληρο το βιβλίο, όπως κάνει ένας δικαστικός ανακριτής με την πρωτοκολλημένη κατάθεση του κατηγορούμενου, για να μην μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι ενδεχομένως έχει παραποιήσει ή με κάποιον τρόπο αλλοιώσει την άποψη του αντιπάλου του. Και για να μη γεννηθεί στον αναγνώστη η υποψία ότι έχει κάνει δόλιες περικοπές στο κείμενο του Καλβίνου, αριθμεί την κάθε πρόταση. Πολύ δικαιότερα διεξάγεται άρα αυτή η δεύτερη πνευματική δίκη στην υπόθεση Σερβέ από ό,τι εκείνη η πρώτη στη Γενεύη, κατά την οποία ο κατηγορούμενος ήταν κλεισμένος σε ένα παγωμένο και υγρό μπουντρούμι, στερημένος κάθε δικαιώματος σε μάρτυρες και υπεράσπιση. Ελεύθερα και κάτω από το βλέμμα ολόκληρου του ουμανιστικού κόσμου θα διερευνηθεί εδώ και θα κριθεί με ηθικά κριτήρια η υπόθεση Σερβέ (Causa Servet). Τα γεγονότα είναι ξεκάθαρα και αδιαμφισβήτητα. Ένας άνδρας, ο οποίος, ακόμη και τη στιγμή που οι φλόγες τον κατέτρωγαν, φώναζε ότι είναι αθώος, εκτελέστηκε με τον πλέον απάνθρωπο τρόπο κατ’ εντολήν του Καλβίνου και με απόφαση του Συμβουλίου. Τώρα ο Καστελιόν θέτει τα κρίσιμα ερωτήματα: Ποιο είναι στην ουσία το αδίκημα του Σερβέ; Πώς επιτράπηκε στον Καλβίνο, χωρίς να κατέχει κάποιο κρατικό, παρά μόνο ένα πνευματικό αξίωμα, να παραπέμψει αυτή την καθαρά θεολογική υπόθεση στο Συμβούλιο της πόλης; Και, νομιμοποιούνταν το κυβερνητικό αυτό όργανο να καταδικάσει τον Σερβέ για το υποτιθέμενο αδίκημά του; Και, τέλος, με ποια αρμοδιότητα και βάσει ποιου νόμου επιβλήθηκε στον αλλοδαπό θεολόγο η θανατική ποινή; Ως προς το πρώτο ερώτημα, ο Καστελιόν εξετάζει το πρωτόκολλο, την ίδια την κατάθεση του Καλβίνου, για να διαπιστώσει κατ’ αρχάς ποιο είναι αλήθεια το έγκλημα που καταλογίζει ο Καλβίνος στον Μιχαήλ Σερβέ. Όμως δεν βρίσκει καμιά άλλη κατηγορία πέρα από το ότι ο Σερβέ, κατά την άποψη του Καλβίνου, «παραποίησε με παράτολμο τρόπο το Ευαγγέλιο και παρασύρθηκε από μια ανεξήγητη παρόρμηση σε ανεπίτρεπτους νεωτερισμούς». Ο Καλβίνος δηλαδή καταλογίζει στον Σερβέ ότι ερμήνευσε τη Βίβλο με ανεξαρτησία σκέψης και κατά το δοκούν, καταλήγοντας σε διαφορετικά συμπεράσματα από ό,τι ο ίδιος στα κηρύγματά του. Εδώ ο Καστελιόν αντεπιτίθεται αμέσως. Ήταν ο Σερβέ ο μοναδικός στους κόλπους της Μεταρρύθμισης που προέβη σε μια δική του ερμηνεία των ιερών κειμένων; Και ποιος είναι αυτός που θα τολμούσε να ισχυριστεί ότι έπληξε με τον τρόπο αυτόν το αληθινό νόημα της νέας διδασκαλίας; Αυτή η ατομική ερμηνεία δεν αποτελούσε ακριβώς ένα από τα θεμελιώδη αιτήματα της Μεταρρύθμισης; Γιατί, τι άλλο έκαναν οι ηγέτες της Ευαγγελικής Εκκλησίας, αν όχι να φροντίσουν να μετασχηματιστούν οι νέες ιδέες σε προφορικό και γραπτό λόγο; Και δεν υπήρξε ακριβώς ο Καλβίνος, μαζί με τον φίλο του Φαρέλ, ο τολμηρότερος και αποφασιστικότερος υπέρμαχος αυτής της αναμόρφωσης της Εκκλησίας, «όχι μόνο παραδιδόμενος σε μία κραιπάλη νεωτερισμών, αλλά και επιβάλλοντάς τους σε όλους, με τρόπο που να καθιστά κάθε αντίλογο επικίνδυνο; Μέσα σε δέκα χρόνια εφαρμόστηκαν de facto περισσότερες αλλαγές από όσες στην Καθολική Εκκλησία μέσα σε διάστημα έξη αιώνων». Αν υπάρχει κάποιος που δεν έχει το δικαίωμα να χαρακτηρίζει μια άποψη έγκλημα και να καταδικάζει νέες ερμηνείες στους κόλπους της Προτεσταντικής Εκκλησίας, αυτός είναι αναντίρρητα ο Καλβίνος. Όμως, επιβάλλοντας το δόγμα του αλάθητου, ο Καλβίνος θεωρεί τις απόψεις του ως τις αποκλειστικά ορθές, και όλες τις άλλες εσφαλμένες. Στο σημείο αυτό ο Καστελιόν θέτει το δεύτερο ερώτημα: Ποιος έχει αναγορεύσει τον Καλβίνο σε κριτή του αληθινού και του εσφαλμένου; «Ο Καλβίνος χαρακτηρίζει κακόβουλους όλους εκείνους τους συγγραφείς που δεν δέχονται να γίνουν τυφλά κήρυκες του δικού του δόγματος. Απαιτεί κατά συνέπεια να τους απαγορευτεί όχι μόνο η συγγραφή, αλλά και ο λόγος, ώστε να έχει αυτός μόνο το δικαίωμα να προβάλλει ό,τι θεωρεί ορθό». Όμως αυτό ακριβώς είναι που θέλει να καταρρίψει άπαξ και διά παντός ο Καστελιόν, να δικαιούται δηλαδή ένας άνθρωπος ή μια παράταξη να πει: εμείς είμαστε οι μόνοι που γνωρίζουμε την αλήθεια, και κάθε διαφορετική άποψη είναι εσφαλμένη. Όλες οι αλήθειες, και προπαντός οι θρησκευτικές, είναι πολύπτυχες και επιδέχονται αμφισβητήσεις, «γι’ αυτό και αποτελεί αλαζονεία να ερίζουμε με τόση ισχυρογνωμοσύνη για τα μυστικά που αποτελούν κτήμα του Θεού, λες και μετέχουμε στα πλέον κρυφά Του σχέδια, ενώ είναι καθαρή υπεροψία να προσποιούμαστε και να επιδεικνύουμε βεβαιότητα για πράγματα για τα οποία ουσιαστικά έχουμε παντελή άγνοια». Από τις απαρχές του κόσμου όλη η δυστυχία έχει εκπορευθεί από τους δογματικούς, οι οποίοι ανακηρύσσουν με τρομακτική αδιαλλαξία τις απόψεις και τις θεωρίες τους σε αποκλειστικά ορθές. Αυτοί οι φανατικοί της ολοκληρωτικής σκέψης και δράσης είναι που διαταράσσουν με την αυταρχική και πολεμοχαρή στάση τους την ειρήνη στον κόσμο και μετατρέπουν τη φυσιολογική συνύπαρξη των ιδεών σε φονική σύγκρουση. Ως έναν τέτοιον υποκινητή σε πνευματική αδιαλλαξία κατηγορεί τώρα ο Καστελιόν τον Καλβίνο: «Όλες οι σέχτες βασίζουν την πίστη τους στον λόγο του Θεού και όλες θεωρούν τη δική τους πίστη ορθή. Σύμφωνα λοιπόν με την αντίληψη του Καλβίνου θα έπρεπε η μία να διώκει την άλλη. Φυσικά ο Καλβίνος ισχυρίζεται ότι η διδασκαλία του είναι η αληθινή. Όμως και οι άλλοι διατείνονται το ίδιο. Αυτός λέει ότι οι άλλοι πλανώνται· εκείνοι λένε το ίδιο για αυτόν. Ο Καλβίνος θέλει να είναι δικαστής· οι άλλοι το ίδιο. Πώς θα μπορούσε λοιπόν να ληφθεί εδώ μια απόφαση; Και ποιος τοποθέτησε τον Καλβίνο στη θέση του υπέρτατου κριτή με το αποκλειστικό δικαίωμα να επιβάλλει τη θανατική ποινή; Σε ποιο επίσημο έγγραφο στηρίζει το δικαστικό του μονοπώλιο; Στο ότι έχει στην κατοχή του τον λόγο του Θεού. Όμως το ίδιο ισχυρίζονται και οι άλλοι. Ή το βασίζει στο ότι η διδασκαλία του είναι ακλόνητη. Ακλόνητη, μάλιστα – σε ποιανού όμως τα μάτια; Στα δικά του, φυσικά. Ποιος όμως τότε ο λόγος να γράφει τόσο πολλά βιβλία, τη στιγμή που η αλήθεια που αυτός διακηρύσσει είναι πράγματι τόσο προφανής; Γιατί δεν έχει γράψει κάποιο βιβλίο με στόχο να αποδείξει ότι ο φόνος ή η μοιχεία αποτελούν έγκλημα; Μα γιατί αυτό είναι για τον καθένα αυταπόδεικτο. Αν ο Καλβίνος έχει εισχωρήσει στην πνευματική αλήθεια και την έχει αποκαλύψει, γιατί δεν παραχωρεί και στους άλλους λίγο χρόνο, για να μπορέσουν κι αυτοί να την κατανοήσουν; Γιατί τους εξοντώνει εκ των προτέρων και τους στερεί έτσι τη δυνατότητα να την αναγνωρίσουν;». Εκείνο λοιπόν που διαπιστώνει κανείς με βεβαιότητα είναι το εξής σημαντικότατο: Ο Καλβίνος έχει σφετεριστεί στα πνευματικά και θεολογικά ζητήματα ένα δικαστικό αξίωμα, κάτι στο οποίο δεν έχει κανένα δικαίωμα. Το δικό του καθήκον θα ήταν να διαφωτίσει και να προσηλυτίσει τον Σερβέ, εφόσον θεωρεί τις απόψεις του εσφαλμένες. Αντί όμως να συνδιαλεχθεί μαζί του με καλοσύνη, κατέφυγε άμεσα στη βία. «Η πρώτη σου ενέργεια ήταν να τον συλλάβεις. Έκλεισες τον Σερβέ στο κελί και απέκλεισες από τη διαδικασία όχι μόνο κάθε φίλο του, αλλά και όλους όσοι δεν ήταν εναντίον του». Εφάρμοσε λοιπόν ο Καλβίνος την παλιά και αιώνια μέθοδο «συζήτησης», στην οποία καταφεύγουν πάντα οι δογματικοί, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν μια όχι αρεστή στους ίδιους αντιπαράθεση και η οποία συνίσταται στο να κλείνουν τα αυτιά τους και παράλληλα να φιμώνουν τα στόματα των άλλων. Όμως η προσφυγή στη λογοκρισία προδίδει με τον ασφαλέστερο τρόπο την εσωτερική αβεβαιότητα ενός ανθρώπου ή μιας θεωρίας. Και σαν να προαισθάνεται ο Καστελιόν τη δική του μοίρα, καλεί τον Καλβίνο να αναλάβει την ηθική ευθύνη των πράξεών του: «Σε ερωτώ, κύριε Καλβίνε, αν βρισκόσουν με κάποιον σε δικαστική διαμάχη για μια κληρονομιά και ο αντίπαλός σου έπειθε τον δικαστή να του επιτρέψει να μιλά μόνον αυτός και παράλληλα εσένα να σου αφαιρέσει το δικαίωμα λόγου, δεν θα εξεγειρόσουν κατά της αδικίας αυτής; Γιατί κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θα ήθελες να σου κάνουν; Βρισκόμαστε σε αντιπαράθεση για θέματα πίστης, γιατί λοιπόν μας σφραγίζεις το στόμα; Είσαι μήπως σε τέτοιο βαθμό πεπεισμένος για την αδυναμία της υπόθεσής σου, φοβάσαι τόσο το ενδεχόμενο να ηττηθείς και να χάσεις την εξουσία σου ως δικτάτορας;». Οι βασικές αρχές της κατηγορίας κατά του Καλβίνου έχουν διατυπωθεί. Έχει αντιποιηθεί, στηριζόμενος στην πολιτική εξουσία, το δικαίωμα να κρίνει μόνος του θρησκευτικές, ηθικές και κοσμικές υποθέσεις. Με τον τρόπο αυτόν έχει καταπατήσει το θεϊκό δίκαιο, το οποίο έχει παραχωρήσει σε κάθε άνθρωπο το μυαλό για αυτόνομη σκέψη, το στόμα για ομιλία και τη συνείδηση ως υπέρτατη εσωτερική ηθική αρχή· και έχει πλήξει κάθε γήινο δικαίωμα καταδικάζοντας έναν άνθρωπο ως κοινό εγκληματία, απλώς και μόνο για μια αποκλίνουσα άποψη. Κάποια στιγμή ο Καστελιόν διακόπτει την ανάπτυξη του σκεπτικού του, για να καλέσει έναν μάρτυρα. Ένας γνωστός θεολόγος θα γνωμοδοτήσει, σε αντίθεση με τον ιεροκήρυκα Ιωάννη Καλβίνο, ότι είναι ανεπίτρεπτη κάθε δίωξη εκ μέρους των Αρχών απλώς για πνευματικά παραπτώματα κατά των θεϊκών νόμων. Αυτός όμως ο μεγάλος πνευματικός άνδρας, στον οποίο ο Καστελιόν δίνει τον λόγο, δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον Καλβίνο. Ο μάρτυρας αυτός εμπλέκεται στην όλη αντιπαράθεση εντελώς ενάντια στη θέλησή του. «Διαπιστώνοντας ο Καλβίνος ότι επικρατεί σύγχυση σε όλα, σπεύδει να κατηγορήσει τους άλλους, για να μη θεωρηθεί ύποπτος ο ίδιος. Είναι όμως πασιφανές ότι το μόνο πράγμα που προκάλεσε τη σύγχυση αυτή είναι η δική του στάση ως διώκτη. Το γεγονός ότι μεθόδευσε την καταδίκη του Σερβέ ξεσήκωσε κύματα οργής όχι μόνο στη Γενεύη, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη και αναταραχή σε όλες τις χώρες. Τώρα ο Καλβίνος προσπαθεί να μετατοπίσει το βάρος της ευθύνης την δικών του πράξεων στις πλάτες των άλλων. Παλιότερα όμως, όταν ο ίδιος ήταν θύμα διώξεων, μιλούσε μιαν άλλη γλώσσα. Τότε έγραφε ολόκληρες σελίδες για να στηλιτεύσει τις διώξεις του είδους αυτού, και για να μην υπάρξει η παραμικρή αμφισβήτηση, αντιγράφω εδώ μια σελίδα από την Institutio του». Και ο Καστελιόν παραθέτει αυτολεξεί τα λόγια από την Institutio, λόγια του Καλβίνου από το παρελθόν, για τα οποία ο σημερινός Καλβίνος θα έβαζε πιθανότατα να κάψουν τον συγγραφέα τους. Γιατί ούτε κατά μία συλλαβή παρεκκλίνει ο Καλβίνος τού τότε από τις θέσεις που στρέφει τώρα ο Καστελιόν εναντίον του. Επί λέξει γράφει στην πρώτη έκδοση της Institutio ότι είναι «εγκληματικό να θανατώνονται οι αιρετικοί. Το να τους αφανίζει κανείς με σίδερο και φωτιά σημαίνει ότι αρνείται κάθε αρχή του ουμανισμού». Φυσικά, μόλις βρέθηκε στην εξουσία, ο Καλβίνος διέγραψε τάχιστα αυτή την ομολογία πίστης του στον ουμανισμό. Στη δεύτερη έκδοση της Institutio οι απόψεις αυτές έχουν ήδη αλλάξει ριζικά, η ξεκάθαρη και αποφασιστική διατύπωσή τους έχει εξαλειφθεί εντελώς. Ακριβώς όπως ο Ναπολέων προσπάθησε επιμελώς ως ύπατος και αυτοκράτορας να εξαφανίσει από το προσκήνιο τις φλογερές ιακωβίνικες ιδέες του, το ίδιο επιχείρησε να κάνει και ο εκκλησιαστικός αυτός ηγέτης, μόλις από διωκόμενος έγινε διώκτης, προσπαθώντας να εξαφανίσει τις παλαιές εκκλήσεις του για επιείκεια. Όμως ο Καστελιόν δεν αφήνει τον Καλβίνο να κοιμάται ήσυχος. Αυτολεξεί επαναλαμβάνει τις φράσεις από την Institutio και τις ανατέμνει αμείλικτα. «Τώρα, ας συγκρίνει ο καθένας αυτή την πρώτη δήλωση του Καλβίνου με τα τωρινά γραπτά και τις τωρινές ενέργειές του, και αμέσως θα διαπιστώσει ότι το παρελθόν και το παρόν του διαφέρουν τόσο μεταξύ τους όσο το φως από το σκοτάδι. Επειδή θανάτωσε τον Σερβέ, θέλει τώρα να έχουν την ίδια τύχη όλοι όσοι έχουν διαφορετική γνώμη από τον ίδιο. Καταστρατηγεί τους νόμους που ο ίδιος θέσπισε και απαιτεί τον θάνατο… Αμφιβάλλει κανείς σήμερα ότι ο Καλβίνος θέλει να στέλνει τους άλλους στον θάνατο από φόβο πως θα μπορούσαν αυτοί να αποκαλύψουν την ασυνέπεια και τις μεταστροφές του; Επειδή έχει ενεργήσει με τρόπο σκαιό, τώρα φοβάται τη διαύγεια». Όμως ακριβώς τη διαύγεια αυτήν επιζητεί ο Καστελιόν. Χωρίς το παραμικρό διφορούμενο οφείλει ο Καλβίνος να εξηγήσει επιτέλους στον κόσμο για ποιους λόγους ο πάλαι ποτέ συνήγορος της ελευθερίας της σκέψης πρόσταξε να καεί μαρτυρικά ο Μιχαήλ Σερβέ στην πλατεία της Σαμπέλ. Και η ανάκριση συνεχίζεται αμείλικτη. Δύο ερωτήματα ξεκαθαρίστηκαν ήδη. Πρώτον, τα πραγματικά περιστατικά έχουν ήδη φανερώσει ότι ο Μιχαήλ Σερβέ δεν διέπραξε παρά ένα πνευματικό αδίκημα. Δεύτερον, ότι ποτέ δεν πρέπει να θεωρείται έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου μια παρέκκλιση από την κρατούσα αντίληψη. Γιατί λοιπόν, ρωτά τώρα ο Καστελιόν, κάλεσε ο Καλβίνος ως ιεροκήρυκας, ως λειτουργός της Εκκλησίας την πολιτική αρχή να καταπνίξει την αντίθετη άποψη σε μια καθαρά ρητορική και θεωρητική υπόθεση; Μεταξύ πνευματικών ανθρώπων τα πνευματικά ζητήματα μόνο με πνευματικό τρόπο μπορούν να λύνονται. «Αν ο Σερβέ είχε στρέψει όπλα εναντίον σου, τότε θα είχες κάθε δικαίωμα να καλέσεις το Συμβούλιο σε βοήθεια. Καθώς όμως σε πολέμησε μόνο με την πέννα του, εσύ γιατί επιτέθηκες στα γραπτά του με φωτιά και σπαθί; Πες μας λοιπόν γιατί κρύφτηκες πίσω από το Συμβούλιο;». Το κράτος δεν έχει καμία δικαιοδοσία σε ζητήματα συνείδησης, «δεν είναι δουλειά του Συμβουλίου να υπερασπίζεται θρησκευτικές θεωρίες, το σπαθί δεν έχει καμία σχέση με τη διδασκαλία, η διδασκαλία είναι αποκλειστικά ευθύνη των πνευματικών ανθρώπων. Το Συμβούλιο οφείλει να προστατεύει με τον ίδιο τρόπο έναν διανοούμενο, έναν τεχνίτη, έναν εργάτη, έναν γιατρό ή έναν πολίτη, όταν αυτός υφίσταται μία σωματική βλάβη. Τότε μόνο θα είχε ενεργήσει το Συμβούλιο ορθά και δίκαια υπερασπιζόμενο τον Καλβίνο, αν ο Σερβέ ήθελε να τον σκοτώσει. Καθώς όμως ο Σερβέ έδινε τη μάχη του μόνο με γραπτά και λογικά επιχειρήματα, δεν είχε κανείς το δικαίωμα να του αντιπαρατεθεί, παρά μόνο με τα ίδια μέσα». Με αδιάσειστα επιχειρήματα αποκρούει ο Καστελιόν κάθε απόπειρα του Καλβίνου να δικαιώσει την πράξη του μέσω της επίκλησης μιας υψηλότερης, μιας θεϊκής εντολής: για τον Καστελιόν δεν υπάρχει κανενός είδους θεϊκή, καμιά χριστιανική εντολή που να ζητά τη δολοφονία ενός ανθρώπου. Στην προσπάθεια του Καλβίνου να στηριχτεί στον Μωσαϊκό νόμο, ο οποίος επιτάσσει την εξολόθρευση με φωτιά και σπαθί όσων νοθεύουν την πίστη, ο Καστελιόν απαντά με ιδιαίτερη οξύτητα: «Όμως πώς, για τ’ όνομα του Θεού, σκοπεύει να εφαρμόσει ο Καλβίνος αυτόν τον νόμο, τον οποίο επικαλείται; Δεν θα έπρεπε τότε να καταστρέψει σε όλες τις πόλεις σπίτια, ζωντανά και οικοσκευές και, αν κάποια μέρα διέθετε αρκετές στρατιωτικές δυνάμεις, να επιτεθεί στη Γαλλία και σε όλα τα άλλα έθνη, τα οποία θεωρεί ως γνωστόν αιρετικά, και να ισοπεδώσει πόλεις ολόκληρες, να εξολοθρεύσει ανθρώπους, γυναίκες και παιδιά, ακόμη και μέσα στην κοιλιά της μάνας τους;». Στον ισχυρισμό του Καλβίνου ότι αποτελεί βαρύ πλήγμα στο σώμα της χριστιανικής διδασκαλίας να μη διαθέτει κανείς το κουράγιο να αποκόψει απ’ αυτό ένα μολυσμένο μέλος, ο Καστελιόν αντιτείνει: «Αυτή η αποπομπή του άπιστου από την Εκκλησία αποτελεί μια ιερατική υπόθεση και σημαίνει απλώς ότι μπορεί κανείς να αφορίσει τον αιρετικό και να τον αποβάλει από την κοινότητα των πιστών, όχι όμως και να του αφαιρέσει τη ζωή». Σε κανένα σημείο το Ευαγγέλιο δεν ζητά μια τέτοιου είδους αδιαλλαξία, το ίδιο και κάθε άλλο βιβλίο Ηθικής σ’ ολόκληρο τον κόσμο. «Θα φτάσεις στο σημείο να πεις ότι ο Χριστός είναι εκείνος που σε δίδαξε να καις ανθρώπους;» ρωτά με τρόπο αιχμηρό τον Καλβίνο, ο οποίος «με χέρια βαμμένα από το αίμα του Σερβέ» γράφει αυτήν την απελπισμένη απολογία του. Και καθώς ο Καλβίνος επαναλαμβάνει επίμονα ότι ήταν αναγκασμένος να κάψει τον Σερβέ για να υπερασπιστεί τη διδασκαλία, για να προστατέψει τον θείο λόγο, καθώς προσπαθεί ξανά και ξανά, όπως όλοι οι τύραννοι, να δικαιολογήσει την απαίσια πράξη του με την προβολή ενός άλλου, υπέρτερου και υπερπροσωπικού συμφέροντος, ο Καστελιόν τον κατακεραυνώνει –κι αυτό είναι σαν να φωτίζει μια λαμπερή αστραπή τον σκοτεινό ουρανό του αιώνα του– με τα παρακάτω αθάνατα λόγια: «Το να θανατώνεις έναν άνθρωπο δεν σημαίνει ποτέ ότι υπερασπίζεσαι μια ιδέα, αλλά ότι θανατώνεις έναν άνθρωπο. Όταν οι πολίτες της Γενεύης εκτέλεσαν τον Σερβέ, δεν υπερασπίστηκαν καμιά θεωρία, αλλά θυσίασαν έναν άνθρωπο. Όμως δεν ομολογεί κανείς την πίστη του καίγοντας άλλους ανθρώπους, αλλά μόνο πέφτοντας ο ίδιος στην πυρά για την πίστη του». Πορτρέτο του Χάινριχ Μπούλλινγκερ σε ηλικία 33 ετών. Αποδόθηκε στον ζωγράφο της Ζυρίχης Χανς Άσπερ. Βρίσκεται στην Κεντρική Βιβλιοθήκη της Ζυρίχης. «Το να σκοτώσεις έναν άνθρωπο δεν σημαίνει ποτέ ότι υπερασπίζεσαι μια θεωρία, αλλά ότι σκοτώνεις έναν άνθρωπο» – φράση υπέροχη, αξεπέραστη στην αλήθεια, στην καθαρότητα και στην ανθρωπιά της. Μ’ αυτή τη σμιλεμένη, θα ’λεγες, από ατσάλι ρήση ο Καστελιόν καταδίκασε μια για πάντα κάθε ιδεολογική δίωξη. Όποια κι αν είναι πάντα –λογική, ηθική, εθνική ή θρησκευτική– η πρόφαση που προβάλλεται για να δικαιωθεί η εξόντωση ενός ανθρώπου, δεν είναι ποτέ ικανή να απαλλάξει από την προσωπική του ευθύνη εκείνον που διέπραξε ή διέταξε την πράξη αυτή. Πάντοτε κάποιος είναι ένοχος για το χυμένο αίμα, και ποτέ δεν δικαιώνεται μια δολοφονία από μια ιδεολογία. Οι αλήθειες μπορούν να εξαπλωθούν, όχι όμως και να επιβληθούν εξαναγκαστικά. Καμιά θεωρία δεν γίνεται ορθότερη, καμιά αλήθεια αληθινότερη επειδή ουρλιάζει επιζητώντας μανιασμένα την αποδοχή, καμιά δεν μπορεί να μεγεθύνει το εύρος της ουσίας της με βίαιη προπαγάνδα. Ακόμη λιγότερο όμως γίνεται αληθινή μια διδασκαλία, μια ιδεολογία, όταν διώκει ανθρώπους που της αντιτίθενται από εσωτερική τους πεποίθηση. Οι πεποιθήσεις είναι ατομικά βιώματα, προέρχονται από ατομικές περιστάσεις, δεν υπόκεινται σε κανέναν παρά μόνο στο άτομο στο οποίο ανήκουν. Δεν ρυθμίζονται με κανονιστικά διατάγματα, δεν επιβάλλονται με προσταγές, ενώ ακόμη κι αν μια αλήθεια επικαλεστεί χίλιες φορές το όνομα του Θεού και αυτοαποκληθεί ιερή, ποτέ δεν επιτρέπεται να θεωρήσει ότι νομιμοποιείται να καταστρέψει το ιερό αυτό θεϊκό έργο, την ανθρώπινη ζωή. Τη στιγμή που για τον Καλβίνο, τον δογματικό, τον κομματικό άνθρωπο, ελάχιστη σημασία έχει αν θα αφανιστούν φθαρτοί άνθρωποι προς χάριν της άφθαρτης ιδέας, για τον Καστελιόν κάθε άνθρωπος που υποφέρει και πεθαίνει για τις πεποιθήσεις του αποτελεί ένα αναίτια αφανισμένο θύμα. Όμως ο εξαναγκασμός σε πνευματικά ζητήματα δεν είναι γι’ αυτόν απλώς ένα έγκλημα κατά του πνεύματος, είναι και ένα μάταιο εγχείρημα. «Κανέναν να μην εξαναγκάζουμε! Γιατί η βίαιη επιβολή ποτέ δεν μετέτρεψε κάποιον σε καλύτερο άνθρωπο. Εκείνοι που θέλουν να επιβάλλουν βίαια σε έναν άνθρωπο μια πίστη, ενεργούν το ίδιο ανόητα με κάποιον που επιμένει να χώσει με το ζόρι τροφή στο στόμα του ασθενούς». Μια για πάντα λοιπόν τέλος σε κάθε καταπίεση των αντιφρονούντων! «Αφαίρεσε επιτέλους από τα χέρια των υπαλλήλων σου το δικαίωμα στη βία και τη δίωξη! Δώσε στον καθένα αυτό που ο Απόστολος Παύλος ζητά: το δικαίωμα να ομιλεί και να γράφει, και σύντομα θα διαπιστώσεις πόσα μπορεί να πετύχει η ελευθερία πάνω στη γη, αρκεί να εκλείψει ο καταναγκασμός!». Όλα τα πραγματικά περιστατικά έχουν εξεταστεί, τα ερωτήματα έχουν απαντηθεί. Τώρα ο Καστελιόν απαγγέλλει στο όνομα της πληγωμένης ανθρωπότητας την ετυμηγορία· μια ετυμηγορία, κάτω από την οποία η Ιστορία έχει βάλει φαρδιά πλατιά την υπογραφή της. Ένας άνδρας ονόματι Μιχαήλ Σερβέ, ένας εξερευνητής της Θεϊκής Υπόστασης, ένας μελετητής της Αγίας Γραφής (étudiant de la Sainte Escripture) θανατώθηκε. Εγκαλούμενοι για τη δολοφονία αυτήν είναι ο Καλβίνος ως ηθικός αυτουργός και το Δημοτικό Συμβούλιο της Γενεύης ως εκτελεστικό όργανο. Η ηθική επανεξέταση της υπόθεσης διερεύνησε όλα τα δεδομένα και διαπίστωσε ότι και οι δύο Αρχές, τόσο η θρησκευτική όσο και η κοσμική, υπερέβησαν στην υπόθεση αυτή τις αρμοδιότητές τους. Ένοχο κρίνεται το Συμβούλιο για υπέρβαση δικαιοδοσίας, «επειδή δεν είναι εξουσιοδοτημένο να απονέμει δικαιοσύνη σε θρησκευτικά ζητήματα». Και ακόμη πιο ένοχος ο Καλβίνος, ο οποίος το επιφόρτισε με το καθήκον αυτό. «Με τη δική σου μαρτυρία και με εκείνη των συνεργών σου το Συμβούλιο θανάτωσε έναν άνθρωπο. Και το Συμβούλιο ήταν τόσο αναρμόδιο και ανίκανο να αποφανθεί και να διακρίνει, όσο ένας τυφλός όταν πρόκειται για χρώματα». Ο Καλβίνος είναι διπλά ένοχος: ευθύνεται τόσο για τη σύλληψη όσο και την εκτέλεση της αποτρόπαιης πράξης. Όποια κι αν ήταν τα κίνητρα που τον οδήγησαν στην εξόντωση στην πυρά του άμοιρου ανθρώπου, η πράξη του αποτελεί έγκλημα. «Είτε έβαλες να εκτελέσουν τον Σερβέ επειδή πίστευε αυτό που έλεγε είτε επειδή έλεγε κατά συνείδηση αυτό που πίστευε. Αν τον έχεις σκοτώσει επειδή εξωτερίκευε την εσωτερική του πεποίθηση, τότε τον έχεις σκοτώσει επειδή έλεγε την αλήθεια. Γιατί η αλήθεια συνίσταται στο ότι, ακόμη κι αν σφάλλει κανείς, λέει αυτό που σκέφτεται. Αν όμως έβαλες να τον σκοτώσουν για μια εσφαλμένη άποψη, είχες την υποχρέωση να προσπαθήσεις να τον κερδίσεις υπέρ των ορθών αντιλήψεων ή, με το κείμενο στο χέρι, να του αποδείξεις ότι πρέπει να εκτελεί κανείς όσους καλή τη πίστει πλανώνται». Ο Καλβίνος όμως σκότωσε, αφάνισε, χωρίς κανένα δικαίωμα γι’ αυτό, τον αντίπαλό του· και γι’ αυτό είναι ένοχος, ένοχος, ένοχος προμελετημένης δολοφονίας… Ένοχος, ένοχος, ένοχος. Βροντερά διασαλπίζεται μέσα από τον σκληρό, μεταλλικό ήχο της σάλπιγγας η ετυμηγορία. Η τελευταία, η ύψιστη ηθική βαθμίδα, η ανθρωπιά, έχει μιλήσει. Όμως τι ωφελεί η αποκατάσταση της τιμής ενός νεκρού, τον οποίο κανένας εξιλασμός δεν μπορεί να επαναφέρει στη ζωή; Σημασία έχει να προστατευτούν οι ζωντανοί και, καυτηριάζοντας μια πράξη απανθρωπιάς, να αποφευχθούν χιλιάδες άλλες. Δεν αρκεί να καταδικαστεί μόνο ο Ιωάννης Καλβίνος, αλλά μαζί πρέπει να καταδικαστεί και το βιβλίο του με το φοβερό δόγμα του τρόμου και της καταπίεσης. «Δεν αντιλαμβάνεσαι λοιπόν», εγκαλεί ο Καστελιόν τον ένοχο, «πού μπορούν να οδηγήσουν το βιβλίο και οι πράξεις σου; Υπάρχουν πολλοί που ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται το όνομα του Κυρίου, κι αυτοί τώρα θα μπορούν να παραπέμπουν στα γραπτά και τα πεπραγμένα σου κάθε φορά που θα θέλουν να σφαγιάσουν ανθρώπους. Ακολουθώντας τον ολέθριο δρόμο σου, θα βάψουν σαν εσένα τα χέρια τους με αίμα. Σαν εσένα θα στείλουν στον θάνατο όλους όσους έχουν διαφορετική άποψη». Ο κίνδυνος δεν είναι οι μεμονωμένοι φανατικοί, αλλά το πνεύμα εξόντωσης που ενυπάρχει στον φανατισμό. Επομένως ο πνευματικός άνθρωπος δεν έχει να πολεμήσει μόνο τους ανθρώπους που είναι σκληροί, αδιάλλακτοι και αιμοδιψείς, αλλά και κάθε ιδέα που επενδύει στην τρομοκρατία. Γιατί –κι εδώ διακρίνουμε το προφητικό προαίσθημα ενός άνδρα, ως προανάκρουσμα ενός εκατονταετούς θρησκευτικού πολέμου– «ακόμη και οι πλέον αιμοσταγείς τύραννοι δεν πρόκειται να χύσουν με τα κανόνια τους τόσο αίμα όσο έχετε χύσει ή θα χύσετε στο μέλλον εσείς με τους αιμοβόρους εξορκισμούς σας. Εκτός κι αν σπλαχνιστεί ο Θεός το ανθρώπινο γένος και φωτίσει τους ηγεμόνες και τις πολιτικές Αρχές, να βάλουν επιτέλους φραγμό στο αποτρόπαιο έργο σας». Και όπως στάθηκε ο Καστελιόν στο πλευρό των διωγμένων και κυνηγημένων του κόσμου, όπως ύψωσε κραυγή ικεσίας προς τον Θεό με μια απελπισμένη προσευχή για περισσότερη ανθρωπιά επί της γης, έτσι κορυφώνεται ο λόγος του σ’ αυτή την πολεμική σε έναν συγκλονιστικό αναθεματισμό εναντίον όλων εκείνων που με την αδιαλλαξία και το μίσος τους διαταράσσουν την ειρήνη του κόσμου. Εξαπολύοντας τους κεραυνούς της ευγενέστερης οργής κατά κάθε είδους φανατισμού, κλείνει το βιβλίο του με τη μεγαλειώδη κατακλείδα: «Αυτή η ατιμία των θρησκευτικών διώξεων είναι γνωστή ήδη από την εποχή του Δανιήλ, τότε που, μη βρίσκοντας κάτι συγκεκριμένο να προσάψουν στον τρόπο ζωής του, οι εχθροί του είπαν: πρέπει να πλήξουμε τις πεποιθήσεις του. Το ίδιο ακριβώς γίνεται και σήμερα. Όταν δεν μπορούν να κατηγορήσουν έναν εχθρό για το ήθος του, επιτίθενται στις πεποιθήσεις του, τακτική ευφυής από την άποψη ότι οι πολιτικές Αρχές, που δεν είναι σε θέση να έχουν διαμορφωμένη γνώμη, μπορούν να πειστούν ευκολότερα. Με τον τρόπο αυτόν συνθλίβει κανείς τον αδύναμο, διατυμπανίζοντας το σύνθημα περί της «ιερής διδασκαλίας». Αχ, αυτή η «ιερή διδασκαλία» σας – πόση αποστροφή θα προκαλέσει στον Χριστό τη μέρα της Δευτέρας Παρουσίας! Θα ζητηθεί απολογισμός για τον τρόπο ζωής, και όχι για τις ιδέες. Και αν Του πουν: «Κύριε, διδάξαμε κατά το πνεύμα Σου», Εκείνος θα τους απαντήσει: «Χαθείτε από μπροστά μου, εγκληματίες!». «Ω, εσείς οι τυφλωμένοι, ω, εσείς οι αιμοσταγείς και αθεράπευτα υποκριτές! Πότε επιτέλους θα αναγνωρίσετε την αλήθεια, και πότε οι δικαστές του κόσμου ετούτου θα πάψουν να χύνουν ανθρώπινο αίμα, υπακούοντας τυφλά στην αυθαιρεσία σας!». — Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης Επιμέλεια: Χ.Ε. Μαραβέλιας [1] Heinrich Bullinger (1504-1575): Ελβετός με σημαντική επιρροή στην υπόθεση της Μεταρρύθμισης.

Μια συνείδηση ορθώνει το ανάστημά της στη βία

Σύνδεση