Λέσεκ Κολακόφσκι: μοίρα τῆς Πολωνίας, μοίρα τοῦ μαρξισμοῦ

Πρόσφατα ἕλλην δημόσιος ἀνήρ, τοῦ ποιοῦ ἐκείνων ποὺ μᾶς διαφεντεύουν σήμερα, δὲν ντράπηκε νὰ νουθετήσει τὸν λαὸ τῆς Ἐσθονίας ὡς πρὸς τὴν ἀνθρωπιστικὴ οὐσία τοῦ λενινισμοῦ. Ἡ πρωτόγονη ἰδεολογικὴ καρικατούρα στὸ μυαλὸ αὐτοῦ καὶ τῶν ὁμοίων του ὑπερισχύει τῆς ἐμπειρίας τῶν ἀνθρώπων ποὺ γιὰ μισὸν αἰώνα μαρτύρησαν κάτω ἀπὸ τὴν ἐξουσία τέτοιων «ἀνθρωπιστῶν». Ἡ ἕξη αὐτὴ ἔχει μολύνει τὸν πολιτικό μας βίο. Πρόκειται γιὰ μιὰ κακοήθη μορφὴ αὐτοῦ ποὺ ὁ Κολακόφσκι ὀνομάζει «ἰδεοκρατία», δηλαδὴ τὴν μονομανὴ προσήλωση σὲ κάποιο «ὅραμα» ὅσο καταστροφικὴ κι ἂν εἶναι ἡ ἐφαρμογή του. Ἁπλῶς δὲν μᾶς ἐνδιαφέρει νὰ δοῦμε ἕνα ζήτημα ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῶν ἄλλων καὶ νὰ διδαχθοῦμε ἀπὸ τὰ δικά τους βιώματα. Ὁ ἑλληνικὸς λαὸς ποτὲ δὲν ὑπῆρξε «ἀνάδελφος», ὅπως μιὰ ἂλλη ἐκτρωματικὴ πολιτικὴ φυσιογνωμία δήλωνε παλαιότερα. Φαίνεται ὅμως ὅτι τὰ τελευταῖα χρόνια, ὑπὸ τὴν ἐπήρεια ἀποκρουστικῶν «διαμορφωτῶν τῆς κοινῆς γνώμης», ἔχει καταντήσει «ἄφιλος», κάποιος δηλαδὴ ποὺ δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ ἔχει φίλους, ποὺ ἡδονίζεται νὰ βλέπει παντοῦ ἐχθροὺς καὶ μισεῖ πάνω ἀπ’ ὅλους ἐκείνους ποὺ θέλουν νὰ τὸν βοηθήσουν. Βασικὴ αἰτία γι’ αὐτὸ εἶναι ὁπωσδήποτε ἡ ἀποσάθρωση τῆς παιδείας. Τουλάχιστον τὸ 50% τῶν δασκάλων τοῦ δημοτικοῦ λ.χ. ὀμνύει στὸν λενινισμό! 1. Polonia Restituta, Polonia Destituta Μὲ τὸν διαμελισμό της ἀνάμεσα στὴν Αὐστρία, τὴν Πρωσία καὶ τὴν Ρωσία τὸ 1795 καταλύθηκε ἡ κρατικὴ ὑπόσταση τῆς Πολωνίας. Καθ’ ὅλο τὸν 19ο αἰώνα ἦταν τὸ μαρτυρικὸ ἔθνος ποὺ συμβόλιζε γιὰ ὅλη τὴν φωτισμένη καὶ δημοκρατικὴ ἀνθρωπότητα τὴν φλογερὴ προσδοκία τῆς ἐλευθερίας. Γιὰ τὸν Μὰρξ καὶ τὸν Ἔνγκελς ἡ ἀποκατάσταση τῆς ἑνιαίας καὶ ἀνεξάρτητης Πολωνίας ἦταν προϋπόθεση γιὰ τὴν κοινωνικὴ ἀλλαγὴ στὴν Εὐρώπη. Ἡ ἀποτίναξη τοῦ τσαρικοῦ ζυγοῦ θὰ ἀποσταθεροποιοῦσε τὸ προπύργιο τῆς φεουδαλικῆς ἀντίδρασης, ὅπως ἔδειξε ἡ ἐξέγερση τοῦ 1863-64. Τὸ αἴτημα γιὰ ἐλεύθερη Πολωνία ἦταν «ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῆς ἑνωμένης εὐρωπαϊκῆς ἐργατικῆς τάξης».[1] Φανατικὸς πολέμιος τῆς πολωνικῆς ἀνεξαρτησίας ἦταν ἡ Ρόζα Λούξεμπουργκ, ἡ ὁποία (μαρξιστικότερη τοῦ Μὰρξ) θεωροῦσε ὅτι τὸ ἐθνικὸ κίνημα ἀποπροσανατολίζει ἀπὸ τὴν ταξικὴ πάλη.[2] Ὁ Λένιν ἀντίθετα ὑποστήριζε τὴν ἀπελευθέρωση τῶν ὑποτελῶν ἐθνῶν, ὡς μιὰ ἀνατρεπτικὴ δυναμικὴ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ τὴν ἀξιοποιήσει τὸ μαρξιστικὸ κίνημα. Ἡ κρατικὴ ἀνεξαρτησία ὅμως τῶν λαῶν δὲν εἶναι αὐτοσκοπός, ἀλλὰ μέσο στὸν δρόμο γιὰ τὴν παγκόσμια ἐπανάσταση. Ἑπομένως ἐὰν τὸ ΚΚ θὰ στηρίξει τὴν ἀνεξαρτησία αὐτοῦ ἢ τοῦ ἄλλου ἔθνους ἀποφασίζεται κατὰ περίπτωση. Ἡ ἀνεξαρτησία τῆς Πολωνίας, ὅταν ἦρθε, θεωρήθηκε ἀκριβῶς ἐμπόδιο στὴν ἐξάπλωση τοῦ μπολσεβικισμοῦ καὶ γι’ αὐτὸ πολεμήθηκε ἀπὸ τὴν ἀρχή.[3] Μὲ τὴν ἥττα τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων τὸ 1918 ἀναβίωσε τὸ ἀνεξάρτητο πολωνικὸ κράτος ὑπὸ τὸν Γιόζεφ Πιλσούδσκι. Ὅμως τὰ ἀνατολικὰ σύνορά του δὲν εἶχαν καθορισθεῖ. Τὸ συνέδριο τῶν Βερσαλλιῶν υἱοθέτησε τὴν λεγόμενη «γραμμὴ Κῶρζον» (Curzon line), ποὺ ἀπέδιδε στὴν Πολωνία ἐδάφη μὲ ἐθνολογικὰ ἀμιγὴ πληθυσμό. Ὁ Πιλσούδσκι προσέβλεπε ὅμως σὲ μιὰ πολυεθνικὴ Μεγάλη Πολωνία, μιὰ συνοσπονδία ἀνεξαρτήτων κρατῶν ἀποτελούμενη ἀπὸ τὴν Λιθουανία, τὴν Πολωνία καὶ τὴν Οὐκρανία, ποὺ θὰ ἐκτεινόταν ἀπὸ τὴν Βαλτικὴ ἕως τὸν Εὔξεινο (τὸ λεγόμενο Intermarium). Αὐτὸ προσέκρουε στὰ συμφέροντα τῆς Σοβιετικῆς Ρωσίας ποὺ ζητοῦσε νὰ ἐνσωματώσει ἐκ νέου τὰ ἐδάφη ποὺ εἶχε ἀπολέσει μὲ τὴν συνθήκη τοῦ Μπρέστ-Λιτόβσκ. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν ὁ σοβιετο-πολωνικὸς πόλεμος τοῦ 1919-1921.[4] Ὁ Τουχατσέφσκι, ἀρχιστράτηγος τῶν σοβιετικῶν δυνάμεων, δήλωνε ὅτι «ὁ δρόμος γιὰ τὴν προλεταριακὴ ἐπανάσταση στὴν Εὐρώπη περνάει πάνω ἀπὸ τὸ πτῶμα τῆς Πολωνίας». Δὲν ἐκπλήσσει οὔτε ἡ ἀνάφλεξη τῶν ἐθνικῶν αἰσθημάτων τῶν Πολωνῶν ποὺ μόλις εἶχαν ἀνακτήσει τὴν ἀνεξαρτησία τους μετὰ ἀπὸ ἕναν αἰώνα καὶ πλέον δουλείας, οὔτε ἡ ἀντιρωσικὴ καὶ ἀντισοβιετικὴ αἰχμή τους. Ἡ ἐξέγερση τοῦ πολωνικοῦ προλεταριάτου καὶ τῶν ἑβραίων γιὰ νὰ ἑνωθοῦν μὲ τοὺς σοβιετικούς, ὅπως περίμενε ὁ Λένιν, δὲν ἔγινε ποτέ. Παρὰ τὶς ἀρχικὲς ἐπιτυχίες τῶν Πολωνῶν ὁ Τουχατσέφσκι τὸ καλοκαίρι τοῦ 1920 τοὺς ἀπώθησε ἕως τὸν Βιστούλα, στὶς πύλες τῆς Βαρσοβίας. Ἐκεῖ ὅμως ὁ Πιλσούδσκι, ὁ Ρίτζ-Σμίγκλυ καὶ ὁ Σικόρσκι, τοὺς κατέφεραν συντριπτικὸ πλῆγμα. Τὸ «νότιο μέτωπο» τῶν σοβιετικῶν ἀντὶ νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸ βόρειο εἶχε λοξοδρομήσει νοτιοδυτικὰ πρὸς τὸ Λβὼφ ἀφήνοντας ἕνα κενὸ στὸ κέντρο τῶν κόκκινων δυνάμεων. Αὐτὸ ἐκμεταλλεύθηκαν οἱ Πολωνοὶ ποὺ σχεδὸν περικύκλωσαν τὸν Τουχατσέφσκι, ποὺ διασώθηκε μὲ ἐσπευσμένη ὑποχώρηση. Πολιτικὸς κομισάριος τῆς στρατιᾶς τοῦ Νότου (μὲ ἀρχηγὸ τὸν Γιεγκόρωφ) ἦταν κάποιος ὀνόματι Ἰωσὴφ Τζουγκασβίλι, ὁ ὁποῖος καὶ διέταξε τὴν ἐπίθεση στὸ Λβώφ. Ὁ πολωνικὸς στρατὸς προέλασε διακόσια πενήντα χιλιόμετρα ἀνατολικὰ τῆς «γραμμῆς Κῶρζον». Αὐτὸ ἦταν καὶ τὸ ἀνατολικὸ σύνορο τῆς Πολωνίας μέχρι τὸ 1939. Ὁ Τρότσκυ ἀπέδωσε τὴν ἥττα στὸν Βιστούλα «στοὺς δυὸ ἠλίθιους, τὸν Στάλιν καὶ τὸν Μπουντιόνυ» (ὁ τελευταῖος ἦταν ὁ θρυλικὸς ἀρχηγὸς τῆς μεραρχίας τοῦ κόκκινου ἱππικοῦ κατὰ τὸν ἐμφύλιο πόλεμο ποὺ μετεῖχε στὸ νότιο μέτωπο). Ὁ Στάλιν θὰ ἔπαιρνε, μὲ τὸν γνωστὸ τρόπο, τὴν ἐκδίκησή του ἐν καιρῷ. Κατὰ τοῦ Τρότσκυ, τοῦ Τουχατσέφσκι καὶ τοῦ Γιεγκόρωφ. Ἀλλὰ κυρίως κατὰ τοῦ κράτους τῆς Πολωνίας καὶ τῶν Πολωνῶν ὡς ἔθνους. Ὁ ἀντιπολωνισμὸς ἔγινε ἔκτοτε μόνιμη ψύχωσή του. Στὴν Πολωνία ἑδραιώθηκε ἔτσι ἕνα «ἐθνικὸ» καθεστὼς μὲ κοινοβουλευτικὰ χαρακτηριστικά, ἀλλὰ καὶ αὐταρχικὸ καὶ κληρικαλικὸ χαρακτῆρα ποὺ καταπίεζε τὶς ἐθνικὲς μειονότητες (τοὺς πολυάριθμους Ἑβραίους, καθὼς καὶ τοὺς Οὐκρανοὺς καὶ Λευκορώσους ἀνατολικὰ τῆς νοητῆς «γραμμῆς Κῶρζον»). Ἡ ἐξωτερική του πολιτική, ὅπως τὴν ἐξέφραζε ὁ συνταγματάρχης Γιόζεφ Μπέκ, ἦταν μαχητικὰ ἀντισοβιετικὴ καὶ ἐπεδίωκε καλὲς σχέσεις μὲ τὴν Γερμανία. «Μὲ τοὺς Γερμανούς», ἔλεγε ὁ Μπέκ, «κινδυνεύεις νὰ χάσεις τὴν ἀνεξαρτησία σου, μὲ τοὺς Ρώσους θὰ χάσεις τὴν ψυχή σου».[5] Στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση ὁ Στάλιν ἐξόντωσε τοὺς ἀντιπάλους του. Τὸ 1935 διακήρυξε τὴν γραμμὴ τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου» μὲ τοὺς φιλελεύθερους καὶ τοὺς σοσιαλδημοκράτες στὴν Εὐρώπη. Καὶ ἀμέσως μετὰ ἄρχισε τὶς μαζικὲς ἐκκαθαρίσεις στὸ ἐσωτερικό. Βασικὸ συστατικὸ τοῦ μεγάλου τρόμου (τῆς Γιεζοφστσίνα, ἀπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Γιεζώφ, τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς NKVD), ἦταν οἱ πολυάριθμες γενοκτονίες ποὺ στόχευαν συγκεκριμένες ἐθνικὲς ὁμάδες ποὺ ζοῦσαν στὴ χώρα[6] (ἀνάμεσα σ’ αὐτὲς καὶ οἱ Ἕλληνες τῆς Μαύρης Θάλασσας καὶ τοῦ Καυκάσου[7]). Ἡ μεγαλύτερη ἀπ’ αὐτὲς ἦταν ἡ ἐξόντωση τῶν Πολωνῶν (1937-38), μὲ συνολικὸ ἀριθμὸ θυμάτων γύρω στὶς 250.000. Τὸ 1938 ὁ Στάλιν διέταξε τὴν διάλυση τοῦ Πολωνικοῦ ΚΚ ποὺ «εἶχε γίνει φωλιὰ τροτσκιστῶν καὶ πρακτόρων τῶν πολωνικῶν μυστικῶν ὑπηρεσιῶν». Ὅλα τὰ στελέχη καὶ τὰ μέλη του ποὺ εἶχαν καταφύγει στὴν ΕΣΣΔ ἐξοντώθηκαν. Οἱ μόνοι πολωνοὶ κομμουνιστὲς ποὺ διασώθηκαν τότε ἦταν ὅσοι εἶχαν τὴν τύχη νὰ εἶναι στὶς φυλακὲς τοῦ πολωνικοῦ καθεστῶτος ἢ στὴν παρανομία στὴν Πολωνία (ἀνάμεσά τους καὶ ὁ Βλαντισλὰβ Γκομούλκα).[8] Στὸ σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ μυστικὴ ρήτρα ἔδινε τὸ δικαίωμα στὸν Στάλιν νὰ καταλάβει τὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τῆς Πολωνίας (μέχρι τὴν «γραμμὴ Κῶρζον»). Διεκδίκησε τὸ τρόπαιό του λίγες ἡμέρες μετὰ τὴν ναζιστικὴ ἐπίθεση. Συνολικὰ 1,5 ἑκατομμύριο πολωνοὶ πολίτες ἐκτοπίστηκαν βιαίως ἀπὸ τὰ κατεχόμενα, ποὺ ἐνσωματώθηκαν στὴν ΕΣΣΔ.[9] Περίπου 300.000 πολωνοὶ στρατιωτικοὶ ποὺ εἶχαν καταφύγει ἐκεῖ στάλθηκαν στὰ Γκουλάγκ. 20.000 ἀξιωματικοὶ σφαγιάστηκαν στὸ δάσος τοῦ Κατὺν ἀπὸ τὴν NKVD στὶς ἀρχὲς τοῦ 1940. Ἀπὸ τοὺς φυλακισμένους μόνο οἱ μισοὶ ἐπέζησαν ποὺ ἡμιθανεῖς ἀπελευθερώθηκαν μετὰ τὴν ἐπίθεση τοῦ Χίτλερ καὶ τὸ σύμφωνο συμμαχίας Στάλιν-Σικόρσκι (Ἰούλιος 1941). Ὑπὸ τὸν στρατηγὸ Βλάντισλαβ Ἄντερς σχημάτισαν ἕναν ἐλεύθερο πολωνικὸ στρατὸ ποὺ πολέμησε στὸ πλευρὸ τῶν συμμάχων στὴν Μέση Ἀνατολὴ καὶ τὴν Ἰταλία, ἀλλὰ δὲν ξαναπάτησαν τὸ χῶμα τῆς πατρίδας. Δὲν ὑπάρχουν βέβαια λόγια γιὰ νὰ ἀποδώσουν τὴν φρικτὴ μοίρα τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ τὴν περίοδο ἐκείνη. Ὑπὸ τὴν ναζιστικὴ κατοχὴ διαφυγόντες πολωνοὶ στρατιωτικοὶ ὀργάνωσαν τὴν ἀντίσταση. Ὁ Στρατὸς Ἐσωτερικοῦ (Armia Krajowa, ΑΚ) ἔφθασε τὰ 400.000 περίπου μέλη μέχρι τὸ 1944. Ἦταν ἡ μεγαλύτερη ἔνοπλη ἀντιστασιακὴ ὀργάνωση στὴν Εὐρώπη. Παράλληλα ὀργανώθηκε καὶ τὸ λεγόμενο «παράνομο κράτος», δηλαδὴ οἱ κρατικὲς δομὲς ποὺ εἶχαν καταστρέψει οἱ κατακτητὲς (σχολεῖα, νοσοκομεῖα, ταχυδρομεῖα κτλ.) καὶ ἐξακολούθησαν νὰ λειτουργοῦν μέχρι τὴν ἀπελευθέρωση. Ὁ ΑΚ καὶ τὸ «παράνομο κράτος» ὑπάκουαν στὶς διαταγὲς τῆς κυβερνήσεως τοῦ Λονδίνου. Αὐτὸς ἦταν καὶ ὁ μεγαλύτερος κίνδυνος γιὰ τὸν Στάλιν. Στὴν Τεχεράνη (1943) καὶ τὴν Γιάλτα (1944) ἐπέτυχε νὰ τοῦ κατακυρωθοῦν τὰ πολωνικὰ ἐδάφη ποὺ εἶχε κατακτήσει ἀπὸ τὴν συμφωνία μὲ τὸν Χίτλερ. Μὲ σπιρτόξυλα ἐπάνω στὸ τραπέζι ὁ Τσῶρτσιλ ἔδειχνε τὴν μετακίνηση τῆς Πολωνίας πρὸς δυσμὰς («μιὰ χώρα μὲ ρόδες»). Τώρα τὸ ζητούμενο ἦταν ἡ ἐξόντωση τῶν ἐλεύθερων πολωνικῶν δυνάμεων στὸ ἐσωτερικὸ τῆς χώρας. Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1944 οἱ Ναζὶ εἶχαν ἐκκενώσει τὴ Βαρσοβία καὶ ὁ ΑΚ ἀποφάσισε τότε τὴν γενικὴ ἐξέγερση ποὺ θὰ ἀπελευθέρωνε τὴν πρωτεύουσα μὲ τὶς ἴδιες δυνάμεις τοῦ πολωνικοῦ ἔθνους. Τὴν στιγμὴ ποὺ ἐξερράγη (1η Αὐγούστου 1944) οἱ σοβιετικὲς δυνάμεις βρίσκονταν στὴν ἀντίπερα ὄχθη τοῦ Βιστούλα. Ὁ Στάλιν ἔδωσε διαταγὴ νὰ μὴν ἀναμιχθοῦν στὴν μάχη καὶ οὔτε ἐπέτρεψε στοὺς Ἀγγλοαμερικανοὺς τὴν χρήση τῶν σοβιετικῶν μετόπισθεν γιὰ τὸν ἀεροπορικὸ ἀνεφοδιασμὸ τοῦ ἀγωνιζόμενου πολωνικοῦ λαοῦ. Ἀνενόχλητοι οἱ Γερμανοὶ ἐπέστρεψαν στὴν Βαρσοβία καὶ μετὰ δύο μηνῶν λυσσώδεις ὁδομαχίες συνέτριψαν τὸν ΑΚ καὶ κατὰ διαταγὴ τοῦ Χίτλερ κατέστρεψαν ὁλοσχερῶς τὴν πόλη. Τὶς ἀρχὲς τοῦ 1945 ὁ Στάλιν ἔμπαινε «ἐλευθερωτὴς» στὸν κρανίου τόπο. Ἀκολουθοῦσαν τὰ ἀνδρείκελα τῆς «ἀπελευθερωτικῆς ἐπιτροπῆς τοῦ Λουμπλὶν» ποὺ οἱ σοβιετικοὶ ἐγκαθιστοῦσαν ὡς κυβέρνηση τῆς Πολωνίας. Ἐπρόκειτο γιὰ «πολωνοὺς πατριῶτες» τῆς προσωπικῆς ἐπιλογῆς τοῦ Στάλιν (ἀπὸ τοὺς ἐλάχιστους ποὺ ἐπέζησαν τῶν σφαγῶν τοῦ 1937-38, ὅπως ἡ Βάντα Βασιλέφσκα καὶ ὁ Μπολέσλαβ Μπιέρουτ). Τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα (μὲ τὴν ἐπωνυμία «Ἐργατικὸ» καὶ ἐλάχιστη λαϊκὴ ἀπήχηση) εἶχε ἀνασυσταθεῖ στὴν κατεχόμενη χώρα τὸ 1942 μὲ πρωτοβουλία τοῦ Γκομούλκα καὶ τῶν κομμουνιστῶν τοῦ ἐσωτερικοῦ. Τώρα καὶ αὐτοὶ ὑποτάχθηκαν στὴν σταλινικὴ φράξια τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ στοὺς χιλιάδες πράκτορες τῆς NKVD ποὺ πλημμύριζαν τὴ χώρα. Ἀπὸ τότε ὅμως τὸ πολωνικὸ κόμμα ἔμεινε χωρισμένο σὲ δύο μερίδες, ἐκείνη τῶν «ἐθνικῶν κομμουνιστῶν» καὶ ἐκείνη τῶν σοβιετόδουλων. Τὸ σχίσμα αὐτὸ ἐπέδρασε καταλυτικὰ στὶς μεταπολεμικὲς ἐξελίξεις. Γιὰ τὸ θεαθῆναι ὁ Στάλιν συμφώνησε μὲ τὸ αἴτημα τῶν δυτικῶν συμμάχων στὸ Πότσνταμ γιὰ σχηματισμὸ κυβερνήσεως συνασπισμοῦ καὶ τὴν προκήρυξη ἐλεύθερων ἐκλογῶν στὴν Πολωνία. Ὁ πρώην πρωθυπουργὸς τοῦ Λονδίνου Στάνισλαβ Μικολάιτσυκ δέχτηκε νὰ συμμετάσχει ὡς ἀντιπρόεδρος. Ἦταν ἀρχηγὸς τοῦ μεγαλύτερου πολωνικοῦ κόμματος, τῶν Λαϊκῶν, ποὺ ἐξέφραζαν τὴν συντριπτικὴ ἀγροτικὴ πλειοψηφία. Ἔγινε δεκτὸς στὴν Βαρσοβία μὲ μιὰ τεράστια λαϊκὴ διαδήλωση. «Τί πιστεύει ὁ λαὸς δὲν ἔχει καμιὰ σημασία σήμερα, μὴν παίζεις παιγνίδια μὲ τὸ φρόνημά του», τοῦ εἶπε ὁ Γκομούλκα, ὁ ἕτερος ἀντιπρόεδρος, ἀκουμπώντας τὸ πιστόλι του ἐπάνω στὸ τραπέζι. «Δὲν μπορεῖτε νὰ μᾶς σκοτώσετε ὅλους», ἀπάντησε ὁ Μικολάιτσυκ.[10] Μεσοπρόθεσμα εἶχε δίκιο ὁ πρῶτος, μακροπρόθεσμα ὁ δεύτερος. Μὲ τὶς ὑπηρεσίας ἀσφαλείας στὰ χέρια τῶν κομμουνιστῶν καὶ τῆς NKVD ἐξαπολύθηκε κύμα δολοφονικῆς τρομοκρατίας κατὰ τοῦ (νομίμου ὑποτίθεται) Λαϊκοῦ Κόμματος. Ὁ Στάλιν ἔδωσε διαταγὴ τὸ ποσοστό του νὰ μὴν ξεπεράσει τὸ 10% στὶς ἐκλογὲς τοῦ Ἰανουαρίου τοῦ 1947. Πάνω ἀπὸ τὸ ὅριο αὐτὸ τὰ ψηφοδέλτια καίγονταν. Πρὶν ἀνακοινωθοῦν τὰ ἀποτελέσματα διορθώθηκαν ἰδιοχείρως ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν σοβιετικὸ δικτάτορα. Τὸν Ὀκτώβριο οἱ Ἄγγλοι φυγάδευσαν νύκτωρ τὸν Μικολάιτσυκ γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν σύλληψη. Μέχρι τὸ τέλος τῆς δεκαετίας 150.000 ἀντίπαλοι τοῦ καθεστῶτος βρίσκονταν στὶς φυλακές. Ὅσοι ἡγέτες τοῦ ΑΚ καὶ τοῦ «παράνομου κράτους» τῆς κατοχῆς εἶχαν ἐπιβιώσει ἀπήχθησαν ἀπὸ τοὺς σοβιετικούς, μὲ τὸ πρόσχημα συνομιλιῶν γιὰ τὴν συμμετοχή τους στὴν κυβέρνηση. Μεταφέρθηκαν στὴν Μόσχα ὅπου καὶ καταδικάσθηκαν γιὰ …συνεργασία μὲ τοὺς Ναζί! Τὸ 1948 ὁ Γκομούλκα ἐκδιώχθηκε ἀπὸ τὴν κυβέρνηση κατηγορούμενος γιὰ «ἐθνικιστικὴ ἀπόκλιση» (δηλαδὴ γιὰ τιτοϊσμὸ) καὶ φυλακίσθηκε (ἀπὸ τὸ 1952).[11] Ὁ σοβιετικὸς στρατάρχης Κονσταντὶν Ροκοσσόφσκυ ἔγινε ὑπουργὸς Ἀμύνης τῆς Πολωνίας καὶ οἱ μυστικὲς ὑπηρεσίες τῆς χώρας ἦταν στὰ χέρια τοῦ Μπέρια. Στὴν Πολωνία ὅμως δὲν ἔγιναν δίκες τῶν «τιτοϊκῶν», ἐπειδὴ οἱ κομμουνιστὲς τοῦ «ἐσωτερικοῦ» εἶχαν μεγάλη ἐπιρροὴ στὸν κομματικὸ μηχανισμὸ καὶ τοὺς προστάτεψαν. Τὸ πιὸ ἐμβληματικὸ ἔγκλημα τῆς σταλινικῆς θηριωδίας ἦταν ἡ ἐκτέλεση τοῦ λοχαγοῦ Βίτολντ Πιλέτσκυ, τῆς εὐγενικότερης καὶ ἡρωικότερης φυσιογνωμίας τοῦ πολέμου.[12] Ὁ Πιλέτσκυ ἦταν ἀπὸ τοὺς πρωτεργάτες τοῦ ΑΚ καὶ ὁ πρῶτος ποὺ πληροφόρησε τὸν ἔξω κόσμο γιὰ τὴν γενοκτονία τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ. Τὸ 1940 ἔπεσε οἰκειοθελῶς στὰ χέρια τῆς Γκεστάπο γιὰ νὰ κλειστεῖ στὸ Ἄουσβιτς. Ἐκεῖ ὀργάνωσε τὴν ἀντίσταση τῶν αἰχμαλώτων καὶ μὲ ἕναν αὐτοσχέδιο πομπὸ ἔστελνε πληροφορίες γιὰ νὰ ὀργανωθεῖ μιὰ στρατιωτικὴ ἐπιχείρηση σωτηρίας. Ἀπέδρασε τὸ 1943 καὶ ὑπέβαλε στοὺς συμμάχους λεπτομερὴ ἀναφορὰ γιὰ τὴν ναζιστικὴ «τελικὴ λύση». Πολέμησε στὴν ἐξέγερση τῆς Βαρσοβίας τὸ 1944 καὶ μὲ τὸν στρατὸ τοῦ Ἄντερς στὴν Ἰταλία. Ζήτησε νὰ σταλεῖ πίσω στὴν Πολωνία τὸ 1945 γιὰ νὰ διερευνήσει τὴν κατάσταση ὑπὸ τὴν σοβιετικὴ κατοχή. Συνελήφθη ἀπὸ τὴν NKVD καὶ ἐκτελέσθηκε γιὰ κατασκοπεία τὸ 1948. Ὁ θάνατος τοῦ Στάλιν καὶ τὸ 20ὸ συνέδριο τοῦ ΚΚΣΕ ἔβαλαν τέλος στὴν ζοφερὴ αὐτὴ περίοδο. Μετριάσθηκε ἡ αὐθαίρετη καὶ παρανοϊκὴ βία. Ἄρχισε ἡ σταδιακὴ ἀποκατάσταση τῶν δολοφονημένων τὸ 1938 κομμουνιστῶν ἡγετῶν.[13] Ἐλευθερώθηκαν πολιτικοὶ κρατούμενοι, χαλάρωσε κάπως ἡ λογοκρισία, διευκολύνθηκε ἡ θρησκευτικὴ ζωὴ καὶ τερματίσθηκε ἡ βίαιη κολλεκτιβοποίηση τῆς γεωργίας. Στὴν Πολωνία παρέμεινε κυρίαρχη ἡ μικρὴ ἀτομικὴ ἰδιοκτησία στὴ γῆ καὶ τὸ λιανεμπόριο. Ἀμέσως μετὰ τὸ 20ὸ συνέδριο, τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1956, πέθανε στὴ Μόσχα ὁ Μπιέρουτ, τερματίζοντας ἔτσι στὸ συμβολικὸ πεδίο τὴν ἐποχὴ τῶν ἐγκαθέτων τοῦ ἐξωτερικοῦ. Μὲ ἀπόφαση τῆς ἀνερχόμενης πλέον μερίδας «τοῦ ἐσωτερικοῦ» τὸ πολωνικὸ κόμμα ἀποφάσισε νὰ μεταφράσει καὶ νὰ μοιράσει σὲ ὅλες τὶς κομματικές του ὀργανώσεις τὴν «μυστικὴ εἰσήγηση» τοῦ Χρουστσὠφ στὸ 20ὸ Συνέδριο σχετικὰ μὲ τὰ ἐγκλήματα τοῦ Στάλιν. Ἕνα ἀντίτυπο ὑπεκλάπη ἀπὸ τὴν Μοςὰντ καὶ δημοσιεύθηκε στοὺς New York Times. Ἔτσι ἄρχισε ὁ σεισμὸς ποὺ θὰ συγκλόνιζε τὸ σταλινικὸ οἰκοδόμημα.[14] Τὸν Ἰούνιο ἐξεγέρθηκαν οἱ ἐργάτες τοῦ Πόζναν. Ἡ ἐξέγερση καταπνίγηκε ἀπὸ τὸν στρατὸ μὲ 100 περίπου νεκρούς. Φοιτητὲς καὶ διανοούμενοι, μὲ πρῶτο ἀνάμεσά τους τὸν Κολακόφσκι, πρωτοστατοῦσαν στὸ κίνημα γιὰ πολιτικὴ καὶ διανοητικὴ ἐλευθερία. Ὁ Γκομούλκα βγῆκε ἀπὸ τὴ φυλακὴ καὶ τὸν Ὀκτώβριο ἡ ΚΕ τοῦ κόμματος τὸν ἐξέλεξε νέο ΓΓ, χωρὶς νὰ ρωτήσει τοὺς σοβιετικούς.[15] Σύσσωμο τὸ Πολιτικὸ Γραφεῖο τοῦ ΚΚΣΕ μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Χρουστσὼφ καὶ τὸν στρατάρχη Κόνιεφ ἔφθασε ἀπροειδοποίητα στὴν Βαρσοβία. Διαγραφόταν ἄμεση σοβιετικὴ στρατιωτικὴ ἐπέμβαση. Οἱ Πολωνοὶ ὅμως κατέστησαν σαφὲς ὅτι οἱ ἔνοπλες δυνάμεις τους θὰ ἀντιστέκονταν καὶ οἱ σοβιετικοὶ ἔκαναν πίσω.[16] Σὲ λίγες ἡμέρες στὴν Βουδαπέστη θὰ ἀποφάσιζαν διαφορετικά. Ὁ Γκομούλκα ἐπέβαλε στοὺς σοβιετικοὺς τὴν ὑπογραφὴ διακρατικοῦ συμφώνου γιὰ τὴν «προσωρινὴ παραμονὴ» τῶν σοβιετικῶν στρατευμάτων στὴν Πολωνία, ποὺ περιεῖχε τὴν δέσμευση νὰ ἀπέχουν ἀπὸ κάθε ἀνάμιξη στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις τῆς χώρας. Ἦταν μιὰ κάποια νίκη... Ἡ πρώτη περίοδος τοῦ καθεστῶτος Γκομούλκα χαρακτηρίσθηκε ἀπὸ τὴν διεύρυνση τῶν ἐλευθεριῶν στὴν πολιτικὴ καὶ τὸν πολιτισμό, ποὺ σύντομα ὅμως ἔφτασε στὰ ὅριά της. Ὁ Κολακόφσκι διαγράφηκε ἀπὸ τὸ ΚΚ τὸ 1966. Στὴν ΚΕ συγκροτήθηκε μιὰ σκληροπυρηνικὴ ἀντιπολιτευτικὴ ὁμάδα ὑπὸ τὸν ὑπουργὸ Ἐσωτερικῶν στρατηγὸ Μιέτσισλαβ Μότσαρ, οἱ ἐπονομαζόμενοι «παρτιζάνοι». Ἡ ἰδεολογία τους συνδύαζε τὸν σταλινισμό, τὸν ἀκραῖο ἐθνικισμὸ καὶ τὸν ἀντισημιτισμό. Ἐμφανίστηκαν δυναμικὰ ὅταν μετὰ τὸν «Πόλεμο τῶν Ἕξη Ἡμερῶν» τὸ 1967 ἕνα σημαντικὸ μέρος τῆς κοινῆς γνώμης πανηγύρισε τὴν νίκη τοῦ Ἰσραὴλ σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἐπίσημη «ἀντισιωνιστικὴ» γραμμή. Ὁ ἴδιος ὁ Γκομούλκα κατήγγειλε τότε τὴν ὕπαρξη μιᾶς «σιωνιστικῆς πέμπτης φάλαγγας». Αὐτὴ ἦταν ἡ ἔναρξη τῆς πρώτης ἐκτεταμένης κρατικῆς ἀντισημιτικῆς ἐκστρατείας στὴν Εὐρώπη μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἐκκαθαρίσεις στὸ κόμμα, στὸν κρατικὸ μηχανισμὸ καὶ στὰ πανεπιστήμια ὁδήγησαν μέχρι τὸ τέλος τοῦ 1968 στὴν μετανάστευση ἀπὸ τὴν χώρα περίπου 20.000 Ἑβραίων, τὸ τελευταῖο μεγάλο πλῆγμα στὴν ἑβραϊκὴ κοινότητα μετὰ τὸ Ὁλοκαύτωμα. Ὁ Μότσαρ εἶχε ἔτσι ἐκ τῶν πραγμάτων ὑποσκελίσει τὸν Γκομούλκα στὴν ἡγεσία τῆς χώρας. Ἡ ἀντισημιτικὴ ἐκστρατεία συνδυάστηκε μὲ τὴν καταστολὴ τῆς φοιτητικῆς ἐξέγερσης τὸν Μάρτιο τοῦ 1968, μὲ τὸν Μότσαρ νὰ κατηγορεῖ ἑβραιοπολωνοὺς φοιτητές, ὅπως ὁ Ἄνταμ Μίχνικ, ὅτι τὴν ὑποκινοῦσαν. Ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἐξέγερση ἦταν τὸ ἀνέβασμα στὸ Ἐθνικὸ Θέατρο τῆς Βαρσοβίας τοῦ ἔργου τοῦ Ἄνταμ Μιτσκιέβιτς, τοῦ ἐθνικοῦ ποιητῆ τῆς Πολωνίας, μὲ τὸν τίτλο Ἡ γιορτὴ τῶν προγόνων. Ἀπαγορεύθηκε ἡ συνέχιση τῶν παραστάσεων ἐπειδὴ περιεῖχαν «ἀντισοβιετικὲς» αἰχμές. Οἱ διαδηλώσεις διαμαρτυρίας διαλύθηκαν βίαια ἀπὸ ὁμάδες ἐφόδου τοῦ καθεστῶτος, καὶ πολλοὶ φοιτητὲς, ἀνάμεσά τους ὁ Ἄνταμ Μίχνικ, διώχθηκαν ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο. Ὁ ἴδιος ὁ Κολακόφσκι ἀπολύθηκε ἀπὸ τὴν καθηγητική του ἕδρα στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βαρσοβίας, καὶ στὸ τέλος τοῦ χρόνου ἀναγκάσθηκε νὰ μεταναστεύσει. Ἡ ἀναγνώριση τῆς γραμμῆς Ὄντερ-Νάισσε ἀπὸ τὴν Ὁμοσπονδιακὴ Γερμανία καὶ ἡ ἱστορικὴ ἐπίσκεψη τοῦ Βίλλυ Μπρὰντ μὲ τὴν συγκλονιστικὴ γονυκλισία του μπροστὰ στὸ μνημεῖο τοῦ Γκέτο τῆς Βαρσοβίας τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1970 ἦταν ἡ τελευταία ἐπιτυχία τοῦ Γκομούλκα. Ἀλλὰ ἦταν ἀργά. Λίγες ἡμέρες ἀργότερα ξέσπασε ἡ ἐξέγερση τῶν ἐργατῶν στὰ ναυπηγεῖα τοῦ Γκντάνσκ ποὺ κι αὐτὴ πνίγηκε στὸ αἷμα. Ὁ Γκομούλκα καθαιρέθηκε ἀπὸ ἡγέτης τοῦ κόμματος. 2. Ὁ Κολακόφσκι φωνὴ τοῦ «μαρξιστικοῦ ἀνθρωπισμοῦ» Ἡ ζωὴ τοῦ Λέσεκ Κολακόφσκι (γεννήθηκε τὸ 1927) σφραγίζεται καὶ ἀπὸ τοὺς δύο ὁλοκληρωτισμοὺς ποὺ σφαγίασαν τὴν πατρίδα του καὶ ὁ στοχασμός του δὲν κατανοεῖται χωρὶς αὐτὴν τὴν ὑπαρξιακὴ ἀναφορά. Ὁ πατέρας του, ἀριστερὸς διανοούμενος, δολοφονήθηκε ἀπὸ τὴν Γκεστάπο. Στὴν ἐφηβεία του ἔπρεπε νὰ φροντίσει ὁ ἴδιος γιὰ τὴν μόρφωσή του, μελετώντας σὲ ἰδιωτικὲς βιβλιοθῆκες καὶ δίνοντας κάποιες ἐξετάσεις στὸ ὑποτυπῶδες σχολικὸ σύστημα ποὺ εἶχε δημιουργήσει τὸ «παράνομο κράτος». Τὸ 1945 προσχώρησε στὸ κομμουνιστικὸ κόμμα ὡς δήλωση «μίσους γιὰ κάθε μορφῆς ἐθνικισμό, ὄχι μόνο τὸν ἐθνικισμὸ στὴν ναζιστικὴ μορφή του, ἂν καὶ αὐτὸς ἦταν ὁ τρομακτικότερος…Ὁ μαρξισμὸς εἵλκυε (τὴν γενιά μου) ὡς δόγμα ἀνθρωπιστικῆς παγκοσμιότητας».[17] Γρήγορα ξεχώρισε ὡς τὸ λαμπρότερο μυαλὸ τῆς νέας γενιᾶς. Σπούδασε φιλοσοφία στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Λὸτζ καὶ τὸ διδακτορικό του στὸν Σπινόζα (ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βαρσοβίας) ἔδειχνε τὸν διανοητικό του προσανατολισμό, ἕναν μαχητικὸ ἀθεϊστικὸ ὑλισμό. Τὸ 1950 τὸ κόμμα τὸν ἐπιβράβευσε μὲ ἕνα ταξίδι στὴν Μόσχα ‒ ἔπρεπε νὰ τὸ εἶχαν σκεφτεῖ καλύτερα. Αὐτὸ ποὺ τὸν συγκλόνισε ἀπὸ τὴν ἐπίσκεψη ἐκείνη ἦταν «ἡ τεράστια ὑλικὴ καὶ πνευματικὴ ἐρήμωση ποὺ εἶχε προκαλέσει τὸ σταλινικὸ σύστημα». Ὅπως τὸ ἐπεξηγεῖ ὁ ἴδιος: «Τὸ 1950 ἐπισκέφθηκα τὴν Μόσχα καὶ ἔμεινα ἐκεῖ γιὰ τρεῖς μῆνες μὲ φίλους. Δὲν γνωρίζαμε πολλὰ γιὰ τὸν βαθμὸ τῆς ἀστυνομικῆς καταπίεσης οὔτε γιὰ τὸ πόσο ἐκτεταμένη ἦταν ἡ ἐπιρροὴ στὴ χώρα ἀπὸ τὸ σύστημα τῶν στρατοπέδων συγκεντρώσεως [δηλαδὴ τῶν Γκουλάγκ]. Μᾶς προκάλεσε ὅμως φρίκη ὅταν συναντήσαμε ἀνθρώπους ποὺ θεωροῦνταν οἱ ἀστέρες τῆς σοβιετικῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς κοινωνικῆς ἐπιστήμης καὶ ἀνακαλύψαμε τὸ ἀξιοθρήνητο διανοητικό τους ἐπίπεδο, τὴν ἀπίστευτη ἀμάθειά τους καὶ τὴν παιδαριώδη νοοτροπία τους, καὶ ὅταν εἴδαμε τὴν ἔκταση τῆς καταστροφῆς τοῦ ρωσικοῦ καλλιτεχνικοῦ πολιτισμοῦ».[18] Ἀπὸ τότε ἀφιερώθηκε στὴν ἀποκατάσταση τοῦ ἀνθρωπιστικοῦ περιεχομένου τοῦ μαρξισμοῦ, στὰ ἴχνη τοῦ δασκάλου του Ἄνταμ Σάφ. Ἀναδείχθηκε ἔτσι σὲ ἐμβληματικὸ ἐκπρόσωπο τῆς «ἀναθεωρητικῆς» διανόησης ποὺ ζητοῦσε (σὲ μιὰ contradictio in adjecto, ὅπως θὰ ἀναγνώριζε ἀργότερα) νὰ μπολιάσει τὸν λενινισμὸ μὲ τὴν πολιτικὴ ἐλευθερία καὶ τὴν ἀξία τῆς ἀτομικότητας. Στὴν δεκαετία τοῦ ’50 ὁ Κολακόφσκι πρωτοστάτησε στὸν διανοητικὸ βρασμὸ ποὺ ὁδήγησε στὸν πολωνικὸ Ὀκτώβρη. Στὸ σχετικὰ φιλελεύθερο κλίμα τῆς πρώτης περιόδου Γκομούλκα ἦταν μέλος τῆς συντακτικῆς ἐπιτροπῆς σημαντικῶν κομματικῶν περιοδικῶν, ὅπου δημοσίευσε μιὰ σειρὰ δοκιμίων ποὺ ὅρισαν τὶς ἰδεολογικὲς συντεταγμένες τοῦ κινήματος τῶν ἀντιφρονούντων. Τὸ πρῶτο ἦταν ἕνα σάλπισμα κατὰ τοῦ ἀποπνικτικοῦ σταλινισμοῦ τῆς κομματικῆς ἡγεσίας μὲ τὸν τίτλο Ὁ ἱερέας καὶ ὁ γελωτοποιὸς (1959).[19] Δὲν κατονόμαζε πρόσωπα καὶ πράγματα ‒ δὲν χρειαζόταν ἄλλωστε, ἀφοῦ ὅλοι ἀντιλαμβάνονταν τὶς ἀναφορές. Στὴν ἐξέλιξη τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὸν μεσαίωνα ἀποκρυσταλλώνονται, κατὰ τὸν Κολακόφσκι, δύο διανοητικὲς ἕξεις. Ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ ἕνα σῶμα ἱεροφαντῶν ποὺ ἰσχυρίζεται ὅτι κατέχει τὴν ἀπόλυτη ἀλήθεια γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὸν ἄνθρωπο καὶ θεωρεῖ θεόδοτο δικαίωμά του νὰ τὴν ἐπιβάλλει στὴν κοινωνία. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ ἐλεύθερα πνεύματα ποὺ προσβάλλουν τὸ κίβδηλο αὐτὸ προνόμιο καὶ παλεύουν γιὰ τὸ δικαίωμα νὰ προβάλλουν ἑτερόδοξες θεωρήσεις. Γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὴν ὑλικὴ βία τοῦ ἱερατείου οἱ κριτικὲς συνειδήσεις μετέρχονται τὴν ἀνατρεπτικὴ εἰρωνεία, γίνονται γελωτοποιοὶ στὴν αὐλὴ τῶν αὐθεντῶν. Ἡ πρόοδος ὅμως τοῦ πολιτισμοῦ διοχετεύεται μέσα ἀπὸ τὸ διαβρωτικὸ παιγνίδι τῶν ἀσεβῶν αὐτῶν τολμητιῶν. Ἦταν ξεκάθαρο ποιοί ἦταν οἱ «αὐθέντες» καὶ μὲ ποιούς συντασσόταν ὁ συγγραφέας στὸν ἀγώνα αὐτόν. Μιὰ σειρὰ δοκιμίων στὸ περιοδικὸ Nowa Kultura ἐκδόθηκε ἀργότερα μὲ τὸν γενικὸ τίτλο Ὑπευθυνότητα καὶ ἱστορία.[20] Ἐδῶ ὁ Κολακόφσκι ἔβαζε στὸ στόχαστρο τὴν σταλινικὴ «κατηχητικὴ» ἀποστέωση τοῦ μαρξισμοῦ, ἀλλὰ ὑπορρήτως καὶ μιὰ θεμελιώδη ἀντίφαση ποὺ φωλιάζει ἐξ ἀρχῆς στὴν μαρξιστικὴ θεωρία. Ἡ καταλυτικὴ θεωρητική της ἀξίωση ἦταν ἡ ὑποτιθέμενη ἱστορικὴ νομοτέλεια. Τὸ «κοινωνικὸ εἶναι» ἐκδιπλώνεται μὲ μιὰ κανονικότητα ποὺ μιὰ «ἀνώτερη» ἐπιστημονικὴ σκέψη, ἡ διαλεκτική, εἶναι σὲ θέση νὰ ἀποκωδικοποιήσει. Ἡ ὑλικὴ δυναμικὴ «καθορίζει» τοὺς θεσμούς, τὶς ἔννοιες καὶ τὶς ἀξίες ποὺ μορφοποιοῦν καὶ νοηματοδοτοῦν τὴν κοινωνικὴ ζωή. Ἡ ἰδέα αὐτὴ εἶναι ὁ ἑγελιανισμὸς ἐφαρμοσμένος στὶς οἰκονομικὲς σχέσεις καὶ τὸ τεχνολογικό τους ἰκρίωμα. Καὶ προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη ἑνὸς ὑπερατομικοῦ Λόγου ποὺ κυβερνάει τὴν ἱστορικὴ πρόοδο πέρα καὶ πάνω ἀπὸ τὶς ὑποκειμενικὲς ἐπιλογὲς τῶν ἀνθρωπίνων ὑποκειμένων. Τὴν δύναμη αὐτὴ ὁ Κολακόφσκι τὴν ὀνομάζει «Δημιουργὸ» τῆς ἱστορίας (Demiurge, χρησιμοποιώντας τὴν πλατωνικὴ λέξη, ἀπὸ τὸν Τίμαιο, ποὺ ἔχει γίνει πλέον τεχνικὸς ὅρος στὴν φιλοσοφία σὲ πολλὲς γλῶσσες). Πρόκειται γιὰ μιὰ ἐκκοσμικευμένη ἐκδοχὴ τῆς «θείας πρόνοιας».[21] Ἡ ψευδοθεολογία αὐτὴ εἶναι ἕνα «ὄπιο» ποὺ χαρίζει μιὰ ἀπατηλὴ βεβαιότητα σωτηρίας, και, τὸ χειρότερο, ὑπόσχεται ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸν ἠθικὸ καταλογισμό. Τὸ ἔγκλημα ποὺ διαπράττεται σύμφωνα μὲ τὶς ἐπιταγὲς τοῦ «παγκόσμιου πνεύματος» παύει, ὑποτίθεται, νὰ εἶναι ἔγκλημα. Εἰσάγεται μιὰ ἄτεγκτα αἰτιοκρατικὴ θεώρηση τῆς κοινωνικῆς διαδικασίας, ἡ ὁποία μηδενίζει τὴν ἠθικὴ προαίρεση καὶ τὴν ἀτομικὴ ὑπευθυνότητα. Προκύπτει ἔτσι ἕνας «ἀναχωρητισμός» (escapism), ἡ μοιρολατρικὴ ἐγκατάλειψη τοῦ ἀτόμου στὴν ἱστορικὴ Ἀνάγκη ὅπως τὴν ὁρίζει ἕνα σῶμα «αὐθεντικῶν» ἐκφραστῶν της, ποὺ πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὸν κομματικὸ μηχανισμό.[22] Ὅ,τι ὑποτάσσεται στὶς ἑκάστοτε ἐπιταγὲς τῆς ἡγεσίας ὑπηρετεῖ ἐξ ὁρισμοῦ τὴν πρόοδο, καὶ ἄρα εἶναι ἠθικό· ἀνήθικο εἶναι ὅ,τι ἔστω καὶ κατὰ κεραία παρεκκλίνει ἀπ’ αὐτές. Ὁ μανιχαϊσμὸς αὐτὸς στὴν πιὸ βίαιη καὶ χοντροκομμένη ἐκδοχή του ἦταν ἴδιον τοῦ σταλινισμοῦ.[23] Πράγμα ποὺ δείχνει καὶ τὴν ὑποκρισία τῆς σταλινικῆς πολιτικῆς τοῦ «ἑνιαίου» ἀλλὰ καὶ τοῦ «λαϊκοῦ» ἀργότερα μετώπου: πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ ἐπιδιώκεις νὰ συνεργαστεῖς μὲ πολιτικὲς δυνάμεις ποὺ ἐκ προοιμίου θεωρεῖς ἐγκληματίες κατὰ τῆς ἐργατικῆς τάξης; Γιὰ τὸν σταλινικὸ ὅποιος διαφωνεῖ μαζί του εἶναι φασίστας, καὶ ἰδίως ὅποιος διαφωνεῖ ἀπὸ μαρξιστικὴ σκοπιά. Ὅπως τὸ ἀναλύει ὁ (κομμουνιστὴς ἀκόμα) Κολακόφσκι: «Ἡ κομματικότητα διαπερνοῦσε κάθε ὄψη τοῦ κόσμου, σὲ τέτοιο βαθμὸ ποὺ ἐνίοτε ἀκόμα καὶ οἱ φυσικὲς δυνάμεις ὑπέκυπταν σ’ αὐτήν: γιὰ πολλὰ χρόνια ὁ σταλινικὸς τύπος τὸ παρουσίαζε ἔτσι ποὺ οἱ φυσικὲς καταστροφὲς ἦταν μονοπώλιο τῶν καπιταλιστικῶν χωρῶν καὶ ἀπόδειξη τῆς ἀποτυχίας τοῦ συστήματός τους. … Ὁ μηχανισμὸς [τοῦ σταλινισμοῦ] προωθοῦσε τὴν μόνιμη συσπείρωση τῶν ἐχθρῶν του, ρίχνοντας πάνω τους μιὰ ἑνιαία μαύρη σκιὰ ποὺ καταργοῦσε τὶς διαφορές. Αὐτὴ εἶναι μεταξὺ ἄλλων ἡ αἰτία γιὰ τὴν ἀποτυχία τοῦ σταλινικοῦ κόμματος νὰ συγκεντρώσει συμμάχους, καὶ τὴν χρόνια ἀνικανότητά του νὰ ὀργανώσει ἕνα λαϊκὸ μέτωπο. Τὸ λαϊκὸ μέτωπο νοεῖται μόνο μὲ τοὺς ὅρους ἑνὸς συμβιβασμοῦ, μὲ τὴν ὕπαρξη διαφορετικῶν ἀπόψεων. … Στὴν σταλινικὴ ἐκδοχὴ ὅμως τὸ λαϊκὸ μέτωπο ἑδράζεται ὄχι στὸν συμβιβασμό, ἀλλὰ στὴν ἀπόλυτη ἡγεμονία. Μόνο ἐκεῖνοι γίνονταν δεκτοὶ ποὺ υἱοθετοῦσαν τὶς ἀπόψεις τοῦ σταλινισμοῦ στὰ βασικὰ θέματα καὶ τουλάχιστον δὲν εἶχαν δικές τους ἀπόψεις πάνω στὰ ἄλλα».[24] Στὸ σχῆμα αὐτὸ ἡ λειτουργία τῶν διανοουμένων εὐτελίζεται στὴν ἐκ τῶν ὑστέρων θεωρητικὴ δικαιολόγηση ὁποιασδήποτε πολιτικῆς ἐπιλογῆς τῆς κομματικῆς ἡγεσίας. Ὁ ἐξανδραποδισμὸς αὐτὸς εἶναι ἀναγκαστικὴ συνέπεια τῆς ἄρνησης τῆς αὐτονομίας τῆς θεωρητικῆς καὶ ἠθικῆς συνείδησης ποὺ ὑπάρχει ἐξ ὑπαρχῆς στὸ σχῆμα τῆς ἱστορικῆς αἰτιοκρατίας. Ὅμως, τονίζει χαρακτηριστικὰ ὁ Κολακόφσκι, ἐμεῖς, καὶ ἑκατομμύρια ἄλλοι, δὲν γίναμε κομμουνιστὲς ἐπειδὴ πιστέψαμε στὴν θεωρία τῶν «σιδερένιων νόμων» τῆς οἰκονομίας καὶ τῆς κοινωνικῆς ἐξέλιξης. Ἀλλὰ ἐπειδὴ ἐξεγερθήκαμε κατὰ τῆς βιωμένης ἀδικίας καὶ ἐκμετάλλευσης, ἀπὸ μιὰ καθαρὰ ἠθικὴ δηλαδὴ ἐνόρμηση ἡ ὁποία καὶ μόνο παρακινεῖ σὲ πολιτικὴ πράξη. Ἐάν, λοιπόν, μετὰ τὴν μακρὰ σταλινική του νέκρωση, πρόκειται νὰ ἀναβιώσει ὁ μαρξισμός, εἶναι ἀναγκαῖο νὰ ἀποκατασταθεῖ ὁ ἠθικός του πυρήνας, δηλαδὴ ἡ ἐλευθερία στὴν δράση, στὴν σκέψη καὶ στὴν ἔκφραση τῶν ζωντανῶν ὑποκειμένων ποὺ τὸν συγκροτοῦν ὡς κοινωνικὸ κίνημα. Ὁ μεγάλος κίνδυνος συνίσταται στὸ νὰ ἀντικατασταθοῦν τὰ ἠθικὰ κριτήρια τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς «ἀπὸ τὸ κέρδος ποὺ θὰ ἀποκομίσει ὁ Δημιουργὸς τῆς ἱστορίας ἀπὸ τὶς πράξεις μας». Ὁ μαρξιστὴς θὰ πρέπει νὰ μάθει ξανὰ ὅτι «ἐγκλήματα ποὺ ἦταν ἐργαλεῖα» γιὰ τὴν πραγμάτωση ὑποτίθεται τοῦ Ἱστορικοῦ Λόγου «ἐξακολουθοῦν παρὰ ταῦτα νὰ εἶναι ἐγκλήματα».[25] Εἰδικὰ ὡς πρὸς τοὺς διανοουμένους ὁ Κολακόφσκι τονίζει ὅτι θὰ πρέπει νὰ πάψουν νὰ εἶναι θεραπαινίδες τοῦ κόμματος. Ὁ μαρξιστικός τους ρόλος εἶναι ἡ παραγωγὴ κριτικοῦ στοχασμοῦ.[26] Δὲν ὑπάρχει «ἐπιστημονικὴ» δικαιολόγηση τῆς ἰδέας ὅτι ὅσα ἔγιναν στὸ παρελθὸν δὲν μποροῦσαν νὰ εἶχαν γίνει διαφορετικά. Τὸ δὲ μέλλον εἶναι ριζικὰ ἀνοιχτὸ καὶ δὲν ὑφίσταται θεωρία ποὺ προβλέπει μὲ βεβαιότητα αὐτὴν ἢ τὴν ἄλλη ἔκβαση τῶν πραγμάτων. Ἡ παρεμβολὴ τῆς αὐτόνομης συνείδησης ὡς ἀνεξαρτήτου μεταβλητῆς εἰσάγει στὸ ἱστορικὸ σύστημα μιὰ συνθήκη ἀπροδιοριστίας ποὺ καθιστᾶ ἀδύνατη τὴν ἀπόλυτη γνώση τοῦ «τέλους τῆς ἱστορίας» καὶ τοῦ νοήματος τῶν κοινωνικῶν πραγμάτων. Ἡ κομματικὴ ἡγεσία δὲν δικαιοῦται νὰ ἐπιβάλλει τὴν μοναδικὴ «ἀληθινὴ» ἱστορικὴ ἑρμηνεία, κοινωνιολογικὴ θεώρηση, καλλιτεχνικὴ προσέγγιση ἢ ἐκφραστικὸ τρόπο. Ὁ μαρξισμὸς δὲν εἶναι μιὰ ξεχωριστὴ σχολή, ἀλλὰ ἡ κριτικὴ μέθοδος ποὺ ἀποκαλύπτει πτυχὲς τῆς ἱστορίας ποὺ εἶχαν μέχρι τώρα ἀγνοηθεῖ. Ὑπὸ τὴν ἔννοια αὐτὴ δὲν ὑπάρχει «μαρξισμὸς» στὴν κοινωνικὴ σκέψη, ὅπως δὲν ὑπάρχει «δαρβινισμὸς» στὴν βιολογία: ὁ δαρβινισμὸς εἶναι τὸ κυρίαρχο παράδειγμα στὴν βιολογία σήμερα, εἶναι ἡ βιολογία. Συνεπῶς ὅ,τι εἶναι ἀληθινὸ στὸν μαρξισμὸ θὰ ἐνσωματωθεῖ τελικὰ στὸν κανόνα τῆς κοινωνικῆς ἐπιστήμης. Ἀλλὰ γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ αὐτὸ οἱ μαρξιστὲς πρέπει νὰ πάψουν νὰ εἶναι φύλακες κάποιου ἱεροῦ δισκοπότηρου καὶ νὰ γίνουν τολμηροὶ καὶ ἀπροκατάληπτοι ἐρευνητές. Εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ Κολακόφσκι δοκίμαζε τὰ ὅρια τῆς ἀνοχῆς τοῦ καθεστῶτος, τὰ ὁποῖα σύντομα ἐξαντλήθηκαν. Ἕνα κείμενό του ἀπὸ τὸ 1956 μὲ τίτλο Τί εἶναι ὁ σοσιαλισμὸς εἶχε συνοψίσει μὲ δηκτικὴ εἰρωνεία καὶ συνθηματολογικὴ ἀμεσότητα τὶς θέσεις ποὺ ἀνέπτυσσαν μὲ πιὸ ἀπρόσιτη γλώσσα τὰ φιλοσοφικά του δοκίμια. Εἶχε ἀπαγορευθεῖ, κυκλοφοροῦσε ὅμως παράνομα τὰ ἑπόμενα χρόνια. Γιὰ νὰ γνωρίζουμε τί εἶναι ὁ σοσιαλισμός, πρέπει πρῶτα νὰ ποῦμε τί δὲν εἶναι. Ἰδοὺ μερικοὶ ἀπὸ τοὺς κατὰ Κολακόφσκι ἑβδομήντα δύο ὁρισμοὺς τοῦ κίβδηλου σοσιαλισμοῦ (σὲ διπλανὴ σελίδα παρατίθενται καὶ οἱ 72 ὁρισμοί): «Ὁ σοσιαλισμὸς δὲν εἶναι: Μιὰ κοινωνία στὴν ὁποία ἕνας ἄνθρωπος ποὺ δὲν ἔχει διαπράξει κανένα ἔγκλημα κάθεται σπίτι του καὶ περιμένει τὴν ἀστυνομία. Μιὰ κοινωνία ὅπου κάποιος μπορεῖ νὰ καταδικαστεῖ χωρὶς δίκη. Ἕνα κράτος ὅπου σὲ ὅλες τὶς δίκες ὁ συνήγορος ὑπερασπίσεως συμφωνεῖ μὲ τὸν κρατικὸ κατήγορο. Μιὰ κοινωνία ὅπου ἕνας ἄνθρωπος ζεῖ καλύτερα ἐπειδὴ δὲν ἔχει καθόλου δικές του σκέψεις μέσα στὸ μυαλό του. Ἕνα κράτος ποὺ ἔχει περισσότερους κατασκόπους ἀπὸ νοσοκόμες καὶ περισσότερους ἀνθρώπους στὴ φυλακὴ παρὰ στὸ νοσοκομεῖο. Ἕνα κράτος ποὺ παράγει ἐξαιρετικοὺς διηπειρωτικοὺς πυραύλους καὶ ἄθλια παπούτσια. Ἕνα κράτος ποὺ ἐπιθυμεῖ ὅλοι οἱ πολίτες του νὰ ἔχουν τὶς ἴδιες ἀπόψεις γιὰ τὴ φιλοσοφία, τὴν ἐξωτερικὴ πολιτική, τὴν οἰκονομία, τὴ λογοτεχνία καὶ τὴν ἠθική. Ἕνα κράτος ποὺ πάντα γνωρίζει τὴν βούληση τοῦ λαοῦ, χωρὶς νὰ ἐρωτηθεῖ ὁ λαός. Ἕνας κράτος ὅπου τὰ ἀποτελέσματα τῶν βουλευτικῶν ἐκλογῶν μποροῦν πάντα νὰ προβλεφθοῦν χωρὶς λάθος. Ἕνα κράτος ποὺ μπορεῖ νὰ κακοποιεῖ τὸν λαό του ἀτιμωρητί. Ἕνα κράτος φορτωμένο μὲ ἐγκλήματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα στὴν συνέχεια κατασκευάζει μιὰ ἰδεολογία. Ἕνα κυβερνητικὸ σύστημα στὸ ὁποῖο ἀντιτίθεται ἡ πλειοψηφία τῶν κυβερνωμένων. Ἕνα κράτος ποὺ πιστεύει ὅτι ἐλευθερία σημαίνει ὑπακοὴ στὸ κράτος. Καὶ τώρα θὰ σᾶς πῶ τί εἶναι ὁ σοσιαλισμός… Ἀλλὰ πολλὰ λόγια δὲν χρειάζονται. Ὁ σοσιαλισμὸς εἶναι ἁπλῶς ἕνα θαυμάσιο πράγμα».[27] Στὴν δέκατη ἐπέτειο τοῦ πολωνικοῦ Ὀκτώβρη, τὸ 1966, ὁ Κολακόφσκι ἔδωσε μιὰ διάλεξη στὴν ὁποία κατηγόρησε τὸν Γκομούλκα ὅτι εἶχε προδώσει ὅλες τὶς ἐλπίδες ποὺ τὸν εἶχαν ἀνεβάσει στὴν ἐξουσία. Διαγράφηκε ἀπὸ μέλος του κόμματος. Τὸν Μάρτιο τοῦ 1968 στήριξε τὸν ἀγώνα τῶν φοιτητῶν. Ἀπολύθηκε ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο καὶ ἀναγκάστηκε νὰ ἐγκαταλείψει τὴν Πολωνία. 3. Ὁ Κολακόφσκι στὴ Δύση: ἡ ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Ἔντουαρντ Π. Τόμπσον Ἡ ἀναγκαστικὴ ἐξορία, ἡ συμμετοχὴ τῆς Πολωνίας στὴν εἰσβολὴ στὴν Τσεχοσλοβακία, ὁ ξεδιάντροπος ἀντισημιτισμὸς τοῦ καθεστῶτος (μιὰ βαθιὰ προσωπικὴ προσβολὴ καθὼς ἡ γυναίκα του ἦταν πολωνοεβραία) καθὼς καὶ ἡ αἱματηρὴ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης τῶν ἐργατῶν τοῦ Γκντάνσκ ἀπάλλαξαν τὸν Κολακόφσκι ἀπὸ τὶς ἐναπομένουσες αὐταπάτες ὡς πρὸς ἕναν «ἀνθρωπιστικὸ» μαρξισμὸ-λενινισμό. Ὁ Γ. Χάμπερμας τοῦ ἐξασφάλισε γιὰ σύντομο διάστημα μιὰ διδακτικὴ θέση στὸ Ἰνστιτοῦτο Κριτικῆς Θεωρίας τῆς Φρανκφούρτης. Ἐκεῖ ὅμως τὸν πολέμησαν σφοδρὰ οἱ ἀριστεροὶ φοιτητὲς καταλογίζοντάς του ἀποστασία ἀπὸ τὸν μαρξισμό. Δίδαξε κατόπιν στὸν Καναδᾶ καὶ στὶς ΗΠΑ (Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ), γιὰ νὰ καταλήξει στὴν Ὀξφόρδη ὅπου ἔμεινε μέχρι τὸν θάνατό του τὸ 2009. Ἡ περιπλάνηση αὐτὴ ἦταν μιὰ ὀδυνηρὴ ἐμπειρία. Ἡ «νέα ἀριστερὰ» στὴν Δύση δὲν ἔδειξε κανένα ἐνδιαφέρον ἢ συμπαράσταση γιὰ τὸν ἀγώνα τῶν φοιτητῶν, τῶν ἐργατῶν καὶ τῶν διανοουμένων στὶς χῶρες τοῦ σταλινισμοῦ. Ὅσο πιὸ «ριζοσπαστικὴ» ἦταν, τόσο μεγαλύτερη ἡ περιφρόνησή της γιὰ τὰ αἰτήματά τους, ποὺ τὰ θεωροῦσαν ἀναβίωση τῆς «ἀστικῆς» ἰδεολογίας. Στὴν καλύτερη περίπτωση θεωροῦσαν τὶς δυτικὲς δημοκρατικὲς χῶρες καὶ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση τὸ ἴδιο αὐταρχικὲς ἐκφάνσεις τοῦ «ὕστερου καπιταλισμοῦ». Τὸ δικό τους ἐπαναστατικὸ ὅραμα ἦταν μιὰ τριτοκοσμικὴ οὐτοπία πρωτόγονου φυλετικοῦ κοινοτισμοῦ ποὺ καταλύει τὶς δομὲς καὶ τὶς ἀξίες τοῦ πολιτισμοῦ. Τὴν καθεστωτικὴ βία στὶς «λαϊκὲς δημοκρατίες» εἴτε τὴν δικαιολογοῦσαν «διαλεκτικὰ» (Μερλὼ-Ποντύ), εἴτε τὴν ἀποσιωποῦσαν ἐφόσον καὶ οἱ ἴδιοι ἦταν πλήρως διατεθειμένοι νὰ διαπράξουν παρόμοια ἐγκλήματα γιὰ νὰ πραγματώσουν τὰ δικά τους «ὁράματα». Ὅσο γιὰ τὰ κατεστημένα κόμματα τοῦ δυτικοευρωπαϊκοῦ σταλινισμοῦ, αὐτὰ ἀρνοῦνταν ὅτι εἶχε κἂν ὑπάρξει. Γιὰ ἕναν κοινωνικὸ στοχαστὴ ποὺ εἶχε βιώσει τὴν διπλῆ φρίκη τῶν δύο ὁλοκληρωτισμῶν ποὺ εἶχαν ἀσελγήσει πάνω στὸ σῶμα τῆς πατρίδας του, ἡ στάση αὐτὴ συνιστοῦσε καταπάτηση τῆς ἴδιας τῆς ἀνθρώπινης ὑπόστασής του: Ὅταν ἀκούω στὴ Δύση τὸν σοσιαλισμὸ νὰ ἑρμηνεύεται μὲ τέτοια πολυμορφία σκοταδιστικῶν καὶ βάρβαρων ἀκόμα ὅρων, λ.χ. ὡς ρομαντικὴ νοσταλγία γιὰ μιὰ προβιομηχανικὴ κοινωνία, ἢ ὡς μιὰ Μπακουνικὴ πίστη στὴν ἐπαναστατικὴ δυναμικὴ τοῦ λοῦμπεν προλεταριάτου ‒ μοῦ ἔρχεται στὸν νοῦ ἡ ἰδέα τοῦ Χέγκελ καὶ τοῦ Μὰρξ ὅτι ἡ πρόοδος ἐπιτυγχάνεται μέσα ἀπὸ τὶς χειρότερες ἐκφάνσεις της. (…) Ὁ τυφλὸς ἐνθουσιασμὸς γιὰ τὴν ἄνευ νοήματος ἰδέα τῆς παγκόσμιας ἐπανάστασης ποὺ συνάντησα ἰδίως στὴν Ἀμερικὴ ἦταν ἰδιαίτερα ἀποκρουστικὴ γιὰ μένα. Δὲν ἀρνοῦμαι τὴν δυνατότητα αὐτὴ ἡ ἀνορθόλογη ἐξέγερση νὰ εἶναι ἕνα σύμπτωμα μιᾶς πραγματικῆς ἀσθένειας τοῦ πολιτισμοῦ. Τὸ νὰ εἶσαι ὅμως σύμπτωμα τῆς νόσου δὲν σὲ κάνει νὰ εἶσαι ἡ θεραπεία της. (…) Οἱ διαφορὲς [: ἀνάμεσα στὴν πολωνικὴ καὶ στὴν δυτικὴ ἀριστερά] εἶναι βαθύτερες ἀπὸ τὶς ὁμοιότητες. Οἱ πολωνοὶ φοιτητὲς ποὺ διαδήλωναν τὸν Μάρτιο τοῦ 1968 διεκδικοῦσαν ἁπλῶς τὶς παραδοσιακὲς ἐλευθερίες ‒ἐλευθερία τοῦ λόγου, τοῦ τύπου, τῆς παιδείας καὶ τῆς συνάθροισης‒ ποὺ γιὰ μερικὰ στοιχεῖα τῆς Νέας Ἀριστερᾶς δὲν εἶναι παρὰ “προδοτικὲς ἀστικὲς παγίδες”. Ἕνας πολωνὸς φίλος μοῦ ἔγραψε πρόσφατα ἀπὸ τὴν Σουηδία ὅτι στὶς ἐπαφές του μὲ τὴν Νέα Ἀριστερὰ τοῦ φαινόταν ὅτι παρακολουθοῦσε ἕνα ἔργο τοῦ ὁποίου γνώριζε τὸ τέλος. Ἔτσι αἰσθάνομαι κι ἐγώ. Τὸ εἶδος τῆς γλώσσας ποὺ ἐχρησιμοποιεῖτο παλαιότερα γιὰ νὰ δικαιολογήσει τὴν πιὸ κτηνώδη καταπίεση ἐπαναλαμβάνεται καὶ σήμερα σὰν νὰ μὴν εἶχε συμβεῖ τίποτα ἐν τῷ μεταξύ».[28] Ἡ ὑπεράσπιση αὐτὴ τῶν διαχρονικῶν φιλελεύθερων ἀξιῶν δυσαρέστησε τοῦ ἐπίμονους πιστοὺς τῆς λενινιστικῆς ὁμολογίας. Αὐτὸς ποὺ ἀνέλαβε νὰ ἀνακαλέσει στὴν τάξη τὸν Κολακόφσκι ἦταν ὁ ἄγγλος ἱστορικὸς Ἔντουαρντ Π. Τόμπσον, μιὰ ἀπὸ τὶς συμπαθέστερες ὁμολογουμένως φυσιογνωμίες τοῦ δυτικοῦ ἀναθεωρητικοῦ μαρξισμοῦ. Ὁ Τόμπσον συνέγραψε τὴν πιὸ καταλυτικὴ κριτικὴ τοῦ Ἀλτουσέρ, τοῦ κρυπτοσταλινικοῦ αὐτοῦ ταλμουδισμοῦ ποὺ εἶχε ἐνσκήψει σὰν σύννεφο ἀκρίδας πάνω στὰ μυαλά μας τὴν δεκαετία τοῦ 1970. Ἵδρυσε τὸ 1960 τὸ περιοδικὸ New Left Review ὡς βῆμα ἀνθρωπιστικοῦ μαρξιστικοῦ ἱστορισμοῦ. Ἐκδιώχθηκε ὅμως ὅταν τὸ 1963 ἀνέλαβε τὴν διεύθυνσή του ὁ Πέρυ Ἄντερσον, μὲ σκοπὸ νὰ διαδώσει στὴν ξεροκέφαλη ἐμπειριστικὴ Ἀλβιῶνα τὸ νέο εὐαγγέλιο τοῦ γαλλικοῦ λενινο-λακανισμοῦ. Ὁ Τόμπσον συνέγραψε μιὰ ἑκατοντασέλιδη (!) ἀνοικτὴ ἐπιστολὴ στὸν Κολακόφσκι.[29] Τοῦ ἀπευθύνεται ἀπὸ τὴ σκοπιὰ ἑνὸς «διαφωνοῦντος κομμουνιστῆ» (dissident communist), ὅπως ὀρθὰ ὀνομάζει τὸν ἑαυτό του. Ἐπικαλεῖται τὴν μακροχρόνια ἀντίθεσή του στὸν σταλινισμό, κατὰ τὴν ὁποία εἶχε χρησιμοποιήσει τὰ ἐπιχειρήματα ἀλλὰ καὶ τὴν πολιτικὴ δράση τοῦ Κολακόφσκι. Γνωρίζαμε, λέει προσφυῶς, ὅτι ἡ νέα σοσιαλιστικὴ κοινωνία θὰ γεννιόταν μὲ τὰ στίγματα τῆς παλιᾶς, ἀλλὰ ἀργότερα καταλάβαμε ὅτι τὸ πιὸ μολυσματικὸ ἀπὸ τὰ στίγματα αὐτὰ ἦταν τὸ ἴδιο τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης. Ὅμως ὁ «παρασιτισμὸς» ‒ὅπως τὸν ὀνομάζει‒ τῆς σοβιετικῆς νομενκλατούρας εἶναι γιὰ τὸν Τόμπσον ἕνα παροδικὸ ἐπιφαινόμενο, ποὺ δὲν ἀκυρώνει τὴν ἀλήθεια τοῦ γνήσιου μαρξισμοῦ, ποὺ τὸν ταυτίζει μὲ τὸν λενινισμό. Ὁ Μὰρξ ἀνακάλυψε τὴν διαλεκτικὴ ἀντίφαση τοῦ καπιταλισμοῦ ποὺ ὁδηγοῦσε στὴν ἱστορική του ἀνατροπή. Ὁ Λένιν εἶχε ἱδρύσει ἕνα ἐργατικὸ κράτος μὲ πραγματικὴ ἐλευθερία, ἡ ὁποία στὴν συνέχεια καταλύθηκε ἀπὸ τὴν δεσποτικὴ φυσιογνωμία τοῦ Στάλιν. Οὕτως ἢ ἄλλως πενήντα χρόνια «εἶναι σύντομο διάστημα» γιὰ νὰ κρίνουμε ἱστορικὰ μιὰ «καινούργια ἀνθρώπινη ἐποχή». Συμπερασματικὰ ἔψεγε τὸν Κολακόφσκι ἐπειδή, προδίδοντας τὴν «μαρξιστικὴ παράδοση» στὴν ὁποία ἀνῆκε, εἶχε ξεχάσει τὶς διακρίσεις αὐτές, ἀρνούμενος τὴν «οὐτοπικὴ» καὶ ὁραματικὴ διάσταση τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας. Τὸ κείμενο αὐτὸ συνοψίζει τὶς βασικὲς θέσεις τοῦ «εὐρωκομμουνισμοῦ» τῆς ἐποχῆς. Ὁ μαρξισμὸς-λενινισμὸς θεωρεῖται ὡς παραδείσιο ὅραμα μιᾶς ἁρμονικῆς κοινωνίας χωρὶς ἀντιφάσεις, τοῦ ὁποίου τὰ θεμέλια ἔθεσε ὁ «καλὸς» Λένιν. Ἡ συστηματικὴ ἐξόντωση τοῦ ρωσικοῦ λαοῦ ἀπὸ τὸν Στάλιν ἐξωραΐζεται σὲ ‒κατακριτέα φυσικὰ‒ «γραφειοκρατικὴ ἐκτροπὴ» ποὺ προκλήθηκε ἀπὸ μιὰ διεστραμμένη προσωπικότητα, χωρὶς ὅμως νὰ ἀλλοιώνει τὴν ταξικὴ φύση τῆς σοβιετικῆς «δημοκρατίας» ποὺ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι «ἀνώτερη» ἀπὸ τὴν «ἀστική». Πρόκειται γιὰ ἕνα κουβάρι ἀπὸ ψέματα ποὺ (καλοπροαίρετα βέβαια, ἀλλὰ αὐτὸ δὲν ἔχει τὴν παραμικρὴ σημασία) πιστεύαμε ὅσοι θητεύσαμε τότε στὴν αἵρεση αὐτή. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Κολακόφσκι ἦταν συντριπτική.[30] Ἡ κατασκευὴ οὐτοπικῶν παραδείσων μὲ τὴν δύναμη τοῦ νοῦ καὶ μόνο εἶναι εὔκολη ἄσκηση. Γίνεται ἐγκληματικὴ ἀδιαφορία καὶ συνενοχὴ ὅταν τὰ μαρτύρια πραγματικῶν ἀνθρώπων στὰ χέρια τῶν αἱματοβαμμένων πρωτοπαλίκαρων τῆς οὐτοπίας εἴτε ἀποσιωποῦνται εἴτε δικαιολογοῦνται στὸ ὄνομα ἑνὸς φασματικοῦ μέλλοντος. Γράφει ὁ Κολακόφσκι στὸν Τόμπσον: «Τὸ δεύτερο σχόλιό σου εἶναι ἀποκαλυπτικό, ὄντως. “Τί εἶναι πενήντα χρόνια γιὰ ἕναν ἱστορικό;”. Τὴν ἴδια ἡμέρα ποὺ ἔγραφα τὸ κείμενο αὐτὸ μόλις εἶχα διαβάσει ἕνα βιβλίο τοῦ Ἀνατὸλ Μαρτσένκο, ποὺ περιέγραφε τὶς ἐμπειρίες του στὶς σοβιετικὲς φυλακὲς καὶ στρατόπεδα στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ ’60 (ὄχι τοῦ ’30!). Τὸ βιβλίο δημοσιεύθηκε στὰ ρωσικὰ στὴν Φρανκφούρτη τὸ 1973. Ὁ συγγραφέας, ἕνας ρῶσος ἐργάτης, συνελήφθη προσπαθώντας νὰ περάσει τὰ σοβιετικὰ σύνορα μὲ τὸ Ἰράν. Ἦταν τυχερὸς ποὺ τὸ ἔκανε ἐπὶ Χρουστσώφ, ὅταν τὰ κατακριτέα λάθη τοῦ Στάλιν ἦταν παρελθόν, κι ἔτσι καταδικάστηκε μόνο σὲ ἕξι χρόνια καταναγκαστικῆς ἐργασίας σὲ στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Μιὰ ἀπὸ τὶς ἀφηγήσεις του ἀφορᾶ τρεῖς λιθουανοὺς κατάδικους ποὺ προσπάθησαν νὰ ἀποδράσουν ἀπὸ τὴν αὐτοκινητοπομπὴ μέσα στὸ δάσος. Δύο πιάστηκαν γρήγορα, τοὺς πυροβόλησαν πολλὲς φορὲς στὰ πόδια, μετὰ τοὺς διέταξαν νὰ σηκωθοῦν ὄρθιοι ποὺ δὲν μποροῦσαν, ἄρχισαν νὰ τοὺς κλωτσᾶνε καὶ νὰ τοὺς ποδοπατοῦν οἱ φρουροί (τέτοια διασκέδαση, πρέπει νὰ εἶναι ἐπιβίωση τοῦ καπιταλισμοῦ), καὶ μετὰ τοὺς τρύπησαν μέχρι θανάτου μὲ τὶς ξιφολόγχες. Καὶ ὅλα αὐτὰ μὲ χιουμοριστικὰ σχόλια ὅπως “Καὶ τώρα, ἐλεύθερη Λιθουανία, σύρσου στὸ χῶμα καὶ θὰ κερδίσεις ἀμέσως τὴν ἀνεξαρτησία σου!”. Ὁ τρίτος κατάδικος πυροβολήθηκε, τὸν πέρασαν γιὰ πεθαμένο καὶ τὸν κάλυψαν μὲ ἄλλα πτώματα μέσα σ’ ἕνα κάρο. Ἀργότερα ἀνακάλυψαν ὅτι εἶναι ζωντανός, ἀλλὰ δὲν τὸν ἐκτέλεσαν (ἀποσταλινοποίηση!), ἀλλὰ τὸν ἔκλεισαν σὲ ἕνα σκοτεινὸ κελὶ γιὰ μέρες, μὲ τὸ τραῦμα του νὰ κακοφορμίζει, καὶ ἐπιβίωσε ἀφοῦ τοῦ ἔκοψαν τὸ δεξὶ χέρι ἀπὸ τὸν ὦμο. Αὐτὴ εἶναι μόνο μιὰ ἱστορία ἀπὸ τὶς χιλιάδες ποὺ μπορεῖς σήμερα νὰ διαβάσεις σὲ πολλὰ βιβλία. Τέτοια βιβλία τὰ διαβάζει ἀπρόθυμα ἡ πεφωτισμένη ἀριστερὴ ἐλίτ, πρῶτον διότι εἶναι ἄσχετα μὲ τὸ θέμα ἀφοῦ μᾶς προσφέρουν μόνο μικρολεπτομέρειες (στὸ κάτω κάτω συμφωνοῦμε ὅτι ἔγιναν κάποια λάθη), καὶ ἐπειδὴ πολλὰ δὲν ἔχουν μεταφραστεῖ: ἔχεις παρατηρήσει ὅτι ἂν συναντήσεις ἕνα Δυτικὸ ποὺ ἔμαθε ρωσικὰ οἱ πιθανότητες εἶναι 90% νὰ πρόκειται γιὰ κάποιον βρωμοαντιδραστικό; Οἱ προοδευτικοὶ ἄνθρωποι δὲν ἀντέχουν αὐτὴν τὴν ὀδυνηρὴ προσπάθεια νὰ μάθουν ρωσικά, τὰ ξέρουν ὅλα καλύτερα ἔτσι κι ἀλλιῶς».[31] Εἶναι τὸ εὐκολότερο πράγμα συγκρινόμενη μὲ τοὺς σπασμοὺς τῆς ἀχαλίνωτης φαντασίας νὰ ἀποδειχθεῖ ἐλαττωματικὴ κάθε ὑπαρκτὴ πραγματικότητα. Κι ἔτσι κάθε δυσλειτουργία τῆς «ἀστικῆς δημοκρατίας» ‒καὶ ὑπάρχουν πάρα πολλὲς‒ ἐξογκώνεται σὲ μεταφυσικὸ ἐπιχείρημα ὑπὲρ μιᾶς ἐναλλακτικῆς νεφελοκοκκυγίας. Ὁ λενινιστὴς ἀφρίζει στὸ στόμα γιὰ τὰ βασανιστήρια ποὺ κάποια αὐταρχικὰ καθεστῶτα «τοῦ καπιταλισμοῦ» χρησιμοποιοῦν κατὰ τῶν πολιτικῶν τους ἀντιπάλων (ὁ «καπιταλισμός» εἶναι ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ στὴν Σουηδία, στὴν Χιλὴ τοῦ Πινοσὲτ καὶ στὴν Μπουρκίνα Φάσο). Μὲ τὴν χαρακτηριστικὴ ὅμως ἐπιλεκτικὴ «ἠθική» του, τὰ βασανιστήρια καὶ οἱ πρωτόγνωρες στὴν ἱστορία μαζικὲς δολοφονίες τῶν λενινιστικῶν καθεστώτων ἐπικροτοῦνται ὡς ἀναγκαῖα μέσα γιὰ τὸ (δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι) παραδείσιο ὑπερπέραν. Τὰ μέσα ὅμως ποὺ χρησιμοποιεῖ κανεὶς γιὰ φτάσει στὸν σκοπό του δὲν εἶναι ἐξωγενῆ πρὸς τὸν σκοπό, ἀλλὰ ὀργανικὰ συστατικά του. Ἕνας σκοπὸς ποὺ γιὰ νὰ πραγματωθεῖ χρειάζεται μαζικὲς δολοφονίες ἀθώων εἶναι ἕνας δολοφονικὸς σκοπός. Ἡ λενινιστικὴ περίοδος στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση δὲν ἦταν ἐποχὴ ἐλευθερίας, ἀλλὰ ἀντίθετα ὄρθωσε τὸ πλέγμα τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ (καταλύοντας τὴν ἰδέα καθαυτὴ τοῦ δικαίου) ποὺ κινητοποίησε ὁ Στάλιν. Ὁ σταλινισμὸς δὲν ἦταν ἕνα «λάθος», ἀλλὰ φυσιολογικὴ ἐξέλιξη τῆς ἐσωτερικῆς δυναμικῆς τοῦ λενινισμοῦ. Ἑνιαία «μαρξιστικὴ παράδοση», γιὰ νὰ τὴν προδώσει κανείς, δὲν ὑπῆρξε ποτέ, πολλῷ δὲ μᾶλλον δὲν ὑπάρχει τὸν εἰκοστὸ αἰώνα. Ὅ,τι εἶναι καρποφόρο στὴν μαρξιστικὴ προβληματικὴ ἐνσωματώνεται στὴν ἐλεύθερη κοινωνικὴ σκέψη, μαζὶ μὲ τὴν συνεισφορὰ πλείστων ἄλλων παραδόσεων (ὅπως ὁ ὀρθολογισμός, ὁ σκεπτικισμός, ὁ θετικισμός, ὁ χριστιανισμός, ὁ φιλελευθερισμός, κτλ.). Ὅσο γιὰ τὴν μαρξιστικὴ «οὐτοπία» πηγάζει ἀπὸ τὴν φαντασίωση μιᾶς ἀνθρώπινης κοινωνίας ὅπου θὰ ἔχει ἐξαλειφθεῖ ἡ ἀτομικότητα, ἡ διαφορὰ τῶν βλέψεων καὶ τῶν συμφερόντων, καθὼς καὶ ἡ συνειδησιακὴ αὐτονομία, ποὺ εἶναι ὅμως προϋποθέσεις τῆς ἐλευθερίας, ὅσο κι ἂν ἡ δυσλειτουργία τους συχνὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀνεπίλυτες ἀντιθέσεις. Αὐτὴ ὅμως εἶναι ἡ ἐγγενὴς τραγικότητα τῆς ζωῆς ποὺ καμιὰ «τέλεια» ἱστοριοσοφία δὲν θὰ ἐξαλείψει. Ἡ τραγικὴ ἐμπειρία τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ἔχει διαψεύσει ὅσο καταλυτικὰ γίνεται τὴν λενινιστικὴ ἰδεοληψία. Καὶ ὁ Κολακόφσκι καταλήγει παραφράζοντας τὸν Ἅμλετ ποὺ κρατάει στὸ χέρι του τὸ κρανίο τοῦ Γιόρικ: «Ἐλπίζω νὰ σοῦ ἔχω ἐξηγήσει γιατί, ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια, δὲν προσδοκῶ τίποτα ἀπὸ τὶς προσπάθειες νὰ ἐξυγιανθεῖ, νὰ ἀναζωογονηθεῖ, νὰ καθαρισθεῖ ἢ νὰ διορθωθεῖ ἡ κομμουνιστικὴ ἰδέα. Ἀλίμονο, φτωχὴ ἰδέα. Τὴν γνώριζα, Ἔντουαρντ. Αὐτὸ τὸ κρανίο δὲν θὰ χαμογελάσει ξανὰ ποτέ».[32] Αὐτὰ δεκαπέντε χρόνια πρὶν ἀπὸ τὸ κοσμογονικὸ 1989. 4. Ἡ ἀνατομία τοῦ μαρξισμοῦ Τὰ ὡς ἄνω πολιτικὰ συμπεράσματα ἀναπτύχθηκαν μὲ φιλοσοφικοὺς ὅρους στὴν μελέτη Τὰ κύρια ρεύματα τοῦ μαρξισμοῦ, ἕνα ὁρόσημο στὴν ἱστορία τῶν ἰδεῶν τὸν περασμένο αἰώνα. Κυκλοφόρησε στὰ πολωνικὰ τὸ 1976 στὸ Παρίσι καὶ ἡ ἀγγλικὴ μετάφραση τὸ 1978. Ἀναλύει τὸν μαρξισμὸ ὡς ἕνα σύστημα ἰδεῶν μὲ τρεῖς διακριτὲς ἐποχὲς (τὴν γέννηση, τὴν ἀκμὴ καὶ τὴν ἀποσύνθεση) καὶ ἀναδεικνύει τὶς τομὲς ἀλλὰ καὶ τὴν ἐσωτερικὴ συνέχεια τῶν κοσμοθεωρητικῶν παραδοχῶν μέχρι τὴν φρικιαστικὴ κατάρρευση τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα. Ὁ Κολακόφσκι δὲν εἶναι ἀντιμαρξιστής. Ἀναγνωρίζει τὴν καρποφόρα ἐπιρροὴ τοῦ μαρξισμοῦ στὴν ἱστορικὴ σκέψη. Ἀλλὰ ἀρνεῖται ὅτι πρόκειται γιὰ κάποια θαυματουργὴ ἐπιφοίτηση, γιὰ μηνύτορα κάποιας μοναδικῆς ἀλήθειας ποὺ κανεὶς δὲν εἶχε μέχρι τότε ἀνακαλύψει (κάτι ποὺ ὁ ἴδιος ὁ Μάρξ ποτὲ δὲν ἰσχυρίσθηκε). Προσεγγίζει τὴν σκέψη τοῦ Μὰρξ χωρὶς καμιὰ ἐκ τῶν προτέρων ἀρνητικὴ προϊδέαση, καὶ τὴν τοποθετεῖ στὴν μακρὰ διάρκεια τῆς δυτικῆς μεταφυσικῆς καὶ ἀνθρωπολογίας, ἡ ὁποία ἀπὸ τὸν Πλωτίνο μέχρι τοὺς Γερμανοὺς μυστικοὺς τοῦ 17ου αἰώνα άναζητεῖ τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν «ταύτιση τῆς οὐσίας καὶ τῆς ὕπαρξης τοῦ ἀνθρώπου». Ἡ ζήτηση αὐτὴ κορυφώνεται μὲ τὴν «ἱστοριοσοφία» τοῦ Χέγκελ ποὺ ἐξαργυρώνει τὴν θεολογικὴ παράδοση μὲ ὅρους κοινωνικῆς πρακτικῆς. Οἱ νεοεγελιανοὶ «ξεκλειδώνουν» τὴν θεολογία ὡς «ἀλλοτριωμένη» ἔκφραση τῆς ἀνθρώπινης δημιουργικότητας καὶ ὁ Μὰρξ υἱοθετεῖ καὶ ἐντείνει τὴν ἀναγωγὴ αὐτή.[33] Ὁ Κολακόφσκι δείχνει ὅτι ὅλες οἱ βασικὲς ἔννοιες ποὺ συγκροτοῦν τὸ ὑπόβαθρο τῆς μαρξιανῆς διαλεκτικῆς (ἡ ἑνότητα θεωρίας καὶ πράξης, ὁ ἀλληλοκαθορισμὸς τῆς συνείδησης καὶ τοῦ εἶναι, ἀκόμα καὶ ἡ περίφημη διακήρυξη τῆς 11ης «θέσης γιὰ τὸν Φώυερμπαχ») εἶχαν ἤδη διατυπωθεῖ αὐτολεξεὶ ἀπὸ τοὺς νεοεγελιανούς.[34] Ὁ Μὰρξ συνόψισε τὴν παρακαταθήκη αὐτὴ καὶ τῆς ἔδωσε μιὰ νέα κοσμοϊστορικὴ αἰχμὴ μὲ τὴν ἀνακάλυψη (τὸ 1843, μετὰ τὴν ἐπίσκεψή του στὸ Παρίσι) τοῦ προλεταριάτου[35] ὡς τοῦ προνομιακοῦ πλέον ἐκφραστῆ τῶν παραδοσιακῶν αἰτημάτων γιὰ τὴν κατάλυση τῆς ἀλλοτρίωσης καὶ τὴν ἐκ νέου ἰδιοποίηση ἀπὸ τὴν ὀργανικὰ συγκροτημένη ἀνθρωπότητα τῶν προϊόντων τοῦ συλλογικοῦ της μόχθου. Ἡ καλλιέργεια τῆς ἱστορικῆς συνείδησης τῶν ἐργατῶν ἀποτέλεσε ἔκτοτε τὸ κεντρικὸ μέλημα τῆς θεωρίας του. Τὸ πρόταγμα αὐτὸ ἑδράζεται σὲ μιὰ γνωσιολογία (μὲ ἑγελιανὲς ρίζες), σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ἡ αὐτογνωσία τοῦ προλεταριάτου πηγάζει ἀπὸ τὴν γνώση τῆς ἱστορικῆς δυναμικῆς ἡ ὁποία τοῦ ἀναθέτει τὸ καθῆκον νὰ τὴν μετασχηματίσει: ἡ γνώση εἶναι μιὰ κοινωνικὴ δυναμικὴ ποὺ ἀλλάζει ταυτόχρονα τὴν συλλογικὴ συνείδηση καὶ τὸν κόσμο. Ἡ γνωσιολογία αὐτὴ δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τὴν «θεωρία τῆς ἀντανάκλασης» ποὺ ἀναγόρευσε ὡς τὴν μόνη αὐθεντικὰ μαρξιστικὴ ὁ Λένιν σ’ ἐκείνη τὸν ψευδοφιλοσοφικὸ λίβελλο περὶ «ἐμπειριοκριτικισμοῦ».[36] Τὸ φιλοσοφικὸ αἴτημα γιὰ τὴν κατάλυση τῆς «ἀποξένωσης» (Entfremdung) τοῦ κοινωνικοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν δημιουργική του οὐσία (homo faber) διατρέχει τὸ ἔργο τοῦ Μὰρξ σὲ ὅλες τὶς φάσεις του, ὅπως δείχνουν ἐναργῶς οἱ περίφημες Grundrisse, δηλαδὴ τὰ προσχέδια γιὰ τὴν νέα πολιτικὴ οἰκονομία τῆς κοινωνικῆς ἀπελευθέρωσης ποὺ πῆρε τὴν τελική της μορφὴ μὲ τὸν πρῶτο τόμο τοῦ Κεφαλαίου (1867). Ὁ Κολακόφσκι δείχνει τελεσίδικα ὅτι δὲν ὑπάρχει καμιὰ «ρήξη» ἀνάμεσα στὸν πρώιμο καὶ στὸν ὕστερο Μάρξ. Ἁπλῶς ἡ κατάλυση τῆς «ἀλλοτρίωσης» περιγράφεται στὰ ὥριμα ἔργα κυρίως μέσα ἀπὸ τὴν ὁρολογία τῆς «κατάργησης τῆς μισθωτῆς ἐργασίας» καὶ τοῦ «καταμερισμοῦ» ποὺ αὐτὴ προϋποθέτει.[37] Ὅμως τὰ αἰτήματα αὐτὰ βρίσκονται αὐτούσια καὶ μέσα στὰ πρώιμα ἔργα καὶ ἰδίως στὴν Γερμανικὴ ἰδεολογία, ὅπου ὁ κομμουνισμὸς περιγράφεται ὡς ἐπανένωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν φύση καὶ ἀνάκτηση τῆς «ὁλότητας» τῆς δικῆς του φύσης, τῆς δυνατότητας δηλαδὴ νὰ «ψαρεύει τὸ πρωῒ καὶ νὰ συγγράφει λογοτεχνικὲς κριτικὲς» μετὰ τὸ δεῖπνο. Μιὰ κοινωνία χωρὶς καταμερισμὸ ἐργασίας (ὅπου ὁ καθένας θὰ συνδυάζει μιὰ πλειάδα ἀπὸ διανοητικὲς καὶ τεχνικὲς δραστηριότητες, στὸ πρότυπο τοῦ ἀναγεννησιακοῦ ἀνθρώπου) εἶναι ἕνα οὐτοπικὸ ὅραμα, ποὺ προϋποθέτει ἀφθονία ὑλικῶν ἀγαθῶν, ποὺ ὁ Μὰρξ βλέπει νὰ πηγάζει ἀπὸ τὴν προηγμένη τεχνολογία. Αὐτὴ εἶναι ἡ «ἐπιστημονικὴ» διάσταση τῆς σκέψης τοῦ ὕστερου Μάρξ, ποὺ βέβαια δὲν ἀλλοιώνει οὔτε κατὰ κεραία τὴν οὐσία τοῦ φιλοσοφικοῦ ὁράματος. Ἡ ἰδέα τῆς «ὑπεραξίας» εἶναι ἡ «οἰκονομικὴ» μετάφραση τῆς ἀλλοτρίωσης. Ἡ «ὑπεραξία» εἶναι μιὰ μὴ μετρήσιμη ἰδεολογικὴ διακήρυξη. Ὁ Μὰρξ τὴν χρειάζεται γιὰ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι ὅσο ὑψηλὸς κι ἂν εἶναι ὁ μισθὸς τοῦ ἐργάτη στὸν καπιταλισμό, ὅσο πλούσια κι ἂν εἶναι ἡ ζωὴ ποὺ τοῦ προσφέρει, ἡ «ἀθλιότητα» τῆς ἐκμετάλλευσης δὲν ἐξαλείφεται. Στὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ Κεφαλαίου φαίνεται νὰ πιστεύει ὅτι ὁ μέσος μισθὸς τοῦ βιομηχανικοῦ ἐργάτη τείνει πρὸς τὸ ἐλάχιστο τῆς βιολογικῆς ἐπιβίωσης. Αὐτὴ εἶναι καὶ ἡ θεωρία τῆς «προϊούσας ἐξαθλίωσης» τοῦ προλεταριάτου, ἡ ὁποία ἦταν καταφανῶς ψευδὴς ἂν γίνει κατανοητὴ μὲ ἀπόλυτους καὶ ὑλικοὺς καθαρὰ ὅρους (ὅπως θὰ ἔδειχνε ἀργότερα ὁ Μπέρνσταϊν). Γι’ αὐτὸ στὶς μετέπειτα ἐκδόσεις (ὅπου ὁ Μὰρξ παραλείπει τώρα ἐπίτηδες τὶς στατιστικὲς ποὺ δείχνουν καθαρὰ τὴν ἄνοδο τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου τῶν ἐργατῶν στὸν καπιταλισμό) υἱοθετεῖ εἴτε μιὰ ἀντίληψη σχετικῆς ἐξαθλίωσης τοῦ προλεταριάτου: ὁ πλοῦτος τῶν κεφαλαιοκρατῶν αὐξάνεται μὲ ὑψηλότερους ρυθμοὺς ἀπὸ τὸ μερίδιο τῆς ἐργατικῆς τάξης. Εἴτε μιὰ ἀντίληψη τῆς ἐξαθλίωσης ποὺ παύει νὰ εἶναι ὑλική, ἀλλὰ νοεῖται ὡς καθαρὰ συνειδησιακὴ καὶ πνευματική. Ὁ πλούσιος ἐργάτης τοῦ ἀνεπτυγμένου καπιταλισμοῦ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι ἕνα «ἐξαθλιωμένο» ὄν, ἐπειδὴ δὲν ἔχει συνείδηση τῆς ἱστορικῆς του ἀποστολῆς καὶ ἱκανοποιεῖται ἀπὸ τὶς «εὐτελεῖς» ἀπολαύσεις τῆς ὑλικῆς κατανάλωσης.[38] Ὅμως καὶ στὶς δύο περιπτώσεις αὐτὸ ποὺ μένει ἀπὸ τὸ μεσσιανικὸ ὅραμα τῆς κομμουνιστικῆς ἐπανάστασης μιὰ ἀνούσια συναισθηματικὴ ἔξαψη, συγκρινόμενη μὲ τὸ χειροπιαστὸ καθῆκον τῆς βελτίωσης τῶν συνθηκῶν ζωῆς καὶ τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας τῶν ἐργατῶν – καὶ σ’ αὐτὸ ἐπιδόθηκε συστηματικὰ ἡ γερμανικὴ (μαρξιστική, ἂς τονίσουμε) σοσιαλδημοκρατία. Ὅσον ἀφορᾶ τὴν μορφὴ τῆς μέλλουσας κομμουνιστικῆς κοινωνίας εἶναι γνωστὴ ἡ συνειδητὴ σιωπὴ τοῦ Μὰρξ. Ἡ ἔκφραση «δικτατορία τοῦ προλεταριάτου» ἐμφανίζεται στὸ ἔργο του δύο μόνο φορές, καὶ αὐτὸ χωρὶς καμία ἐπεξήγηση ἢ ἐννοιολογικὴ ἀνάπτυξη: σὲ ἕνα γράμμα στὸν φίλο του Γιόζεφ Βάυντεμαϋερ (1852) καὶ στὴν Κριτικὴ τοῦ προγράμματος τῆς Γκότα (1875). Ὑπονοεῖ τὸ ταξικὸ ὑπόβαθρο ἑνὸς νέου πολιτικοῦ συστήματος, ὅπου οἱ ἐργάτες ἔχουν ἀποφασιστικὴ γνώμη. Ἀλλὰ μὲ κανένα τρόπο δὲν χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ἀπουσία πολυκομματικῶν ἐκλογῶν ἢ θεσμῶν γιὰ τὴν ἐλεύθερη διαβούλευση καὶ συμμετοχή. Αὐτοὺς ὁ Μάρξ, ὁ Ἔνγκελς καὶ ἡ γερμανικὴ σοσιαλδημοκρατία θεωροῦσαν μόνιμη κατάκτηση τῆς ἀνθρωπότητας. Στὶς Ἐξομολογήσεις ποὺ ἔγραψε κατὰ παράκληση τῆς κόρης του, ἕνα ἀποκαλυπτικὸ κείμενο ἀνθρώπινης ἀμεσότητας ποὺ ἔχει περάσει ἀπαρατήρητο στὴν ὀχλαγωγία τοῦ λενινιστικοῦ φανατισμοῦ, ἀναφέρει ὅτι ὁ βασικὸς κανόνας τῆς ἐλευθερίας, πολιτικῆς καὶ διανοητικῆς, εἶναι τὸ de omnibus dubitandum.[39] Ἐκεῖνος ποὺ διαστρέβλωσε τὴν μαρξιανὴ ἀντίληψη τῆς «δικτατορίας τοῦ προλεταριάτου», ὁρίζοντάς την ὡς καθεστὼς ἀπόλυτης καὶ ἀνεξέλεγκτης βίας τοῦ κόμματος χωρὶς κανέναν θεσμικὸ περιορισμό, ἦταν πάλι ὁ Λένιν. Καὶ γι’ αὐτὸ ἀντιμετώπισε ἄλλωστε τὴν γενικὴ κατακραυγὴ τῶν μαρξιστῶν, περιλαμβανομένης τῆς Ρόζας Λούξεμπουργκ καὶ ‒στὴν ἀρχή‒ ἀκόμα καὶ τοῦ Τρότσκυ, ὁ ὁποῖος ἀργότερα βέβαια ὑπερθεμάτισε στὴν χρήση ἀμείλικτης κομματικῆς βίας. Συνοψίζοντας τὴν οὐσία τοῦ μαρξιανοῦ ὁράματος ὁ Κολακόφσκι ἐξηγεῖ ὅτι ἀποτελεῖ σύνθεση τριῶν παραδόσεων τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Ἐνσωματώνει, πρῶτον, στοιχεῖα τῆς ρομαντικῆς κριτικῆς τοῦ καπιταλισμοῦ, ποὺ τοῦ καταμαρτυροῦν τὴν ἀποκοπὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν φύση καὶ τὴν ἀποξένωση τοῦ νεοφυοῦς homo oeconomicus ἀπὸ τὶς πρωτογενεῖς «ὀργανικὲς» κοινότητες τῆς ζωῆς. Υἱοθετεῖ ἐπίσης μιὰ προμηθεϊκὴ καὶ Φαουστικὴ ἰδέα τοῦ κοινωνικοῦ ἀνθρώπου ὡς δημιουργοῦ τοῦ συλλογικοῦ του πεπρωμένου. Καὶ προσθέτει τέλος οὐσιώδεις ἐνοράσεις τοῦ Διαφωτισμοῦ, ὁ ὁποῖος μέσω τῆς καλλιέργειας καὶ τεχνολογικῆς ἐφαρμογῆς τοῦ ἐπιστημονικοῦ λόγου ὁραματιζόταν τὴν ὁριστικὴ ἐπίλυση τῶν προβλημάτων τῆς ζωῆς, ὑλικῶν καὶ διανοητικῶν.[40] Ὅσο γιὰ τὸ κρίσιμο ζήτημα τῆς καταγωγῆς τοῦ λενινοσταλινισμοῦ ἀπὸ τὴν μαρξιανὴ σκέψη, ὁ Κολακόφσκι ἀπαντάει ‒ὅπως εἴδαμε‒ ὅτι ὁ Μὰρξ δὲν ἔχει εὐθύνη γιὰ τὶς ἐγκληματικὲς ὑπερβασίες τῶν ἐπιγόνων του. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ἡ λενινιστικὴ διαστρέβλωση ἦταν μία ἀπὸ τὶς δυνατὲς ἑρμηνεῖες τὴς μαρξιανῆς ἰδέας, ὅτι ἡ κοινωνικὴ ἀπελευθέρωση προϋποθέτει τὸν πολιτικὸ ἔλεγχο τῆς κοινωνικῆς διαδικασίας ἀπὸ τὴν συνειδητὴ «πρωτοπορία». Ὁ Μὰρξ δὲν ἐξήγησε ποτὲ πῶς συγκροτεῖται τὸ προλεταριακὸ κόμμα ὡς καθοδηγητικὴ συνείδηση καὶ πῶς θεσμοποιεῖ τὴν ἐξουσία του γιὰ νὰ διασφαλισθεῖ ἡ ἐλευθερία. Αὐτὸ ἀνοίγει τὸν δρόμο γιὰ τὴν λενινιστικὴ ἀντίληψη ὅτι ἡ κοινωνικὴ ἀπελευθέρωση συνίσταται στὴν βίαια συντριβὴ τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν κάτω ἀπὸ τὴν σιδερένια πυγμὴ μιᾶς φωτισμένης μειοψηφίας.[41] Ὁ «χρυσοῦς αἰώνας» τοῦ μαρξισμοῦ ἦταν ἡ ἐποχὴ τῆς Δευτέρας Διεθνοῦς, ὅταν διαμορφώθηκαν μαζικὰ σοσιαλδημοκρατικὰ κόμματα μὲ ἰσχυρὴ κοινοβουλευτικὴ καὶ συνδικαλιστικὴ ἐπιρροή. Ἰδεολογικὰ ὁ μαρξισμὸς τῆς περιόδου αὐτῆς στρέφεται πρὸς τὴν θετικὴ ἐπιστήμη καὶ κατανοεῖ τοὺς νόμους τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης ὡς συνέχεια τῶν φυσικῶν. Ἡ ἐπιρροὴ τοῦ Ἔνγκελς, ποὺ θεωροῦσε λ.χ. τὴν νόηση ὡς μιὰ «ἔκκριση» τοῦ ἐγκεφάλου, ἦταν καθοριστικὴ γι’ αὐτὴν τὴν θετικιστικὴ στροφή. Στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες ἡ μαρξιστικὴ σκέψη χαρακτηρίζεται ἀπὸ ἕναν «ἀναγωγισμό», τὰ φαινόμενα δηλαδὴ τοῦ πολιτισμοῦ ἐξηγοῦνται ὡς ἀποφύσεις οὕτως εἰπεῖν τοῦ οἰκονομικοῦ καὶ τεχνικοῦ «ὑποστρώματος». Ἡ προσέγγιση αὐτή, ποὺ κύριος ἐκφραστής της ἀναδείχθηκε ὁ Κὰρλ Κάουτσκυ, κατανοεῖ τὸν σοσιαλισμὸ ὡς ἀναγκαία συνέπεια τῶν νόμων τῆς οἰκονομίας. Ὁ ἀλύγιστος αὐτὸς ντετερμινισμός, πέραν τοῦ ὅτι ἐξαλείφει τὴν φιλοσοφικὴ προβληματικὴ τῆς συνείδησης ποὺ κυριαρχεῖ στὸν Μάρξ, ἐνθαρρύνει καὶ μιὰ πολιτικὴ πρακτικὴ ποὺ ἐπικεντρώνεται στὸν καθημερινὸ ἀγώνα γιὰ τὴν βελτίωση τῆς ζωῆς τῶν ἐργατῶν καὶ τὴν διεύρυνση τῶν ἐλευθεριῶν τους.[42] Ὁ τελικὸς στόχος εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως ἐγγυημένος. Τὸ κόμμα ἔτσι μετατρέπεται σὲ ἕναν γραφειοκρατικὸ μηχανισμό πλήρως ἐνταγμένο στὴν νόμιμη κοινοβουλευτικὴ διαδικασία. Κι ἔτσι παραδόξως ἡ πίστη στὸ ἀναπόφευκτο τοῦ σοσιαλισμοῦ, μαζὶ μὲ τὴν ἐμπειρικὴ μέθοδο ποὺ προκρίνει ὁ μεθοδολογικὸς θετικισμός, ἐκφράζεται μέσα ἀπὸ ἕναν πολιτικὸ ρεφορμισμό. Αὐτὴ τὴν πρακτικὴ ἐμπειρία τῆς γερμανικῆς σοσιαλδημοκρατίας ἐξέφρασε ὁ ἰδεολογικὸς ἀναθεωρητισμὸς τοῦ Ἔντουαρντ Μπέρνσταϊν. Ὁ ρωσικὸς μαρξισμός, μὲ πρωτεργάτη τὸν Γκεόργκι Πλεχάνωφ, ἐνσωμάτωσε πλήρως τὸν θετικιστικὸ ντετερμινισμὸ τῆς γερμανικῆς σοσιαλδημοκρατίας. Ἡ ταύτιση αὐτὴ εἶχε γιὰ τὴν Ρωσία τὴν ἑξῆς κρίσιμη ἐφαρμογή, ὅτι σὲ μιὰ χώρα σὲ προκαπιταλιστικὸ στάδιο τὸ ἄμεσο καθῆκον ἦταν ἡ ἀστικοδημοκρατικὴ ἐπανάσταση, χωρὶς τὴν ὁποία δὲν νοεῖται σοσιαλιστικὸς μετασχηματισμός. Αὐτὸ ἦταν τὸ θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τῆς μετέπειτα ρήξης τοῦ Πλεχάνωφ μὲ τοὺς μπολσεβίκους.[43] Ὁ Λένιν πῆρε ἀπὸ τοὺς γερμανοὺς σοσιαλδημοκράτες δύο ἰδέες, τὶς ὁποῖες ὅμως μετασχημάτισε ριζικά. Πρῶτα, ἐκείνη τοῦ γραφειοκρατικὰ ὀργανωμένου κόμματος ποὺ εἶναι ἡ αἰχμὴ τοῦ δόρατος τῶν ἄμεσων διεκδικήσεων τοῦ προλεταριάτου. Καί, δεύτερον, τοῦ κόμματος ὡς φορέα τῆς «ὀρθῆς» ἱστορικῆς συνείδησης καὶ τῶν ἱστορικῶν πεπρωμένων τῶν ἐργατῶν. Γιὰ τοὺς Γερμανοὺς ὅμως οἱ λειτουργίες αὐτὲς ἦταν δημοκρατικὲς καὶ παιδευτικές, κινητοποιοῦσαν τὴν ταξικὴ βάση γιὰ πολιτικὴ δράση καὶ ἐξασφάλιζαν τὴν διανοητική της ἀνέλιξη μέσα ἀπὸ ἕνα πλέγμα πολιτιστικῶν καὶ ἐπιμορφωτικῶν δραστηριοτήτων. Γιὰ τὸν Λένιν ἀντίθετα τὸ κόμμα δὲν εἶναι ἕνας μαζικὸς ὀργανισμὸς εὐρέως διακλαδωμένος μέσα στὰ ἐργατικὰ στρώματα, ἀλλὰ ἕνας κλειστὸς συνωμοτικὸς ὀργανισμός, ἰδεολογικὰ περιχαρακωμένος ἀπέναντι στὸν ἔμφυτο «οἰκονομισμὸ» καὶ κοινοβουλευτισμὸ τοῦ ἴδιου τοῦ προλεταριάτου. Ο Λέσεκ Κολακόφσκι με τον Ανρί Λεφέβρ, το 1971 στο Άμστερνταμ. Τὸ λενινιστικὸ κόμμα δὲν εἶναι τοῦ προλεταριάτου, ἀλλὰ γιὰ τὸ προλεταριάτο. Εἶναι ὄντως κόμμα «νέου τύπου», ἀλλὰ μὲ μιὰ κακοήθη ἔννοια: κανεὶς μαρξιστὴς δὲν εἶχε μέχρι τότε διανοηθεῖ παρόμοιο ἔκτρωμα. Γιὰ τὸν Λένιν τὸ προλεταριάτο ἀπὸ μόνο του δὲν ἀναπτύσσει ἐπαναστατικὴ συνείδηση. Τὸ κόμμα ἀποκρυσταλλώνει τὴν μοναδικὴ ἱστορικὴ ἀλήθεια, τὴν ὁποία στὴν συνέχεια ἐμφυτεύει ἀπὸ τὰ ἔξω στὶς προλεταριακὲς μάζες, εἴτε αὐτὲς συναινοῦν εἴτε ὄχι. Τὸ κόμμα ἀποφασίζει πότε καὶ πῶς θὰ γίνει ἡ ἐπανάσταση, καὶ στὸν σκοπὸ αὐτὸ ὑποτάσσεται κάθε ἠθικὸς ἐνδοιασμὸς ἢ πολιτικὸς ὑπολογισμός.[44] Πρόκειται γιὰ μοιραία παραχάραξη τοῦ μαρξισμοῦ. Γιὰ τὸν Λένιν ἡ «δικτατορία τοῦ προλεταριάτου» ἦταν μιὰ ἐξουσία ποὺ βασίζεται στὴν ἄνευ περιορισμῶν καὶ ὁρίων βία ἀπὸ τὸ κόμμα ποὺ ἐξ ὁρισμοῦ ἐκφράζει τὰ συμφέροντα τῆς κοινωνίας, ὅ,τι κι ἂν λένε τὰ ἄλλα σοσιαλιστικὰ κόμματα ἢ ἡ πλειοψηφία τῆς κοινωνίας: «… Ὁ Λένιν δὲν παρέλειψε ἀκόμα καὶ πρὶν τὴν ἐπανάσταση νὰ ἐξηγήσει τὶ ἐννοοῦσε μὲ τὴν “δικτατορία τοῦ προλεταριάτου”, καὶ οἱ ὁρισμοὶ ποὺ χρησιμοποιεῖ παρέμειναν ἀμετάβλητοι καθ’ ὅλη τὴν συγγραφική του δραστηριότητα. …. Τὸ ἔτος 1906 ἐπαναλαμβάνει ἐμφατικά: “Δικτατορία σημαίνει … μιὰ ἀπεριόριστη ἐξουσία ποὺ στηρίζεται στὴν βία καὶ ὄχι στὸν νόμο” (Ἅπαντα, τόμ. 10, σ. 211). Ἐπίσης: “Μιὰ ἀπεριόριστη, ἔκνομη, ἐξουσία ποὺ στηρίζεται στὴν βία μὲ τὴν ἄμεση ἔννοια τοῦ ὅρου ‒ αὐτὴ εἶναι ἡ δικτατορία” (στὸ ἴδιο, σ. 241). Σὰν νὰ μὴν ἔφθανε αὐτὸ ἐπαναλαμβάνει ἀκόμα μιὰ φορὰ ὁ Λένιν: “Ἡ ἐπιστημονικὴ ἔννοια τῆς δικτατορίας δὲν σημαίνει παρὰ μιὰ ἐξουσία ποὺ δὲν περιορίζεται ἀπὸ τίποτα, ποὺ δὲν ἐμποδίζεται ἀπὸ κανένα νόμο καὶ ἀπολύτως κανένα κανόνα καὶ στηρίζεται ἄμεσα πάνω στὴν βία. Τίποτε ἄλλο δὲν σημαίνει ἡ ἔννοια ‘δικτατορία’ – σημειῶστε το καλὰ, κύριοι Συνταγματικοὶ Δημοκράτες” (στὸ ἴδιο, σ. 244)».[45] «Ἐπιστημονικότητα» ποὺ σπάει καρύδια, καὶ τὴν ὁποία ἐγκρίνει καὶ ἐπαυξάνει ὁ Τρότσκυ: «(Στὸν Τρότσκυ) οἱ γενικὲς ἀρχὲς τῆς δικτατορίας τοῦ προλεταριάτου περιγράφονται ὅπως καὶ στὸν Λένιν: ἡ ἀστικὴ δημοκρατία εἶναι μιὰ ἀπάτη, … νὰ ἀρνεῖται κανεὶς τὴν χρήση τῆς τρομοκρατίας σημαίνει νὰ ἀρνεῖται τὸν σοσιαλισμό (“ὅποιος θελει τὸν σκοπό, θέλει καὶ τὰ μέσα”), τὰ κοινοβουλευτικὰ συστήματα ἔχουν τερματίσει τὸν βίο τους, … φράσεις ὅπως “ἰσότητα ἐνώπιον τῶν νόμων” εἶναι ἡ μεταφυσικὴ τῶν ἀπατεώνων, … ἡ ἐκτέλεση ὁμήρων εἶναι σωστή,… δὲν πρόκειται νὰ ὑπάρξει ἐλευθερία γιὰ τὸν τύπο ποὺ ὑποστηρίζει τὸν ταξικὸ ἐχθρό, …δὲν ἔχει νόημα νὰ μιλάει κανεὶς γιὰ τὴν “ἀλήθεια” καὶ ποιὸς ἔχει δίκιο γιατὶ δὲν βρισκόμαστε σὲ φιλολογικὴ συζήτηση, ἀλλὰ σὲ ὀξὺ ἀγώνα. Δὲν πρόκειται νὰ υἱοθετήσουμε τέτοιες ἠλιθιότητες ὅπως τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα ἢ ἡ ἱερότητα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς (“ὅσο μᾶς ἀφορᾶ, δὲν ἔχουμε ποτὲ ἀσχοληθεῖ μὲ τὴν παπαδίστικη φλυαρία τοῦ Κὰντ καὶ τὴν χορτοφαγικὴ ἀερολογία τῶν Κουακέρων σχετικὰ μὲ τὴν ἱερότητα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς”: Τρομοκρατία καὶ κομμουνισμός, Ἀμβοῦργο 1921, σ. 48). … Ἡ δικτατορία τῶν σοβιὲτ ἔγινε δυνατὴ μόνο μέσω τῆς δικτατορίας τοῦ κόμματος (στὸ ἴδιο, σ. 88)».[46] Ἡ ἀνατριχιαστικὴ βιαιότητα τῆς ρητορικῆς ἀντικατοτρίζει ἐπακριβῶς τὰ δολοφονικὰ ἔργα. Ὁ «πολεμικὸς κομμουνισμὸς» δὲν ἦταν, συνεπῶς, ἡ στρατοκρατικὴ ἄσκηση τῆς ἐξουσίας ποὺ ἐπιβλήθηκε στοὺς μπολσεβίκους παρὰ τὴν θέλησή τους. Ἦταν ὁ κομμουνισμὸς ὅπως τὸν ἐννοοῦσαν οἱ μπολσεβίκοι, ἡ βίαια δηλαδὴ ὑποδούλωση τῆς οἰκονομίας καὶ τῆς κοινωνίας στὶς πολιτικὲς ἐπιλογὲς τῆς «φωτισμένης» ἡγεσίας.[47] Ἐπὶ Λένιν στήθηκε, ὅπως λεπτομερῶς περιγράφει ὁ Κολακόφσκι, τὸ ὁλοκληρωτικὸ μονοκομματικὸ κράτος: διαλύθηκε ἡ Συντακτικὴ Συνέλευση, ἀπαγορεύθηκαν τὰ ἄλλα μαρξιστικὰ κόμματα, ἀπαγορεύθηκαν οἱ τάσεις μέσα στὸ ΚΚ, καταργήθηκε ἡ αὐτονομία τῶν ἐργατικῶν ἑνώσεων, πνίγηκε στὸ αἷμα ἡ ἐξέγερση τῆς Κροστάνδης, καὶ βέβαια ἱδρύθηκε ἡ περιβόητη Τσεκὰ μὲ ἀπόλυτη δικαιοδοσία ζωῆς καὶ θανάτου. Αὐτὸ ποὺ ἐπιβλήθηκε στοὺς μπολσεβίκους παρὰ τὴν θέλησή τους ἦταν ἡ Νέα Οἰκονομικὴ Πολιτική, καθὼς ἐξαπλωνόταν ἡ οἰκονομικὴ καταστροφὴ καὶ ἡ πρώτη μαζικὴ λιμοκτονία, πράγμα ποὺ ἀπειλοῦσε τὸ καθεστώς τους. Ἐπὶ Λένιν ἐπίσης ὁ Στάλιν μαζὶ μὲ τὸν Ὀρτζονικίτζε κατέσφαξαν τὴν Γεωργία, ποὺ ὑπὸ μιὰ δημοκρατικὰ ἐκλεγμένη μαρξιστικὴ (μενσεβίκικη) κυβέρνηση διεκδικοῦσε τὴν ἀνεξαρτησία της. Ὁ Λένιν ἐπέκρινε τὴν «ὑπερβολικὴ βιαιότητα» τῶν σφαγέων, δὲν ἀντιτάχθηκε ὅμως στὴν εἰσβολή, ποὺ βεβαίως ἀποδείκνυε (ὅπως ἄλλωστε καὶ ἡ ἐπίθεση στὴν Πολωνία) πόσο ὑποκριτικὲς ἦταν οἱ μπολσεβίκικες διακηρύξεις γιὰ τὸ δικαίωμα τῶν λαῶν γιὰ ἀνεξαρτησία. Ὁ Στάλιν βρῆκε λοιπὸν ἕτοιμο τὸν δολοφονικὸ μηχανισμὸ ποὺ κινητοποίησε τόσο ἀριστοτεχνικά. Καὶ ἡ ἐπικράτησή του στὸ κομμουνιστικὸ κίνημα σηματοδοτεῖ τὴν τρίτη φάση στὴν ἱστορικὴ πορεία τοῦ μαρξισμοῦ, ἐκείνη τῆς «ἀποσύνθεσης» ὅπως τὴν ὀνομάζει ὁ Κολακόφσκι.[48] Ὁ Στάλιν ἦταν πράγματι ὁ καλύτερος μαθητὴς τοῦ Λένιν. Καὶ τὸ μεγαλύτερο ἔγκλημά του δὲν ἦταν οἱ ἐκκαθαρίσεις τῆς δεκαετίας τοῦ ’30. Αὐτὲς ἦταν ἀποτέλεσμα τοῦ παρανοϊκοῦ παροξυσμοῦ ἑνὸς συμπλεγματικοῦ τυράννου, ποὺ κατὰ τὴν πάγια τακτικὴ τοῦ λενινιστικοῦ καιροσκοπισμοῦ καλύφθηκαν ἐκ τῶν ὑστέρων ἀπὸ τὸ ἰδεολογικὸ ἐφεύρημα τῆς ὄξυνσης τῆς ταξικῆς πάλης ὅσο περισσότερο ἑδραιώνεται ὁ σοσιαλισμός. Κατ’αὐστηρὰν ἔννοια ἦταν ἀχρείαστες γιὰ τὴν στερέωση τοῦ συστήματος – λὲς καὶ ὁ Τρότσκυ (μαζὶ μὲ τὸν Τουχατσέφσκυ) μὲ τὶς πιὸ ἐξτρεμιστικὲς στρατοκρατικὲς καὶ ἀντιδημοκρατικὲς ἀντιλήψεις δὲν ἦταν ὁ πρωτεργάτης τοῦ «πολεμικοῦ κομμουνισμοῦ» καὶ πολέμιος τῆς ΝΕΠ.[49] Τὸ μεγαλύτερο ἔγκλημα τοῦ Στάλιν ἦταν ἡ βίαιη κολλεκτιβοποίηση τῆς γεωργίας, ἡ ἐκ προμελέτης δηλαδὴ δολοφονία διὰ λιμοκτονίας ἑκατομμυρίων ἀθώων πολιτῶν ἐπειδὴ δὲν ταίριαζαν στὰ θεωρητικὰ σχήματα κάποιας δῆθεν σωτηριώδους ἰδεολογίας: «Μὲ αὐτὸν τρόπο ἔρχισε ἡ μαζικὴ κολλεκτιβοποίηση τῆς σοβιετικῆς γεωργίας –πιθανῶς ὁ μεγαλύτερος πόλεμος ποὺ ἕνα κράτος διεξἠγαγε ποτὲ στὴν ἱστορία κατὰ τοῦ ἴδιου τοῦ πληθυσμοῦ του. … Αὐτὸ ποὺ ἀκολούθησε ἦταν ἡ Κόλαση. Ἑκατοντάδες χιλιάδες καὶ τελικὰ ἑκατομμύρια ἀγρότες, ποὺ τοὺς ὀνόμαζαν αὐθαιρέτως ‘κουλάκους’ μεταφέρθηκαν σὰν νεκρὸ φορτίο σὲ ἄλλες ἀπόμακρες περιοχές, ἀπελπισμένες ἐξεγέρσεις στὴν ὕπαιθρο πνίγηκαν στὸ αἷμα ἀπὸ τὸν στρτατὸ καὶ τὴν ἀστυνομία, ἕνα ἀπερίγραπτο χάος, δυστυχία καὶ πείνα πλημμύρισαν τὴ χώρα. Συχνὰ ὁλόκληρα χωριὰ ἐκτοπίζονταν, καὶ ὁλόκληρα χωριὰ πέθαιναν ἀπὸ τὴν πείνα. Κατὰ τὶς βιαστικὲς ἐκτοπίσεις ὁλόκληρες μάζες ἀνθρώπων ἐξοντώνονταν ἀπὸ τὸ κρύο, τὶς κακουχίες, τὴν ἀσιτία καὶ τὴν τρομοκρατία. Σκελετωμένοι ἄνθρωποι σέρνονταν ἀπὸ τὴν μιὰ ἄκρη τῆς χώρας στὴν ἄλλη παρακαλώντας γιὰ ἔλεος. Ὑπῆρξαν περιπτώσεις κανιβαλισμοῦ».[50] Τέτοια ἦταν ἡ συνεπὴς ἐφαρμογὴ τοῦ λενινιστικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, ἡ βίαιη ἐπιβολὴ τοῦ «δικαιώματος» τοῦ κόμματος τῶν «πεφωτισμένων» νὰ ἐπιβάλλουν τὰ δικά τους πρότυπα ζωῆς σὲ μιὰν ἐξανδραποδισμένη κοινωνικὴ μάζα. Ἂς θυμηθοῦμε ὅτι τὸ ἴδιο ἐκ προμελέτης ἔγκλημα διέπραξε στὴν Κίνα ὁ Μάο μὲ τὸ «μεγάλο ἅλμα» τοῦ 1958, μὲ πάνω ἀπὸ 30 ἑκατομμύρια νεκροὺς ἀπὸ τὴν πείνα. Ἡ ἀνάλυση τοῦ σταλινισμοῦ ἀπὸ τὸν Κολακόφσκι εἶναι τὸ πιὸ πρωτότυπο ἴσως, καὶ σαφῶς τὸ πιὸ συγκλονιστικό, τμῆμα τῆς πραγματείας του. Στὸ ἐρώτημα γιατὶ ἡ σταλινικὴ κακουργία δὲν προκάλεσε τὴν συγκρότηση ἀποτελεσματικῆς ἀντίστασης μέσα στὸ κόμμα ὅπου ὅλοι ἀπειλοῦνταν, ἡ ἀπάντηση τοῦ Κολακόφσκι εἶναι ἐπίσης ἀνατριχιαστική: ἐπειδὴ ὅλα τὰ κομματικὰ θύματα εἶχαν στὸ παρελθὸν δικαιολογήσει τὴν δολοφονικὴ βία τῆς ἡγεσίας, εἶχαν συμμετάσχει στὴν ἐξόντωση ἀθώων καὶ ἄρα ἦταν καὶ τὰ ἴδια βουτηγμένα στὸ αἷμα: «Ὅλα τὰ μέλη τοῦ κόμματος ἦταν ἀναμεμιγμένα στὶς μαζικὲς βιαιότητες, οἱ ὁποῖες εἶχαν προηγουμένως διαπραχθεῖ κατὰ τῆς κοινωνίας. Ὅταν λοιπὸν στὴν συνέχεια ἔγιναν καὶ τὰ ἴδια θύματα τῆς ἀνομίας, δὲν μποροῦσαν νὰ ἐπικαλεσθοῦν ἀπολύτως τίποτε, ἀφοῦ ἐπιτέλους κανεὶς δὲν εἶχε ἐξεγερθεῖ ἐνάντια στὶς σκηνοθετημένες δίκες καὶ στὴν δολοφονία ἀθώων ἀνθρώπων ποὺ δὲν ἦταν κομματικὰ στελέχη, ἐπειδὴ ὅλοι ‒ἐνεργητικὰ ἢ παθητικά‒ εἶχαν ἀναγνωρίσει τὴν βασικὴ θέση ὅτι “καταρχὴν” οἱ δικαστικὲς δολοφονίες δὲν ἦταν ἄδικες. Ὅλοι εἶχαν συμφωνήσει ὅτι ἡ κομματικὴ ἡγεσία ἀποφάσιζε μόνη της ποιός κάθε φορὰ εἶναι ὁ ταξικὸς ἐχθρός, ὁ πράκτορας τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ, ὁ κουλάκος. Οἱ κανόνες τοῦ παιγνιδιοῦ ποὺ εἶχαν ἀποδεχθεῖ τοὺς ἔπλητταν τώρα τοὺς ἴδιους. Ἀλλὰ ἀκριβῶς γι’ αὐτὸ δὲν διέθεταν πλέον κανένα ἠθικὸ ἔρεισμα ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ στηρίξει μιὰ βούληση νὰ ἀντισταθοῦν. Ὁ πολωνὸς συγγραφέας Ἀλεξάντερ Βὰτ συνάντησε στὴ διάρκεια τοῦ πολέμου σὲ ἕνα σταλινικὸ στρατόπεδο τὸν ἑτοιμοθάνατο παλαιὸ μπολσεβίκο καὶ ἐπιφανῆ ἱστορικὸ Ἰ. Μ. Στεκλὼφ καὶ τὸν ρώτησε –χωρὶς νὰ ἔχει πολὺ χρόνο‒ πὼς ἐξηγοῦσε ὅτι ὅλοι οἱ πρωταγωνιστὲς τῶν δικῶν τῆς Μόσχας ὁμολόγησαν τὰ πιὸ ἀπίστευτα ἐγκλήματα. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Στεκλὼφ ἦταν κοφτὴ καὶ ἀμείλικτη: Ὅλοι μας ἢμαστε βουτηγμένοι στὸ αἷμα μέχρι τοὺς ἀγκῶνες».[51] Αὐτὸ ἴσχυε καὶ γιὰ ὅσους κατήγγειλαν τὸν Στάλιν μετὰ τὸν θάνατό του. Κι ἔτσι ἡ χρουστσωφικὴ καταδίκη τῆς «προσωπολατρίας» ἦταν μιὰ ἐπιφανειακὴ κριτικὴ «προσωπικῶν λαθῶν», ἡ ὁποία δὲν ἄλλαξε τίποτα στὴν βαθύτερη δομὴ τοῦ καθεστῶτος.[52] Τὰ θέσφατα καὶ οἱ θεσμοὶ τοῦ λενινοσταλινικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ παρέμεναν ἐνεργὰ καὶ ἀλώβητα στὴν ΕΣΣΔ καὶ στὸ διεθνὲς κομμουνιστικὸ κόμμα, καθιστώντας ἀδύνατο κάποιον φαντασιώδη «ἐκδημοκρατισμό» τους. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1976 ὁ Κολακόφσκι εἶχε διαγνώσει τὴν νεκροφάνεια τῆς μαρξιστικῆς-λενινιστικῆς ἰδεολογίας, τὴν ὁποία ‒ὅπως τονίζει‒ κανεὶς πλέον δὲν πίστευε, οὔτε οἱ ἐξουσιαζόμενοι, ἀλλὰ οὔτε καὶ οἱ ἐξουσιαστές. Ὁ μαρξισμὸς εἶχε γεννηθεῖ ὡς αἴτημα ριζικῆς ἐλευθερίας. Ὁ Προμηθέας ὅμως τοῦ Μὰρξ ξύπνησε τὸν εἰκοστὸ αἰώνα ἀπὸ τὸ ὄνειρο τῆς ἐξουσίας «μεταμορφωμένος ὅπως ὁ Γκρέγκορ Σάμσα τοῦ Κάφκα». Δηλαδὴ σὰν μιὰ βρωμερὴ καὶ ἀποκρουστικὴ κατσαρίδα. 5. Ἡ δικαίωση Ἡ ἀνυπότακτη πολωνικὴ ἐργατικὴ τάξη ἀνέτρεψε τὸν σταλινισμό. Ὁ Κολακόφσκι ἦταν φλογερὸς ὑποστηρικτὴς καὶ σύμβουλος τῆς Ἀλληλεγγύης. Μέσα στὸν ἐθνικὸ ξεσηκωμὸ τῶν πρώτων ἡμιελεύθερων ἐκλογῶν τὸν Ἰούνιο τοῦ 1989 ὁ Ἄνταμ Μίχνικ ἵδρυσε τὴν Gazeta Wyborcza, τὴν ἐφημερίδα τῶν ἐλεύθερων ἐργατῶν. Μετὰ τὴν πτώση τοῦ καθεστῶτος οἱ πρώην διαφωνοῦντες χωρίστηκαν σὲ δύο βασικὰ ρεύματα. Ἕνα φιλελεύθερο μὲ ἀναφορὰ στὸν Διαφωτισμὸ καὶ τὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, μὲ πρωταγωνιστὴ πάλι τὸν Μίχνικ. Καὶ ἕνα συντηρητικὸ ἐθνικιστικὸ ποὺ ἀναβίωνε τὶς μνῆμες τῆς αὐταρχικῆς «δεύτερης δημοκρατίας» τοῦ μεσοπολέμου. Ὁ Κολακόφσκι ἀνῆκε στὸ πρῶτο. Σὲ μιὰ συνέντευξη στὴν Gazeta μὲ συζητητὴ τὸν Μίχνικ τὸ 1992 οἱ δύο συμπολεμιστὲς τῆς ἐλευθερίας ἔκαναν τὸν ἀπολογισμὸ ἑνὸς ἐφιαλτικοῦ αἰώνα. Ὁ κομμουνισμός, λέει ὁ Κολακόφσκι, δὲν ἦταν τυχαῖο φαινόμενο. Ἀναδύθηκε μέσα ἀπὸ τὸν βαθὺ ἀνθρώπινο ψυχισμὸ ποὺ προσδοκᾶ τὴν λύτρωση ἀπὸ τὰ βάσανα τῆς ἐμπειρικῆς ζωῆς. Ἔχει λοιπὸν μιὰ θρησκευτικὴ διάσταση, καὶ συνεπῶς δὲν ἦταν στὶς καταβολές του κάτι ἀθέμιτο. Ἡ ἐπιστήμη δὲν σκότωσε τὴν θρησκεία. Τὰ πιὸ θεμελιακὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα σχετικὰ μὲ τὸ νόημα τῆς ζωῆς δὲν μπορεῖ νὰ τὰ λύσει καμιὰ ἐπιστημονικὴ θεωρία. Ὁ λενινισμὸς προσπάθησε κι αὐτὸς νὰ τελειώσει τὴν θρησκεία μὲ τὸν μόνο τρόπο ποὺ γνώριζε, τὴν ἀμείλικτη βία. Κι ἔτσι τὴν δυνάμωσε, τὴν ἔκανε καταφύγιο ψυχῶν. Σήμερα ἀναβιώνει ἡ παραδοσιακὴ θρησκεία στὴν Πολωνία καὶ ἀλλοῦ. Καὶ αὐτὸ οὔτε ἀνεξήγητο κι οὔτε ἀνεπιθύμητο εἶναι. Ὅμως γιὰ νὰ ἔχει μέλλον ἡ θρησκεία σὲ μιὰ ἐλεύθερη κοινωνία, θὰ πρέπει νὰ εἶναι μιὰ θρησκεία ἐλεύθερη, δηλαδὴ μιὰ γνήσια ὑποκειμενικὴ ἐπιλογὴ πέρα ἀπὸ κρατικοὺς καταναγκασμοὺς καὶ προνόμια, πέρα ἀπὸ κοινωνικὲς πιέσεις ἢ στιγματισμούς. Ἡ θρησκεία πρέπει νὰ ἔχει φωνή, ἀλλὰ νὰ μὴν προσπαθεῖ νὰ ἐπιβάλλει τὴν ἠθική της μὲ «μηχανικὰ μέσα», ὅπως στηρίζοντας κάποιο πολιτικὸ κόμμα ἢ ζητώντας συνταγματικὴ κατοχύρωση. Παρόμοια ἰσχύουν καὶ γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἰδέα. Πρόκειται καταρχὴν γιὰ μιὰ ἐνστικτώδη καταφυγὴ σὲ μιὰ «φυσικὴ κοινότητα» ποὺ προϋπάρχει τοῦ νεωτερικοῦ κράτους. Ὁ σταλινισμὸς ἦταν καὶ μιὰ εἰδεχθὴς καταπάτηση τῆς ἐθνικῆς ὑπερηφάνειας τόσων λαῶν. Ὅμως ὁ πατριωτισμὸς δὲν πρέπει νὰ μεταλλαχθεῖ σὲ ἐπιθετικὸ σωβινισμό. Ὑπὸ συνθῆκες κρίσεων εὔκολα μεταπίπτει σὲ «βαρβαρότητα», καὶ πρέπει προσεκτικὰ νὰ σταθμίσουμε τὸ ἐπικίνδυνο αὐτὸ κατώφλι. Μέσα ἀπὸ τὶς φυλακὲς τοῦ Γιαρουζέλσκι τὸ 1985 ὁ Μίχνικ δήλωνε ὅτι ὁ Κολακόφσκι ἦταν ὁ πιὸ σημαντικὸς διαμορφωτὴς τῆς πολωνικῆς ἐθνικῆς συνείδησης κατὰ τὸν εἰκοστὸ αἰώνα.Ὅταν ἀπεβίωσε τὸ 2009 ἡ Gazeta τὸν ἀποκάλεσε «βασιλέα τῆς κεντρικῆς Εὐρώπης», ἕνα στοχαστῆ ποὺ ἡ σκέψη του ἀπόσταζε τὰ βιώματα καὶ τὶς ἐλπίδες ἀμέτρητων βασανισμένων ἀνθρώπων. Ἐκείνων τὴν φωνὴ ποὺ ὀφείλουν εὐλαβικὰ νὰ ἀκούσουν τόσες καὶ τόσες δικές μας κατσαρίδες. [1] Karl Marx, Political Writings, Volume III: The First International and After, David Fernbach, ed., New York, Vintage Books, 1974, 380. [2] Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Bd. 2, Muenchen/Zuerich, Piper, 1988, 105-112. [3] Στὸ ἴδιο, 445-452. [4] Γιὰ μιὰ διεξοδικὴ ἐξιστόρηση, βλ. Norman Davies, God’s Playground: A History of Poland, volume 2: 1795 to the Present, Oxford, Oxford University Press, 1981. [5] Anna M. Cienciala, “The Foreign Policy of Jozef Pilsudski and Josef Beck, 1926-1939: Misconceptions and Interpretations”, The Polish Review, vol. LVI, 1-2, 211, 111-151. [6] Terry Martin, “The Origins of Soviet Ethnic Cleansing”, The Journal of Modern History, vol. 70, no. 4 (Dec., 1998), pp. 813-861. Πρόκειται γιὰ τὴν πιὸ λεπτομερῆ ἀνάλυση τοῦ φαινομένου, μὲ ἀναφορὰ φυσικὰ καὶ στοὺς πληγέντες ἑλληνικοὺς πληθυσμούς. Τὸ συμπέρασμα τοῦ Μάρτιν εἶναι ὅτι: “Soviet etnic cleansing was professionalized to an unprecedented degree” (p. 823). [7] Violetta Hionidou and David Saunders, “Exiles and Pioneers: Oral Histories of Greeks Deported from the Caucasus to Kazakhstan in 1949”, Europe-Asia Studies, vol. 62, no. 9 (Nov., 2010), pp. 1479-1501. Σύμφωνα μὲ τοὺς συγγραφεῖς οἱ Ἕλληνες τῆς ΕΣΣΔ ὑπέστησαν πέντε διαδοχικὰ κύματα διωγμῶν: τὸ 1930 μὲ τὴν κολλεκτιβοποίηση, τὸ 1937, 1942, 1944 καὶ 1949. [8] James Morris, “The Polish Terror: Spy Mania and Ethnic Cleansing in the Great Terror”, Europe-Asia Studies, vol. 56, no. 5 (July, 2004), pp. 751-766. Σύμφωνα μὲ τὸν συγγραφέα ὁ Στάλιν δὲν συγχωροῦσε στοὺς Πολωνοὺς κομμουνιστὲς ὅτι δὲν ὑποστήριξαν τὴν σοβιετικὴ εἰσβολὴ στὴν Πολωνία τὸ 1920. [9] Piotr J. Wrobel, “Class War or Ethnic Cleansing? Soviet Deportations of Polish Citizens in the Eastern Provinces of Poland , 193901941”, The Polish Review, vol. 59, no. 2 (2014), pp. 19-42. [10] Siegfried Kogelfranz, “So weit die Armeen kommen…”: Wie Osteuropa nach Jalta kommunistisch wurde (II), Der Spiegel, 36, 1984. [11] H.D., “The Arrest of Communist Leaders in Poland”, The Royal Institute of International Affairs (Chatham House): The World Today, vol. 8, no. 1 (Jan., 1952), pp, 38-44. [12] John Besemeres, A Difficult Neighbourhood: Essays on Russia and East-Central Europe Since World War II, Canberra, Australian National University Press, 2016, ch. 8: ‘The Worst of Both Worlds: Captain Witold Pilecki Between Hitler and Stalin”, pp. 63-77. [13] L.L., “Operation Lazarus: Some Consequences in Poland of the Twentieth Congress of the CPSU”, The Royal Institute of International Affairs (Chatham House): The World Today, vol. 12, no. 7 (July, 1956), pp. 291-301. Ἡ «ἐπιχείρηση Λάζαρος» εἶναι ἡ νεκρανάσταση τῶν «πρακτόρων τῆς Γκεστάπο» κομμουνιστῶν ἡγετῶν τοῦ 1938. [14] Andrej Paczkowsky and Nikolai I. Bukharin, “The Thaw: The Twentieth Congress of the Soviet Communist Party, the Polish October, and the Struggle for Autonomy”, στὸ Adam Daniel Rotfeld and Anatoly Torkunov, eds., White Spots-Black Spots: Difficult Matters in Polish and Russian Relations, 1918-2008, Pittsburgh, University of Pittsburgh Press, 2015, pp. 371-400. [15] Βλ. Paul E. Zinner, ed., National Communism and Popular Revolt in Eastern Europe: A Sekection of Documents on Events in Poland and Hungary, February-November, 1956, New York, Columbia University Press, 1956. Εἰδικὰ γιὰ τὴν ἀνάρρηση Γκομούλκα βλ. ibid., pp. 187-191: “Communique on the Reinstatement of W. Gomulka as Member of the PUWP”. Σχετικὰ μὲ τὸ πολωνο-σοβιετικὸ στρατιωτικὸ σύμφωνο, ibid., pp. 277-281, Trybuna Ludu, Editorial: “The Soviet Declaration and the Polish Raison d’ Etat, Nov. 1, 1956. Ἐπίσης “Communique on Talks Held Between Party and Government Delegations of the Soviet Union and the Polish People’s Republic, Moscow, November 18, 1956”, pp. 306-315. [16] Krzysztof Persak, “The Polish-Soviet Confrontation in 1956 and the Attempted Soviet Military Intervention in Poland”, Europe-Asia Studies, vol. 58, no. 8 (Dec., 2006), pp. 1285-1310. Ἡ ἀντίθεση τῆς Κίνας στὴν εἰσβολὴ στὴν Πολωνία ἦταν ἀποφασιστικὸς παράγων γιὰ τὴν ἀποτροπή της. [17] Συνέντευξη τοῦ Λέσεκ Κολακοβσκι μὲ τὸν ραδιοφωνικὸ σταθμὸ RIAS τοῦ Βερολίνου, ἀναδημοσιευμένη στὸ περιοδικὸ Encounter, “Intellectuals, Hope and Heresy: An Interview with Kolakowski”, October, 1971, p. 42. [18] Στὸ ἴδιο, 43. [19] Leszek Kolakowski, “The Priest and the Jester”, στὸ Leszek Kolakowski, Towards a Marxist Humanism: Essays on the Left Today, New York, Grove Press, 1968, pp. 9-37. [20] Στὸ ἴδιο, “Responsibility and History”, pp. 85-157. [21] Στὸ ἴδιο, 111 κ.ἑ. [22] Στὸ ἴδιο, 87 κ.ἑ. [23] Στὸ ἴδιο, 96. [24] Στὸ ἴδιο, 100-101. [25] Στὸ ἴδιο, 134. [26] Στὸ ἴδιο, “Intellectuals and the Communist Movement”, 158-172. [27] Leszek Kolakowski, “Ein Staat, der zum Luegen zwingt”, Der Spiegel, 26, 1977, 148-149. Ἐπίσης Leszek Kolakowski, “What is Socialism”, προσβάσιμο στὸ https://bit.ly/2EprQSO [28] Encounter, October, 1971, 42, 46-47. [29] Edward. P. Thompson, “An Open Letter to Leszek Kolakowski (1973)”, στὸ Edward P. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, New York and London, Monthly Review Press, 1978, pp. 303-402. [30] Leszek Kolakowski, “My Correct Views on Everything: A Rejoinder to Edward Thompson’s ‘Open Letter to L. Kolakowski’”, Socialist Register, 1974, pp. 1-20. [31] Στὸ ἴδιο, 3. [32] Στὸ ἴδιο, 20. [33] Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Bd. 1: Entstehung, Muenchen/Zuerich, Piper, 1988, Erstes Kapitel: Die Entstehung der Dialektik. [34] Στὸ ἴδιο, 104. [35] Στὸ ἴδιο, 146. [36] Στὸ ἴδιο, 199-200. [37] Στὸ ἴδιο, 299-306. [38] Στὸ ἴδιο, 327-330. [39] Στὸ ἴδιο, 471. [40] Στὸ ἴδιο, 466-475. [41] Στὸ ἴδιο, 476-480. [42] Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Bd. 2: Entwicklung, Muenchen/Zuerich, Piper, 1988, Zweites Kapitel: Karl Kautsky und die deutsche Orthodoxie. [43] Στὸ ἴδιο, 369 κ.ἑ. [44] Στὸ ἴδιο, 431-445. [45] Στὸ ἴδιο, 554-555. [46] Στὸ ἴδιο, 566-567. [47] Στὸ ἴδιο, 523 κ.ἑ. [48] Leszek Kolakowski, Die Hauptstroemungen des Marxismus, Bd. 3: Zerfall, Muenchen/Zuerich, Piper, 1988. [49] Στὸ ἴδιο, 91 κ.ἑ. [50] Στὸ ἴδιο, 50. [51] Στὸ ἴδιο, 101. [52] Στὸ ἴδιο, 489 κ.ἑ.

Λέσεκ Κολακόφσκι: μοίρα τῆς Πολωνίας, μοίρα τοῦ μαρξισμοῦ

Σύνδεση