Το μακρύ χέρι του ανθρώπινου μυαλού

Ο εγκέφαλος και τα χέρια, εμπνευστές, δημιουργοί και χρήστες όλων των εργαλείων προόδου και καταστροφής που κατασκεύασε και χρησιμοποίησε εδώ και δύο εκατομμύρια χρόνια ο επιδέξιος άνθρωπος (homo habilis, erectus και sapiens), σηματοδοτούν, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, την ανάδυση της ανθρώπινης κυριαρχίας έναντι των υπόλοιπων ζώων. Η δεξιοτεχνία των χεριών και η ευφυΐα είναι στενά συνδεδεμένες, ανεξάρτητα με το εάν η δεξιοτεχνία των χεριών είναι η αιτία της υπεροχής του ανθρώπου έναντι των ζώων, όπως πίστευε ο Αναξαγόρας, ή αναπόφευκτη συνέπεια της (σταδιακής) ανάπτυξης της ανθρώπινης ευφυΐας, όπως πίστευε ο Αριστοτέλης. Τσεκούρια, καλύβες, σχολεία, νοσοκομεία, γέφυρες, πλοία, όπλα, έργα τέχνης, νόμοι και ποιήματα μαρτυρούν τη συμβολή των χεριών στη διαμόρφωση της ιστορίας μας και στην οικοδόμηση του πολιτισμού. 1. [φυλογένεση της υπεροχής] Η υπεροχή ή μοναδικότητα του ανθρώπου έναντι των υπόλοιπων ζωντανών αποδίδεται συνήθως, από τον ίδιο και με αρκετή δόση ανεπεξέργαστης αυταρέσκειας, στη μοναδική σχέση του με τον Θεό (του). Οι όποιες προσπάθειες για την εκλογίκευση της σχέσης του ανθρώπου με τον υπόλοιπο κόσμο, καθώς και για την αναζήτηση των βιολογικών παραγόντων που ευθύνονται για τα χαρακτηριστικά υπεροχής (και μειονεξίας) του ανθρώπου εξελίσσονται στο περιθωριακό και (κακο)φωτισμένο περιβάλλον της επιστήμης, εκεί που ακόμα και αυτοί (οι επιστήμονες) που έχουν αυτοβούλως αναλάβει το «απάνθρωπο» έργο της αμφισβήτησης της μοναδικότητας του ανθρώπου, είναι υπαρξιακά εξαρτημένοι από την πίστη τους στην προσωπική μοναδικότητα / ιερότητα. Πώς λοιπόν να μην πιστεύει η ανθρωπότητα, στο σύνολό της, ότι έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα για να «βασιλεύει» και να κυριαρχεί επί της γης; Πού; Εκεί που ο σύγχρονος άνθρωπος εμφανίστηκε πριν από διακόσιες χιλιάδες χρόνια, ενώ οι δεινόσαυροι «βασίλεψαν» αδιαφιλονίκητα κοντά εκατόν πενήντα εκατομμύρια χρόνια! Η σύγχρονη επιστήμη αναζητά τους λόγους της κυριαρχίας του ανθρώπου στον εγκέφαλό του. Δέχεται δηλαδή ότι το σύνολο των συμπεριφορικών ιδιαιτεροτήτων / δυνατοτήτων του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης και διαμόρφωσης του εγκεφάλου του και αναζητά τις δομικές ιδιαιτερότητες της νευρωνικής συσκευής που επιτρέπουν την ανάδυση και εκδήλωση της εντυπωσιακής, φυσιολογικής και παθολογικής, ανθρώπινης ατομικότητας (συνείδηση, συναίσθημα, λόγος, σωματική επιδεξιότητα, ενσυναίσθηση, ψυχικές διαταραχές κ.λπ.). Σύμφωνα μάλιστα με τη νευροεπιστήμη, οι γνωστικές διαφορές μεταξύ του ανθρώπου και των άλλων ζωικών ειδών είναι θέμα μάλλον ποσότητας, όχι ποιότητας. Μπορεί να υπάρχουν ορισμένα ειδικά γονίδια που κωδικοποιούν αποκλειστικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως υπάρχουν και ειδικά γονίδια του χιμπατζή και του παπαγάλου, αλλά μάλλον δεν υπάρχει ένας ποιοτικά μοναδικός εγκέφαλος, χαρακτηριστικός του ανθρώπου. Οι απίστευτες δυνατότητες, η τρομακτική υπολογιστική δύναμη, αλλά και οι όποιες παρεκκλίσεις του ανθρώπινου μυαλού, φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα της οργάνωσης ενός πολύ μεγάλου αριθμού διαδραστικών νευρωνικών δομικών στοιχείων, τα οποία, με τη βοήθεια της ανατροφής και της εκπαίδευσης, διαπλέκονται ή αναδιαπλέκονται, όπως τα συναρμολογούμενα τουβλάκια Lego, χωρίς να χρειαστεί να αλλάξει το γενικό πλάνο κατασκευής του. Στο πλαίσιο αυτό, στην ιδιαιτερότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου θεωρείται ότι συμβάλλουν: Πρώτο, το συγκριτικά μεγάλο μέγεθος του ενεργοβόρου εγκεφάλου του (βάρους 1200-1400 γραμμαρίων), το οποίο βέβαια από μόνο του δεν εξηγεί σε καμία περίπτωση τη λειτουργική διαφοροποίησή του· δεύτερο, ο μεγάλος αριθμός (16 δισεκατομμύρια) νευρικών κυττάρων στον φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, ο οποίος, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στα άλλα θηλαστικά, παρακολουθεί μοναδικά την ανάπτυξη του μεγέθους του εγκεφάλου και την εξέλιξη των γνωστικών δυνατοτήτων των πρωτευόντων· τρίτο, η μεγάλη ανάπτυξη του συνειρμικού φλοιού, ο οποίος δίνει τη δυνατότητα σύνθεσης και αλληλοεπηρεασμού αισθητικών, κινητικών και αυτόνομων νευρωνικών συστημάτων· τέταρτο, η οργάνωση-διαίρεση του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων του σε 200 ή περισσότερες φλοιικές περιοχές (σε αντιδιαστολή με τις 20 άλλων θηλαστικών και τις περίπου 50 των άλλων πρωτευόντων), οι οποίες υποδιαιρούνται παραπέρα σε επιμέρους δομικές και λειτουργικές υπομονάδες (π.χ. νευρωνικές στήλες χρώματος και προσανατολισμού των οπτικών εικόνων, καθώς και υποστιβάδες του οπτικού φλοιού, λειτουργικές ομάδες κυττάρων του κινητικού φλοιού για επιτέλεση συνεργατικών κινήσεων), γεγονός που αυξάνει δραματικά τις προσφερόμενες δυνατότητες σύνδεσης / αλληλεπίδρασης των ενδοεγκεφαλικών ρευμάτων ροής των πληροφοριών· πέμπτο, η εξελικτικά παράλληλη διαφοροποίηση κάποιων χαρακτηριστικών μερικών νευρικών κυττάρων και περιοχών, η οποία εμφανίζεται αρχικά στα πρωτεύοντα αλλά κορυφώνεται στον άνθρωπο (π.χ. α. πολύ μικρά και πυκνά διαταγμένα κύτταρα στις πρωτοταγείς αισθητικές φλοιικές περιοχές, β. πολλά μικρά αλλά και μερικά πολύ μεγάλα κύτταρα στον οπτικό και στον προμετωπιαίο φλοιό, τα οποία διασφαλίζουν τη διάκριση αλλά και τη σύνθεση των επιμέρους πληροφοριών, γ. γιγάντια πυραμοειδή κύτταρα στον πρωτοταγή κινητικό φλοιό που επηρεάζουν απευθείας ‒όχι με την παρεμβολή διάμεσων νευρώνων‒ τα σωματοκινητικά κύτταρα του νωτιαίου μυελού, επιτρέποντας την επιλεκτική διέγερση των μυών που κινούν εντυπωσιακά τα δάκτυλα). Το σύνολο όλων αυτών των ποσοτικών διαφοροποιήσεων, και μερικών ακόμη λεπτότερων, προικίζει τον άνθρωπο με μοναδικές ικανότητες. Για παράδειγμα, η διαφοροποίηση / εξειδίκευση του πολύσταθμου κινητικού και του οπτικού φλοιού επιτρέπει στον ανθρώπινο εγκέφαλο να ασκεί υψηλής διακριτικής ικανότητας συνειδητό έλεγχο στο περιφερικό φωνητικό του όργανο, αλλά και στην κίνηση των δακτύλων των χεριών του, υπό την καθοδήγηση ή όχι των οπτικών πληροφοριών που δέχεται ή έχει αποθηκευμένες συνειδητά ή ασυνείδητα. 2. [εγκέφαλος↔χέρι] Ο συνδυασμός των όποιων παραγόντων προκάλεσαν και προοδευτικά ενίσχυσαν την όρθια στάση στους προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου, περίπου τέσσερα ή περισσότερα εκατομμύρια χρόνια πριν, οδήγησε σε σειρά συμπεριφορικών αλλαγών, μία από τις οποίες είναι η απελευθέρωση των χεριών από την υποχρέωση να πατούν στο έδαφος[1] και επομένως η δυνατότητά τους να αξιοποιούν και να χειρίζονται ποικιλοτρόπως το περιβάλλον προς όφελος του ανθρώπου, του μυαλού του, και της ομάδας στην οποία ανήκει. Το κυνήγι και η αποθήκευση της τροφής, η δημιουργία και η αξιοποίηση εργαλείων, το μαγείρεμα της τροφής, που επέτρεπε την κατανάλωση και αφομοίωση πολύ περισσότερων θερμίδων και θρεπτικών συστατικών, και ο σταδιακά διευρυνόμενος χειρισμός του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο, διέγειραν διαρκώς την ανατροφοδοτούμενη σχέση μεταξύ εγκεφάλου και χεριών, αυξάνοντας δραματικά τις αισθητικο-κινητικές δυνατότητες και των δύο, εντέλει την ευφυΐα και την επιδεξιότητα[2]. Ο εγκέφαλος είναι ένα βιολογικό σύστημα ελέγχου και χειρισμού του σώματος και του περιβάλλοντος, και για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις και στον ρόλο του οργανώθηκε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης σε αλληλοσυνδεόμενες αισθητικές περιοχές, για την επεξεργασία των αισθητικών πληροφοριών, κινητικές περιοχές, για την εξυπηρέτηση των κινητικών δράσεων, και συνειρμικές περιοχές, για τη αλληλοσυσχέτιση πληροφοριών που προέρχονται από διαφορετικά αισθητικά και κινητικά υποσυστήματα. Επειδή όμως ο εγκέφαλος, ως έξυπνο σύστημα εξυπηρέτησης της προσωπικής πραγματικότητας, είναι υποχρεωμένος να αποδίδει μεγαλύτερη σημασία (χώρο) σε αυτούς που τη διεκδικούν αποτελεσματικά, αφιερώνει συγκριτικά μεγαλύτερο τμήμα του στις πλέον ευαίσθητες και δραστήριες περιοχές του σώματος. Το χέρι, με το τόσο πυκνό δίκτυο αισθητικών και κινητικών νευρικών απολήξεων, διεκδικεί και απολαμβάνει τη μεγαλύτερη αντιπροσώπευση στους αισθητικούς και κινητικούς χάρτες του εγκεφάλου, και γι’ αυτόν τον λόγο μάλλον δικαίως αποκλήθηκε «η τελευταία λέξη του μυαλού». Εντυπωσιακή υπογράμμιση της δομικής αλληλεξάρτησης χεριού, εγκεφάλου και κόσμου προσφέρει η παρατήρηση ότι κατά τη συγγενή ανωμαλία της συνδακτυλίας, κατά την οποία τα δάκτυλα του χεριού είναι ενωμένα, η εγκεφαλική περιοχή που αντιστοιχεί στα δάκτυλα είναι σαφώς μικρότερη, αλλά μπορεί να αυξηθεί μετά από χειρουργικό διαχωρισμό τους. Το νευρωνικό υπόστρωμα που επιτρέπει την ανεξάρτητη και λεπτή κίνηση των δακτύλων των πρωτευόντων, και ιδιαίτερα του ανθρώπου, πιστεύεται ότι εξυπηρετείται, πρώτον, από τον αριθμό, την έκταση και τον τρόπο απόληξης των φλοιο-νωτιαίων πυραμιδικών νευρικών ινών, πολλές από τις οποίες ελέγχουν απευθείας τα σωματοκινητικά κύτταρα του νωτιαίου μυελού[3], δεύτερο, από την πολλαπλότητα των προκινητικών φλοιικών περιοχών, καθεμία από τις οποίες σχηματίζει ιδιαίτερους λειτουργικούς βρόχους με άλλες κινητικές περιοχές του εγκεφάλου (πρωτοταγή κινητικό φλοιό, παρεγκεφαλίδα, βασικά γάγγλια) και με τα σωματοκινητικά κύτταρα του νωτιαίου μυελού, για να προκαλέσουν ή/και να ελέγξουν συγκεκριμένες όψεις της κινητικής συμπεριφοράς, αλλά και, τρίτο, από τις εξελικτικά παράλληλες ανατομικές αλλαγές στο ίδιο το χέρι, για παράδειγμα αυτές που οδήγησαν στη δημιουργία ενός μακρού και ισχυρού αντιτακτού αντίχειρα στον άνθρωπο. Ο κοντύτερος αντίχειρας των πρώιμων ανθρωποειδών μπορεί να επέτρεπε σφιχτό πιάσιμο αλλά όχι και επιδέξιο χειρισμό των αντικειμένων. Η αλληλεξάρτηση εγκεφάλου και χεριού εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους. Η προσωπική προτίμηση στη χρήση του ενός χεριού, η δεξιοχειρία ή αριστεροχειρία, η οποία μπορεί να διαγνωσθεί συνήθως από την εμβρυϊκή ηλικία, έχει ευρύτερες συνέπειες στην πλαγίωση (= λειτουργική διαφορά εξειδίκευσης) των ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Το γεγονός ότι τον αισθητικο-κινητικό έλεγχο του κάθε χεριού τον έχει το αντίπλευρο εγκεφαλικό ημισφαίριο, και ότι το 95% των δεξιόχειρων, αλλά μόνο το 70% των αριστερόχειρων, έχουν τα κέντρα του λόγου στο αριστερό ημισφαίριο, καταδεικνύει ότι η προτίμηση χρήσης του δεξιού ή του αριστερού χεριού συνεπάγεται ή μαρτυρά έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης του εγκεφάλου. Και, φυσικά, η δομική και λειτουργική ασυμμετρία των δύο ημισφαιρίων, η οποία είναι εντονότερη στον άνδρα, δεν αφορά μόνο τις περιοχές λόγου. Στους δεξιόχειρες, ο δεξιός μετωπιαίος λοβός είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο αριστερό, και ο αριστερός ινιακός λοβός μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο δεξιό, ενώ η αναλογία μεταξύ φαιής και λευκής ουσίας είναι μεγαλύτερη στο αριστερό ημισφαίριο. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι, πρώτον, στο αριστερό ημισφαίριο αποδίδεται ο έλεγχος της αντίληψης του χρόνου, της λεκτικής μνήμης, της σειριακής-επαγωγικής λογικής σκέψης και της αιτιολογημένης συμπεριφοράς, ενώ στο δεξιό ημισφαίριο αποδίδεται ο έλεγχος της αντίληψης του χώρου, της οπτικής μνήμης, της ολιστικής-συνθετικής διαισθητικής σκέψης και της παρορμητικής και καλλιτεχνικής συμπεριφοράς, και ότι, δεύτερο, βλάβες στο κυρίαρχο «ομιλούν» αριστερό ημισφαίριο προκαλούν αφασία (πρόβλημα στην άρθρωση ή/και κατανόηση του λόγου), απραξία (δυσκολία στην πραγματοποίηση σύνθετων επιδέξιων κινήσεων, συνήθως και των δύο χεριών) και δραματικές συναισθηματικές αντιδράσεις, ενώ βλάβες στο δεξιό «βουβό» ημισφαίριο προκαλούν πρόβλημα προσανατολισμού στον χώρο, προσωπαγνωσία, επίπεδο συναίσθημα, αδυναμία κατανόησης του «μεταφορικού» λόγου, ψυχική αδιαφορία και αγνόηση του αριστερού προσωπικού ημιχώρου, γίνεται απόλυτα κατανοητό γιατί αξίζει ίσως να σκεφθεί ο καθένας μας για τις επιπτώσεις ή συνδηλώσεις της προσωπικής και συλλογικής εξέλιξης της δεξιοχειρίας ή αριστεροχειρίας στο γνωστικό, συμπεριφορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό προφίλ εαυτών και αλλήλων. Γιατί, εκτός των άλλων, η αποδεδειγμένη προκατάληψη με την οποία αντιμετωπίζει διαχρονικά η ανθρωπότητα την υπαρκτή ή ανύπαρκτη διαφορά μεταξύ αριστερού και δεξιού κόσμου, επιβάλλει μία προσεκτικότερη εξέταση και αυτού του ζητήματος[4]. Μπορεί κάποιοι να αδιαφορούν για τους λόγους που οι άνθρωποι ανταλλάσσουν χειραψία με το δεξιό χέρι και οι άνδρες χαϊδεύουν τα γυναικεία γεννητικά όργανα με το αριστερό χέρι κατά την ερωτική συνομιλία, ή πολύ περισσότερο για τους λόγους που ο Θεός ευλογεί με το δεξιό του χέρι (!), ωστόσο, υπάρχουν αντικειμενικοί λόγοι για τους οποίους παιδιά-μαθητές με δεξιό κυρίαρχο ημισφαίριο έχουν ανάγκη διαφορετικής εκπαιδευτικής προσέγγισης, και οι αριστερόχειρες έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να τους συμβούν σοβαρά ατυχήματα και, ίσως, μικρότερο προσδόκιμο επιβίωσης[5]. 3. [η οντογένεση επαναλαμβάνει τη φυλογένεση;] Τα χέρια των πρωτευόντων διαφέρουν από τα πρόσθια άκρα των άλλων ονυχοφόρων ζώων περισσότερο ως προς τη λειτουργία, παρά ως προς τη βασική κατασκευή (αριθμό δακτύλων και διάταξη μυών). Όλα τα πρωτεύοντα χρησιμοποιούν τα χέρια τους για να υποστηρίξουν-εξυπηρετήσουν τον εαυτό τους και για να εξερευνήσουν το περιβάλλον τους. Ο άνθρωπος, όμως, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα πρωτεύοντα, τα οποία σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους χρησιμοποιούν τα χέρια τους για να μετακινούνται, χρησιμοποιεί τα χέρια του για να μετακινηθεί μόνο κατά την πρώτη, βρεφική, περίοδο της ζωής του. Τα χέρια του ανθρώπου, των οποίων η πρώτη καταβολή ανιχνεύεται την 26η ημέρα του εμβρύου, εξελίσσονται λειτουργικά όσο τους επιτρέπει η απίστευτη μεταγεννητική ανταπόκριση / προσαρμογή του αναπτυσσόμενου εγκεφάλου στις μεταβαλλόμενες χρονικές και χωρικές προκλήσεις του περιβάλλοντος. Το νεογέννητο έχει μικρή δυνατότητα αισθητικής διαφοροποίησης και οπτικού-κινητικού συντονισμού των χεριών, αλλά σταδιακά οι δερματικές αισθήσεις και η όραση ενσωματώνονται στο κύκλωμα εγκεφαλικού ελέγχου των χεριών. Από το δεύτερο μισό του πρώτου χρόνου της ζωής, ο εγκέφαλος και τα χέρια αρχίζουν να εκπαιδεύονται / συντονίζονται εντατικά για να αναπτύξουν την επιδεξιότητα των χεριών, δηλαδή να μάθουν πώς θα προσεγγίσουν ένα αντικείμενο, ποιες γωνίες θα σχηματίσουν για να το συλλάβουν, πόση δύναμη θα ασκήσουν σε αυτό, ποια σχέση θα δημιουργήσουν μεταξύ τους τα δύο ανεξάρτητα χέρια ή τα πέντε δάκτυλα καθενός από αυτά. Φυσικά, όλα αυτά προϋποθέτουν τη διαρκή συνειδητή αντίληψη και ασυνείδητη διόρθωση της θέσης των κινούμενων ή ακίνητων χεριών, και την εγκεφαλική προσομοίωση της επιδιωκόμενης κίνησης! Γι’ αυτό, ενώ ένα πρώτο επίπεδο αισθητικο-κινητικού ελέγχου των χεριών κατακτάται σχετικά σύντομα, ο λεπτός και ακριβής χειρισμός τους (π.χ. για την περιστροφή μικρών αντικειμένων ανάμεσα στα δάκτυλα και για το γράψιμο με τα χέρια) απαιτεί μερικά χρόνια, όταν πλέον και ο εγκέφαλος αρχίζει σταδιακά να εκπτύσσει το πλήρες φάσμα των δυνατοτήτων του. Αν ληφθεί υπόψη ότι το χρονικό διάστημα μεταξύ διαδοχικών «χτυπημάτων» του πληκτρολογίου από έναν επιδέξιο χρήστη μπορεί να είναι της τάξης των 60 χιλιοστών του δευτερολέπτου, όπως και το ότι ένας πιανίστας μπορεί να παράγει με κάθε χέρι 20-30 διαδοχικές νότες ανά δευτερόλεπτο, δηλαδή μία νότα ανά 40 χιλιοστά του δευτερολέπτου περίπου[6], όταν είναι γνωστό ότι ο χρόνος αντίδρασης επιλογής (CRT) είναι της τάξης των 500-600 χιλιοστών του δευτερολέπτου (!), καθίσταται πασίδηλη η προνομιακή σχέση του επιδέξιου χεριού με τον εξελικτικά προικισμένο και εκπαιδευμένο εγκέφαλο. 4. [«τοίτα!»[7]] Όπως γίνεται φανερό, τα χέρια του ανθρώπου διατήρησαν μερικά πρωτόγονα χαρακτηριστικά (π.χ. πέντε δάκτυλα, άτριχη παλάμη) και προσαρμόστηκαν στην εξυπηρέτηση των λειτουργικών αποστολών που μπορούσε να υπαγορεύει ο εξελισσόμενος ανθρώπινος εγκέφαλος. Τα πέντε δάχτυλα, στα οποία κάποιοι έβλεπαν πέντε χαρακτηριστικά ηλικιακά ορόσημα του ανθρώπου, από το μικρό δάχτυλο της νεότητας μέχρι τον αντίχειρα των γηρατειών, βρήκαν τον ρόλο και τη σχέση[8] τους στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής και του εγκεφάλου. Είναι επ’ αυτού χαρακτηριστική η ονομασία που σταδιακά απέκτησαν τα δάκτυλα (π.χ. digitus auticularis για το μικρό δάκτυλο που μπορεί να καθαρίσει το αυτί, digitus annularis για το παράμεσο δάκτυλο που φοράει τη βέρα, digitus impudicus για το μεσαίο δάκτυλο της αναίδειας, που θυμίζει τον φαλλό, και digitus demonstratorius για τον δείκτη), αλλά και εντυπωσιακό το πλήθος γραμμάτων, αριθμών, εννοιών ή προσταγών που μπορεί να συμβολίζουν οι διαφορετικές χειρονομίες στα διάφορα δακτυλικά αλφάβητα και στις διάφορες εθνικές νοηματικές γλώσσες, σε κάθε κοινωνικό πλαίσιο (θρησκευτικό, στρατιωτικό, αθλητικό, κυκλοφοριακό κ.ά.), ακόμη και στην τέχνη (βλ. σκιοχειροτεχνία, χειραυτοτεχνία / hand art). Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο κάποιοι βλέπουν στο χέρι που ευλογεί το όνομα του Ιησού Χριστού, και κάποιοι άλλοι βλέπουν στο χέρι το μοντέλο του εγκεφάλου[9]. Αλλά ο άνθρωπος δεν είναι μόνο μοναδικός στην ικανότητά του να χειρίζεται με τέτοια επιδεξιότητα το (άκρο) χέρι του. Είναι και το μοναδικό πλάσμα που μπορεί να δείξει. Και αυτό το κάνει (κυρίως) με τον δείκτη. Το χέρι όμως που δείχνει, γνωστό την τυπογραφία με τον όρο manicule, δεν αντιπροσωπεύει μία απλή κινητική πράξη, άλλη μία από τις χιλιάδες δυνατές χειρονομίες. Είναι πρωτίστως μία διαδραστική νοητική ενέργεια η οποία προϋποθέτει έναν υποκειμενικό εγκέφαλο ικανό να αντιλαμβάνεται ότι αποτελεί μέρος ενός σύνθετου κόσμου, τον οποίο μοιράζεται με άλλους που διαθέτουν την ίδια νοητική συσκευή αναγνώρισης και ερμηνείας του. Είναι δηλαδή μία επικοινωνιακή ενέργεια ενός εγγενώς ικανού να κοινωνικοποιηθεί εγκεφάλου. Όταν τα βρέφη, στην προγλωσσική ηλικία των 11-12 μηνών περίπου, αρχίζουν να δείχνουν με τον δείκτη τους, φαίνεται ότι διαθέτουν ήδη τη νευρωνική πλατφόρμα που τους επιτρέπει να κατανοήσουν ότι μπορούν να καταφέρουν να επηρεάσουν το μυαλό των άλλων: να τους κάνουν να αισθανθούν, να μάθουν ή να κάνουν πράγματα. Στην προϋπάρχουσα αυτή προγλωσσική δομή επικοινωνίας οικοδομείται πιθανότατα η ανάπτυξη των γλωσσικών δεξιοτήτων[10]. 5. [ανεγκέφαλο χέρι] Ο εγκέφαλος, εκτός από κέντρο ελέγχου της σωματικής περιφέρειας, είναι και το όργανο που υποστασιοποιεί και νοηματοδοτεί τα υπαρκτά και τα ανύπαρκτα. Για κάθε άνθρωπο, για κάθε ζώο, υπάρχει μόνο ο κόσμος τον οποίο μπορεί να αντιληφθεί ο εγκέφαλός του. Πέρα από το μήκος κύματος των 400-700 νανομέτρων της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, πέρα από τη συχνότητα των 20-20.000 Hz των ηχητικών κυμάτων, όπως και πέρα από τα περιορισμένα όρια του δικού μας πνευματικού κόσμου, υπάρχει ένα πολύμορφο, πολύβουο και προκλητικό σύμπαν που επιδεικτικά αγνοούμε. Αντίστροφα, ο εγκέφαλος του καθενός ή πολλών μαζί, μπορεί, ευτυχώς ή/και δυστυχώς, να πλουτίζει / πολλαπλασιάζει τον κόσμο με ανύπαρκτα, πολύτιμα και επικίνδυνα, πνευματικά κατασκευάσματα, με τα οποία μπορεί και να δημιουργεί φυσική-υπαρξιακή σχέση[11]. Στο πλαίσιο αυτό, το χέρι υπάρχει όπως και όσο το «βλέπει» ο εγκέφαλος. Το χέρι της κάθε ιδιωτικής και κοινωνικής μονάδας, βασικό εργαλείο (αυτο)εξυπηρέτησης, δημιουργίας, ελπίδας, έκφρασης, αλλά και (γι’ αυτό) απειλητική πνευματική εικόνα της δύναμης των άλλων (του Θεού, των ιμπεριαλιστών, της Εφορίας κ.ά.), παρακολουθεί και εξαρτάται από την τύχη και τα καπρίτσια του εγκεφάλου. Και αν τα, δυστυχώς συχνά, αποφρακτικά ή αιμορραγικά εγκεφαλικά επεισόδια υπενθυμίζουν την εξάρτηση της καθημερινότητας και της δεξιοτεχνίας μας από την επαρκή λειτουργία μίας πολύ μικρής εγκεφαλικής περιοχής[12], άλλες πολύ σπανιότερες παθήσεις φωτίζουν μελαγχολικά τα όρια και την αλήθεια της σχέσης μας με τον κόσμο. Επιπλέον της απραξίας, κατά την οποία ο πάσχων αδυνατεί να προγραμματίσει και να εκτελέσει επιδέξιες κινήσεις παρά την απουσία βλάβης στις αισθητικο-κινητικές εγκεφαλικές περιοχές και στο περιφερικό όργανο, άλλα εντυπωσιακά παραδείγματα της δυνατότητας αποσύνδεσης εγκεφάλου και χεριών αποτελούν η απτική αγνωσία και η αστερεογνωσία, κατά τις οποίες ο πάσχων, παρά την άθικτη απτική του λειτουργία, αδυνατεί να αναγνωρίσει ένα αντικείμενο ψηλαφώντας το μόνο με το ένα (απτική αγνωσία) ή και τα δύο χέρια του (αστερεογνωσία), και ιδιαίτερα η αγνωσία δακτύλων, κατά την οποία ο πάσχων αδυνατεί να διακρίνει, να κινήσει επιλεκτικά, να ονομάσει και να αναγνωρίσει τα δάκτυλα. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να εκδηλώνονται μόνα τους, ή μαζί με άλλα (δυσγραφία / αγραφία, δυσαριθμησία / αναριθμησία και σύγχυση αριστερού-δεξιού), οπότε και συναποτελούν τα κλινικά συμπτώματα του συνδρόμου Gerstman. Το σύνδρομο αυτό έχει αποδοθεί είτε σε βλάβη της γωνιώδους έλικας (στη μεθόριο μεταξύ βρεγματικού, κροταφικού και ινιακού φλοιού) του επικρατούντος (συνήθως αριστερού) ημισφαιρίου, είτε εναλλακτικά σε υποφλοιική βλάβη γειτονικών νευρικών ινών που εκκινούν από διαφορετικές φλοιικές περιοχές[13]. Στην προσπάθεια να εξηγηθεί η συνύπαρξη τόσο διαφορετικών συμπτωμάτων στο αμφιλεγόμενο αυτό σύνδρομο, έχει επιχειρηθεί και η σύνδεση της πιθανόν πρωτεύουσας διαταραχής του δεξιού-αριστερού αποπροσανατολισμού τόσο με την γραφή (κίνηση του χεριού από αριστερά προς τα δεξιά ή αντιθέτως, ε ή 3, p ή q, b ή d), όσο και με την αριθμητική και την αναγνώριση των δακτύλων, αφού τα αριθμητικά συστήματα είναι βασισμένα στη σχέση των αριθμών μεταξύ τους στον χώρο (57 ή 75, ΧΙ ή ΙΧ), και οι πρώτες προσπάθειες αρίθμησης από κάθε παιδί γίνονται με τη βοήθεια των δακτύλων, σε ένα (δεκαδικό) σύστημα που κάθε δάκτυλο έχει και τη σειρά του και τη σχέση του με τα άλλα. Μέλη του συνόλου, όμως, που δεν αναγνωρίζονται από, ή δεν αναφέρονται όπως πρέπει ιεραρχικά στο όποιο οργανωμένο κεντρικό σύστημα διοίκησης και παροχής τίτλων κυριότητας, θεωρούνται ξένα ή αναρχικά. Το ξένο (alien) χέρι, πάθηση κατά την οποία το άτομο δεν αναγνωρίζει το χέρι ως δικό του, και το αναρχικό χέρι, πάθηση κατά την οποία το χέρι πραγματοποιεί σύνθετες κινήσεις τις οποίες το άτομο δεν αναγνωρίζει ως εκούσιες, αποτελούν δυσδιάκριτες μεταξύ τους νοσολογικές οντότητες στις οποίες οι όποιες εντοπισμένες εγκεφαλικές βλάβες στερούν την άθικτη πρωτοταγή κινητική φλοιική περιοχή από την απαραίτητη ενημέρωση-πληροφόρηση που φυσιολογικά λαμβάνει από άλλες προκινητικές περιοχές. Γιατί η ευθύνη για την πραγματοποίηση μίας ενέργειας μπορεί να έχει ανατεθεί σε ένα συγκεκριμένο στέλεχος (πρωτοταγή κινητική περιοχή) ενός συνόλου, όλο όμως το υπόλοιπο πληροφοριακό υλικό το επεξεργάζονται άλλα στελέχη. Η διακοπή της σχέσης των επιμέρους στελεχών / εγκεφαλικών περιοχών μπορεί να οδηγήσει σε διακοπή της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, με τον τρόπο που ιδιοφυώς υπαινίσσονται τα σκόρπια μέλη του σώματος στον δυστοπικό ασπρόμαυρο κόσμο της Γερνίκα του Πικάσο. 6. [από την βιολογική δυνατότητα στην ικανότητα] Η θεμελίωση της κυριαρχίας του ανθρώπου στον ευμετάβλητο αυτόν πλανήτη υπήρξε αποτέλεσμα της σταδιακής εξέλιξης ενός εγκεφάλου ικανού να αντιμετωπίσει και να χειριστεί παντοειδείς προκλήσεις. Ωστόσο, η μεγαλύτερη ποσότητα / πολυπλοκότητα των δομικών στοιχείων του ανθρώπινου εγκεφάλου δεν αρκεί για τη συνέχιση της κυριαρχίας του ανθρώπου. Τα 16 δισεκατομμύρια φλοιικά νευρικά κύτταρα του ανθρώπινου εγκεφάλου, πολύ περισσότερα από ό,τι σε κάθε άλλο είδος ζώου, δεν αρκούν από μόνα τους για να μας κάνουν αυτό που μπορούμε να γίνουμε. Η ακριβής οργάνωση-δικτύωση των κυττάρων αυτών εξαρτάται από την καταλυτική παρέμβαση του περιβάλλοντος. Γιατί το έξυπνο βιολογικό σύστημα εγκέφαλος (είναι τέτοιο γιατί) εξαρτά την αρχική χονδροειδή του συγκρότηση από τα γονίδια, αλλά (πολλαπλασιάζει δραματικά τις δυνατότητές του γιατί) έχει το ίδιο εναποθέσει την τύχη / εξέλιξη της παραπέρα διαμόρφωσής του στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον, στην καταλυτική δύναμη της ανατροφής και της εκπαίδευσης. Το μυαλό και τα χέρια καθενός, σε κάθε γενιά, πρέπει ξανά και ξανά να μαθαίνουν από τη γνώση και την εμπειρία των προηγούμενων για να κάνουν τη βιολογική δυνατότητα ανθρώπινη ικανότητα. Τα όσα μπορούν να κάνουν ή ενδεχομένως και να πουν (μήκος δακτύλων και γραμμής ζωής, δακτυλικά αποτυπώματα) τα χέρια είναι αμέτρητα, και εξαρτώνται από το μυαλό που τα κυβερνά και το οποίο πρέπει πρώτα να εκπαιδεύεται σωστά για να τα εκπαιδεύει εν συνεχεία σωστά. Τώρα και πάντοτε. Η σημερινή όμως πραγματικότητα γεννά κάποια, αναπόφευκτη έτσι ή αλλιώς, ανησυχία για το μέλλον. Και επειδή, όπως οφείλει να γνωρίζει και ο κάθε απλός παρατηρητής της εξέλιξης των ειδών, αλλά και των ιστορικο-κοινωνικών δεδομένων, το μέλλον καθορίζεται από τις προηγούμενες βιοκοινωνικές επιλογές, μένει να δούμε εάν το χέρι και ο άνθρωπος θα συνεχίσουν να πορεύονται τον δρόμο της αμοιβαίας και ευρύτερης κοινής ωφέλειας. Στις προβιομηχανικές και βιομηχανικές κοινωνίες, κάθε χέρι που μπορούσε να σηκώσει πέτρα, να τραβήξει έναν μοχλό ή να κρατήσει ένα όπλο, ένα μολύβι, είχε την αξία του· για τον καθένα ξεχωριστά, που προσδοκούσε ανταμοιβή και κέρδιζε τουλάχιστον αυτοεκτίμηση, αλλά και για το σύνολο, που οργάνωνε τις δραστηριότητές του στη βάση της συνειδητοποίησης και της ανάγκης αυτής της αξίας. Σήμερα όμως, και πολύ περισσότερο μάλλον αύριο, η αξία του επιδέξιου και καλλιεργημένου χεριού αμφισβητείται εν τοις πράγμασι όλο και εντονότερα, όχι μόνο από το οικονομικό και πολιτικό σύστημα, αλλά δυστυχώς και από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές-θύματα κάθε ανθρώπινης επιλογής. Από την εποχή της μαζικής χειρωνακτικής γεωργίας έως την αυτοματοποιημένη / ρομποτοποιημένη γεωργία, από την εποχή των μεγάλων στρατών έως τους κυβερνοπολέμους και τα κυβερνοσκουλήκια, και από την εποχή των πολυάνθρωπων βιομηχανιών κατασκευής έως τους τρισδιάστατους εκτυπωτές, μπορεί ο άνθρωπος να πορεύεται τον δρόμο που τον οδήγησε να αντικαταστήσει χθες το άλογο και το βόδι με τη μηχανή, σήμερα τον ταξιδιωτικό πράκτορα με τον ιντερνετικό αλγόριθμο, και αύριο ίσως τον νευρολόγο-ψυχίατρο με τον προσωπικό σαρωτή εγκεφάλου, προοδευτικά όμως θα χρειαστεί να πάρει πραγματικά δύσκολες ιδεολογικοπολιτικές αποφάσεις για την πορεία και την τύχη τη δική του και των χεριών του. Ελπίζω να είναι στο χέρι του. [1] Σύμφωνα με την ευρέως διαδεδομένη άποψη, η δεξιοτεχνία των χεριών ήταν φυσική συνέπεια της όρθιας στάσης των πρώιμων ανθρωποειδών. Ωστόσο, σύγχρονα ευρήματα αμφισβητούν την άποψη αυτή και καθιστούν πιθανό το ενδεχόμενο να εξελίχθηκαν ανεξάρτητα οι εγκεφαλικές/σωματικές προσαρμογές που οδήγησαν στην επιδέξια χρήση των εργαλείων και στην όρθια στάση. Βλ. T. Hashimoto, K. Ueno, A. Ogawa, T. Asamizuya, C. Suzuki, K. Cheng, M. Tanaka, M. Taoka, Y. Iwamura, G. Suwa, A. Iriki, Hand before foot? Cortical somatotopy suggests manual dexterity is primitivε and evolved independently of bipedalism, Philosophical Transactions of Royal Society B, 368 (1630). doi: 10.1098/rstb.2012.0417 [2] Τη σχέση μεταξύ ευφυΐας και δεξιοτεχνίας αναδεικνύει και η μειωμένη επιδεξιότητα των παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες (π.χ. σύνδρομο Down). Είναι πιθανό ότι η μειωμένη επιδεξιότητα των παιδιών με περιορισμένες γνωστικές δυνατότητες οφείλεται, ίσως μεταξύ άλλων, στην έλλειψη προσαρμοστικότητας και στη μικρή δυνατότητα νοητικής αναπαράστασης/αναζήτησης των ποικίλων λύσεων σε κάθε νέα κινητική πρόκληση που αντιμετωπίζουν. Βλ. D. Sugden, 1998, “Manual skills in children with learning difficultie”, στο Kevin J. Connolly (ed.), The Psychobiology of the Hand, Mac Keith Press, 1999, σ. 230-240. [3] Η απευθείας σύνδεση των μεγάλων πυραμοειδών κυττάρων του κινητικού φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων με τα σωματοκινητικά κύτταρα του νωτιαίου μυελού, τα οποία κινούν τους μυς των χεριών, φέρνει με ένα τρόπο τα χέρια κοντύτερα στον εγκέφαλο. [4] Για μία σχετικά σφαιρική εξέταση του θέματος ‘δεξιό-αριστερό’ στη φύση, στο σώμα, στον εγκέφαλο, στην κοινωνία, στην εκπαίδευση και στον πολιτισμό βλ. (α) Ε. Σαββάκη, Οι παράλληλοι εαυτοί μας. Λογική σκέψη και διαίσθηση: Συνείδηση χωρίς ομιλία: Ενοποίηση μέσω του ομιλούντος εαυτού. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997, (β) Ch. McManus, Right Hand, Left Hand. The Origins of Asymmetry in Brains, Bodies, Atoms and Cultures. Harvard University Press, 2002, και (γ) Γ.Χ. Παπαδόπουλος, «Ο Κόσμος ως Υπόθεση (Α)συμμετρίας» στο Γ. Χ. Παπαδόπουλος και Η. Κούβελας, Το Σύμπαν των Εγκεφάλων, University Studio Press, 2011, σ. 25-39 . [5] Βλ. S. Coren, “Left-handedness and accident-related injury risk”, American Journal of Public Health, 1989, τ. 79(8), 1040-1041, και S. D. Stellman, E. L. Wynder, D. J. DeRose, J. E. Muscat, “The epidemiology of left-handedness in a hospital population” Annals of Epidemiology, 1995, τ. 7(3), 167-171. [6] Βλ. L. Jones, 1998, “Manual dexterity”, στο Kevin J. Connolly (ed.), The Psychobiology of the Hand, Mac Keith Press, 1999, σ. 47-62. [7] Όπως λέει και το Μυρτάκι το οποίο κατάλαβε πολύ νωρίς ότι μοιραζόμαστε τον ίδιο κόσμο, και συνεχίζει να δείχνει δεξιά και αριστερά απορώντας και θαυμάζοντας. [8] Η σχέση του μήκους των δακτύλων, ιδιαίτερα αυτή μεταξύ του δείκτη και του παράμεσου, έχει υποστηριχθεί ότι αποτελεί δείκτη των επιπέδων τεστοστερόνης στα οποία έχει εκτεθεί ένα άτομο κατά την εμβρυική ηλικία, αλλά και, μεταξύ πολλών άλλων, δείκτη αρρενωπότητας, γονιμότητας και σεξουαλικού προσανατολισμού, αθλητικών και μουσικών ικανοτήτων, ακόμη και κινδύνου νόσησης από αυτισμό και καρκίνο του προστάτη. Βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Digit_ratio. [9] Βλ. W. G. Smith, S. Cheetham (eds), A Dictionary of Christian Antiquities, vol. 1, John Murray, London 1875· http://www.drdansiegel.com/home/, αλλά και J. Bulwer, Chirologia: Or the Natural Language of the Hand (1644), Literary Licensing, LLC, 2014. [10] Βλ. M. Tomasello, M. Carpenter, and U. Liszkowski, “A New Look at Infant Pointing”, Child Development, 2007, 78(3), 705-722. [11] Δυνατότητα εμβάθυνσης του προβληματισμού για τον τρόπο που ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποκτά αντίληψη ιδιοκτησίας για τα μέλη του σώματος, αλλά και για την προθυμία με την οποία «υιοθετεί» ανύπαρκτα κατασκευάσματα, παρέχουν πειράματα με ψεύτικα μέλη. Σε ένα από αυτά, οι ερευνητές προσέθεταν δίπλα στο φυσικό (π.χ. δεξιό) χέρι εθελοντών ένα λαστιχένιο ψεύτικο χέρι, καλυμμένο και αυτό, από τον καρπό και πάνω, με το ίδιο ρούχο. Όταν οι ερευνητές χάιδευαν ή απειλούσαν να χτυπήσουν οποιοδήποτε από τα δύο χέρια, το φυσικό ή το λαστιχένιο, οι εθελοντές αντιδρούσαν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, λες και είχαν πραγματικά δύο δεξιά χέρια. Βλ. A. Guterstam, V. I. Petkova, H. H. Ehrsson, “The illusion of owning a third arm”, PLoS One 6, 2011, e17208, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0017208. [12] Η σχέση της συμπεριφοράς με τη λειτουργία μικρών εγκεφαλικών δομών εξακολουθεί δυστυχώς να ενοχλεί και σήμερα όσο ενοχλούσε ενάμιση αιώνα πριν τον πνευματώδη Όσκαρ Ουάιλντ, ο οποίος σχολίαζε περιπαικτικά αυτούς που βρίσκουν «μία παράξενη ευχαρίστηση να αποδίδουν τις σκέψεις και τα πάθη του ανθρώπου σε κάποιο μαργαριταρένιο κύτταρο στον εγκέφαλο». [13] Βλ. https://rarediseases.org/rare-diseases/gerstmann-syndrome/, αλλά και E. Rusconi, P. Pinel, S. Dehaene, A. Kleinschmidt, “The enigma of Gerstmann's syndrome revisited: a telling tale of the vicissitudes of neuropsychology”, 2010, Βrain, 133 (2), 320-332.

Το μακρύ χέρι του ανθρώπινου μυαλού

Σύνδεση