H «αλχημεία» του στίχου

Αλεξάνδρα Σαμουήλ, «Πάντα αριθμώ διέταξας». Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση, Μελάνι, Αθήνα 2018, σελ. 310 Σπάνια μια φιλολογική μελέτη μπορεί να ενδιαφέρει την ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα και τους αναγνώστες, και αυτή είναι ένα από τις μεγάλες αρετές του βιβλίου της Αλεξάνδρας Σαμουήλ με τίτλο του μια φράση από τη Σοφία Σολομώντος, «Πάντα μέτρῳ καὶ ἀριθμῷ καὶ σταθμῷ διέταξας» (ια΄, 22). Η συγγραφέας, ικανότατη μελετήτρια της νεοελληνικής λογοτεχνίας, διερευνά μια περιοχή που ενδιαφέρει άμεσα όχι μόνο τον άνθρωπο της ποίησης αλλά και τον άνθρωπο του αφηρημένου στοχασμού και των μαθηματικών. Καρπός του ερευνητικού μόχθου της είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο που προτείνει νέα κλειδιά για μια διαφορετική ανάγνωση και επανερμηνεία των ποιητικών κειμένων. Η συγγραφέας επιχειρεί μια θεώρηση της σχέσης ανάμεσα στην ποίηση και την «αριθμολογική σκέψη», που ελάχιστα έχει συζητηθεί στις μέρες μας. Πρόκειται για μια σχέση παλιά αλλά λησμονημένη, καθώς σήμερα τα ήθη της επιστημονικής εξειδίκευσης περιφρουρούν και εναγκαλίζονται τα αντικείμενά τους μέχρις ασφυξίας. Όμως, ειδικά στη «φιλολογία» είναι απαραίτητο να μας απασχολούν οι ποικίλες γραμματειακές αποσκευές, τα ενδιαφέροντα και ο πνευματικός ορίζοντας των ποιητών που ανέκαθεν ανοίγονταν σε οραματικές συλλήψεις της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, μιας σχέσης που κατεξοχήν συμβολοποιείται με τους αριθμούς. Οι ποιητές, όπως δείχνει εμπεριστατωμένα η συγγραφέας, εξέφρασαν αυτή τη σχέση από την αρχαιότητα. Στις σελίδες του βιβλίου ξεδιπλώνεται η ιστορία της συνάντησης των ποιητών με τους αριθμούς, καθώς και το πανόραμα μιας ιδιαίτερης σκέψης, της «αριθμολογικής», που ακολούθησαν οι μυστικές διαδρομές της φαντασίας στην εναγώνια προσπάθεια να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στον εαυτό και το σύμπαν και να εναρμονίσει τον υλικό κόσμο με τον πνευματικό. Οι Πυθαγόρειοι είχαν δώσει συμβολική σημασία και ιδιότητες σε μεμονωμένους αριθμούς που σχετίζονταν με τις κορυφαίες εκφάνσεις της ανθρώπινης εμπειρίας. Έτσι οι ποιητές βρήκαν στην πυθαγόρεια αναλογία και στη μουσική των ουράνιων σφαιρών τις πολυπόθητες όψεις της αρμονίας που αποτύπωσαν στην ποίησή τους. Η μονάδα, η τριάδα, η τετρακτύς απέκτησαν φιλοσοφική, ηθική, αλλά και ποιητική διάσταση. Στο βιβλίο τής Αλεξάνδρας Σαμουήλ η θεωρία χρησιμεύει μόνο για να μεγιστοποιήσει την απόλαυση της ανάγνωσης. Οι ιστορικές και θεωρητικές αναφορές ενσωματώνονται σε μια γοητευτική εισαγωγή που ανατρέχει στα κοινά σημεία μεταξύ μεγάλων φιλοσόφων, μαθηματικών και ποιητών. Η πυθαγόρεια θεωρία των αριθμών και της αναλογίας ενέπνευσε στον Εμπεδοκλή τους Καθαρμούς και το Περί φύσεως, και στον Πλάτωνα έδωσε τα θεμέλια για την κοσμογονία του με βάση την αριθμητική και τη γεωμετρία, που διατυπώνεται στον Τίμαιο. Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του έθεσε τον αριθμό ως βάση του ρυθμού: «περαίνεται δὲ ἀριθμῷ πάντα· ὁ δὲ τοῦ σχήματος τῆς λέξεως ἀριθμὸς ῥυθμός ἐστιν». Οι Λατίνοι χρησιμοποίησαν το επίθετο numerosus για να δηλώσουν το αρμονικό, το μελωδικό, το ρυθμικό. Η oratio numerosa για τον Κικέρωνα και τον Κοϊντιλιανό ήταν αναγκαίο προσόν της ρητορικής τέχνης. Σε όλες τις εποχές η οδός «προς τα άστρα» έβρισκε καταφύγιο στον αριθμό και τις ιδιότητές του. Όχι μόνο για τον αστρονόμο αλλά και για τον ποιητή οι αριθμοί ήσαν το όχημα που θα πραγματοποιούσε το μεγάλο ταξίδι «ad sidera» (προς τ’ άστρα), δηλαδή προς την ένωση του εδώ με το επέκεινα, του νοητού με το ασύλληπτο που ονειρεύτηκαν οι ποιητές από τον Οβίδιο μέχρι τον Εγγονόπουλο. Πυθαγόρειοι, πλατωνικοί, αριστοτελικοί, «μάγοι», ειδωλολάτρες και χριστιανοί, φιλόσοφοι και θεολόγοι, νεοπλατωνικοί και καβαλιστές της Αναγέννησης, βρήκαν στους αριθμούς νοητές εκφράσεις της τάξης του κόσμου, της αρμονίας, της αντανάκλασης του ασύλληπτου μέσα στο απτό. Γεωμετρικά σχήματα, το τρίγωνο και η τετρακτύς φορτίστηκαν από σημασίες και προσέλαβαν την πολύσημη και μαγική βαρύτητα του συμβόλου. Η απόκρυφη κοσμογονία του Πλωτίνου, του Ερμή Τρισμέγιστου, του Παράκελσου έθελγε τους σοφούς. Τα βιβλία των μεγάλων μεταφυσικών και αποκρυφιστών του 17ου αιώνα, Γιάκομπ Μπέμε, Χάινριχ Κορνέλιους Αγκρίπα, Ρόμπερτ Φλαντ, Αθανάσιου Κίρχερ, εικονογραφημένα με πίνακες όπου τα γεωμετρικά σχήματα αναπαριστούσαν μια ολόκληρη κοσμική εικονοποιία του σύμπαντος, έμπαιναν στα εργαστήρια των καλλιτεχνών. Σ’ αυτά τα σχήματα οι έννοιες τις δυαδικότητας, της συναισθησίας, του άνω και του κάτω, προσλάμβαναν μαγικές ιδιότητες. H Tabula Smaragdina, ο σμαραγδένιος πίνακας των αρχαίων Ερμητικών της Ανατολικής Μεσογείου, γνώρισε μια νέα ζωή στη λατινική του μετάφραση, επηρέασε τους ποιητές του Μεσαίωνα, όπως και τους μεταγενέστερους, και βρήκε τη θέση του στα αλχημικά γραπτά του Νεύτωνα. Η γοητεία των αριθμών και η αναλογία στη μαγική τους εκδοχή δέσποσαν στα διαβάσματα των ποιητών του 19ου αιώνα. Ο Σβέντενμποργκ θα γινόταν αγαπητός στον Μπωντλαίρ, στον Νίτσε, στον Διονύσιο Σολωμό. Νταν Ρακγκοάτε, Μυστικιστική αφύπνιση, 1971, λινογραφία, Πινακοθήκη Τέχνης Γιοχάνεσμπουργκ. Οι ποιητές ποτέ δεν απομακρύνθηκαν από τη μεταφυσική και μυστική ερμηνεία του κόσμου, ακόμη και στις απόκρυφες και μαγικές προεκτάσεις της. Ειδικά στο γύρισμα του 19ου αιώνα όλοι αναζητούσαν τις απαντήσεις που η χριστιανική θεολογία και οι επιστημονικές γνώσεις δεν μπορούσαν να δώσουν. Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι άλλη είναι η σημασία του «μυστικού» και του «απόκρυφου» για τους φιλόσοφους, θεολόγους και ποιητές, και οπωσδήποτε για τους πρώιμους Γερμανούς ρομαντικούς, και άλλη για τον μοντέρνο κοινωνιολόγο και ανθρωπολόγο. Για τους Γάλλους συμβολιστές η μουσικότητα δεν ήταν απλά ένας ποιητικός στόχος αλλά μια διερεύνηση του περάσματος από το άμετρο των λέξεων στο έμμετρο, το μετρημένο, τον ρυθμό-αριθμό, που εναρμονίζει το χάος. Οι όψιμοι εκπρόσωποι του γαλλικού συμβολισμού στράφηκαν στον μυστικισμό και τον αποκρυφισμό του Εντουάρ Συρέ, τον θεοσοφισμό της Έλενα Μπλαβάτσκι και τον ανθρωποσοφισμό του Ρούντολφ Στάινερ ή του Γερμανού ζωγράφου Καρλ Βίλελμ Ντίφενμπαχ, δασκάλου του Κωνσταντίνου Παρθένη στα χρόνια της Αιγύπτου και της Βιέννης. Αργότερα ο Αντρέ Μπρετόν και οι υπερρεαλιστές θα στρέφονταν στον Γάλλο αποκρυφιστή του 19ου αιώνα Ελιφάς Λεβί, που έγραψε: «Ό,τι είναι ανώτερο μοιάζει με ό,τι είναι κατώτερο και ό,τι είναι κάτω αναλογεί με ό,τι είναι πάνω, για την εκτέλεση των θαυμασίων του ενός μόνο πράγματος», ή αλλιώς του «Μεγάλου έργου». Είναι μεγάλος ο κατάλογος των μοντέρνων ποιητών, μουσικών, ζωγράφων και αρχιτεκτόνων που εισχώρησαν στα μυστικά της παγκόσμιας ισορροπίας και τα ουτοπικά ή μεταφυσικά ιδεώδη που δεν μπορούσαν να εκφράσουν με παραδοσιακούς όρους: Ορφικοί, Ροδοσταυρίτες, Ελευθεροτέκτονες, ήσαν ταυτόχρονα οπαδοί του συμβολισμού, της αφηρημένης τέχνης, του υπερρεαλισμού, πρωτοπόροι και «προφήτες» της μοντέρνας τέχνης, της μουσικής και της λογοτεχνίας: Μαλλαρμέ, Απολλιναίρ, Σκριάμπιν, Ντεμπυσσύ, Μοντριάν, Καντίνσκυ, Ντε Κίρικο, Παρθένης, Φερντινάντο Πεσσόα, Αντρέι Μπιέλυ, Σικελιανός, Ελύτης, Εγγονόπουλος. Μέσα από την ολόφρεσκη οπτική του βιβλίου της Αλεξάνδρας Σαμουήλ διαβάζουμε ξανά τους αγαπημένους μας ποιητές εισχωρώντας στο εργαστήρι τους, εκεί όπου πραγματικά συντελείται η «αλχημεία» του στίχου, μαθαίνουμε για τα υλικά εκείνα που χρησιμοποίησαν από άγνωστους χώρους της σκέψης και της γνώσης. Η παραδοσιακή μας αντίληψη για την ποίηση διευρύνεται. Σύμβολα με δεσπόζουσα θέση στη ζωγραφική και την ποίηση, όπως ο Άγγελος στον Παρθένη, τον Κλέε, τον Ρίλκε, τον Ζακόμπ, είναι ερμηνεύσιμα μέσα από το «άνω» και το «κάτω», στις κλίμακες που συνδέουν τον ουρανό με τη γη. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου η συγγραφέας, με γνώμονα την αριθμολογική σκέψη, διερευνά τον αριθμό τρία στο δημοτικό τραγούδι, στην ποίηση του Σολωμού, του Ελύτη και του Εγγονόπουλου. Τα παραδείγματα εφαρμοσμένης ερμηνείας που δίνει, ειδικά για τον Εγγονόπουλο, οδηγούν σε μια καινοτόμα ερμηνευτική προσέγγιση ποιημάτων που μέχρι σήμερα προέβαλλαν αντιστάσεις. Στο ποίημα «Η ζωή και ο θάνατος των ποιητών», ο «μέγας έλλην ποιητής της αρχαιότητος Αλέκτωρ» είναι μια ενσάρκωση του Πυθαγόρα σε αλέκτορα, όπως την παραδίδει ο Λουκιανός στον σημαντικό διάλογό του «Όνειρος ή Αλεκτρυών», που μετενσαρκώνεται σε περσόνα του ίδιου του ποιητή. Η ιδέα της παγκόσμιας ενσαρκώσεως και η παγκόσμια αντιστοιχία εμφανίζονται κυρίαρχες στον Εγγονόπουλο όπως δείχνει και η αναφορά στον Απολλώνιο τον Τυανέα, νεοπυθαγόρειο μάγο του 1ου αι. μ.Χ., που κάνει στο μεγάλο του ποίημα Μπολιβάρ. Ο Ερμής ο Τρισμέγιστος είναι προπάτορας ενός ακόμη εγγονοπουλικού προσωπείου, του Ορφέα. Ο μοριακός τύπος H2SO4 που αντιστοιχεί στο θειικό οξύ ή βιτριόλι, αντιστοιχεί στο V.I.T.R.I.O.L., τα αρχικά της αλχημιστικής και ελευθεροτεκτονικής φράσης «Visita Interiora Terrae Rectificando Invenies Οccultum Lapidem» (Επισκέψου τα έγκατα της γης και αποκαθαρμένος θα βρεις την κρυμμένη λίθο», που σημαίνει τον πνευματικό εξαγνισμό. Στο ποίημα «Ανδανιεύς» το όνομα του τίτλου, που δηλώνει καταγωγή, μας παραπέμπει στην μεσσηνιακή Ανδανία και στα διάσημα μυστήρια που γίνονταν εκεί, συναφή με τα Ελευσίνεια. Οι τρεις «γύφτισσες» του ποιήματος, Θοδώρα, Σουλτάνα και Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Βασιλικό της Μεσσηνίας, 11 χιλιόμετρα από την Ανδανία, αντιστοιχούν στις τρεις μεγάλες περιόδους του Ελληνισμού, στο Βυζάντιο, στην Τουρκοκρατία και τη νεότερη Ελλάδα. Τα ευρήματα αυτά δεν ερμηνεύουν μόνο ορισμένα αινιγματικά realia στα ποιήματα του Εγγονόπουλου, αλλά μας βοηθούν να κατανοήσουμε πληρέστερα την φιλοσοφία της τέχνης του. Μεταφυσικός όπως οι δάσκαλοί του, ο Παρθένης και ο Ντε Κίρικο, όχι αφηρημένα αλλά στην πράξη, προόριζε τους συμβολισμούς του για μια ανάγνωση σε δυο επίπεδα: το πρώτο ‒εύκολα αντιληπτό‒ είναι εκείνο που δραστηριοποιεί την έκπληξη, την ανοικείωση και το «μαύρο χιούμορ», και το δεύτερο και βαθύτερο, όπως μας δείχνει με την ερμηνεία της η Σαμουήλ, είναι αυτό που απευθύνεται στους μυημένους αναγνώστες του. Έτσι, αφού απολαύσουν τον αντι-μπουρζουάδικο «κίτρινο γέλωτα», θα προχωρήσουν στα arcana και στην αναζήτηση της «πρώτης ύλης»: ο Ιταλός πυροτεχνουργός του έξοχου ποιήματος «Περί Ύψους», εκτός από χαλκούνια επεξεργάζεται τα μέταλλα της αλχημικής τέχνης για να τα μετατρέψει στο χρυσάφι του εξυψωμένου πνεύματος.

Σύνδεση