Ἡ ἐπιμονὴ τοῦ φιλελευθερισμοῦ - Σκέψεις πάνω στὸ μανιφέστο τοῦ «Economist»

1. Τρία εἶναι τὰ συστατικὰ τοῦ φιλελευθερισμοῦ, ὡς ἰδεολογικοῦ ρεύματος καὶ πολιτικοῦ κινήματος, ποὺ οἱ ἐπικριτές του τείνουν νὰ ἀποσιωποῦν (καὶ οἱ ὑπερασπιστές του ἐν πολλοῖς νὰ ἀγνοοῦν) –σὲ κοινωνίες ἰδίως ποὺ δὲν ὑπῆρξαν ποτέ, ἢ μόνον κατ’ ἐπίφασιν, φιλελεύθερες, ὅπως ἡ νεοελληνική. Πρῶτον, ὁ φιλελευθερισμὸς τόσο στὴν πολιτιστικὴ ὅσο καὶ στὴν οἰκονομική του ἔκφραση, ὑπῆρξε ἕνα ἐπαναστατικὸ κίνημα. Διέλυσε τὶς γνωσιολογικές, ἠθικὲς καὶ κοινωνικὲς δομὲς τοῦ μεσαιωνικοῦ κόσμου καὶ ἔβαλε τὰ θεμέλια τοῦ σημερινοῦ. Ἐνέπνευσε τὴν Ἀγγλικὴ ἐπανάσταση τοῦ 1689, τὴν Ἀμερικανικὴ τοῦ 1776, τὴν Γαλλικὴ τοῦ 1789 στὴν πρώτη φάση της, καθὼς ἐκεῖνες τοῦ 1848 σὲ ὅλη τὴν Εὐρώπη. Δεύτερον, ὁ φιλελευθερισμὸς εἶναι ἀπὸ τὴν καταβολή του ἕνα προοδευτικὸ ρεῦμα δράσης καὶ στοχασμοῦ. Δὲν ἀπολιθώθηκε ποτὲ γύρω ἀπὸ κάποιες ἀναλλοίωτες παραδοχές, ἀλλὰ ἀντίθετα ἀπορρόφησε δημιουργικὰ τὰ μελήματα, ἰδίως ἐκεῖνο τῆς κοινωνικῆς ἰσότητας, τῶν μεταγενέστερων περιόδων. Τρίτον, παρ’ ὅλη τὴν λυσσώδη ἐπίθεση ποὺ δέχθηκε ἀπὸ τοὺς ὁλοκληρωτισμοὺς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα βγῆκε νικητὴς ἀπὸ τὴν πάλη αὐτή. Καὶ ἰδίως μετὰ τὴν θεαματικὴ κατάρρευση τῆς λενινοσταλινικῆς αὐτοκρατορίας τὸ 1989-91, κατέστη σαφὲς ὅτι ὁποιαδήποτε ἀντίληψη κι ἂν ἔχει κανεὶς γιὰ τὴν δίκαιη συγκρότηση τῆς σημερινῆς παγκοσμιοποιημένης ἀνθρώπινης πραγματικότητας, κάθε τέτοιο ὅραμα δικαιοσύνης δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ἐδράζεται στὰ ἱστορικὰ κεκτημένα τοῦ φιλελευθερισμοῦ, δηλαδὴ στὸ ἀπαραβίαστο τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν. Ἀκόμη καὶ τὸ κύριο ἀντιφιλελεύθερο διανοητικὸ ρεῦμα σήμερα, δηλαδὴ ἡ μετανεωτερικὴ «ἀποδόμηση», στὸν βαθμὸ ποὺ εἶναι σὲ θέση νὰ ἐκφράσει μιὰ κατανοητὴ κοινωνικὴ κριτικὴ τῆς δυτικῆς κοινωνίας, εἶναι ὑποχρεωμένη νὰ μεταχειρισθεῖ θεμελιώδεις ἔννοιες ἀπὸ τὴν φιλελεύθερη φιλοσοφικὴ παρακαταθήκη, ὅπως τὰ δικαιώματα. Μιὰ μονομερὴς ἀναφορὰ στὴν ὑλικὴ ἰσχὺ καὶ στὴν πολιτικὴ ἐξουσία (μὲ τὸν τρόπο τοῦ Κὰρλ Σμίτ, τοῦ πρωθιερέα τοῦ μεταμαρξιστικοῦ ἀντιφιλελευθερισμοῦ) δὲν εἶναι ἐπαρκής, καθὼς δικαιώνει ὁποιοδήποτε πολιτικὸ πρόταγμα, ἐκεῖνο ποὺ «ἀρέσει» στὸν μεταμοντέρνο «ριζοσπαστισμὸ» ἀλλὰ καὶ τὸ ἀντίθετό του.[1] Ἀσφαλῶς, ὁ φιλελευθερισμὸς τοῦ δικοῦ μας αἰώνα, ὅπως ἐμφατικὰ δηλώνει τὸ Μανιφέστο τοῦ Economist, θὰ εἶναι διαφορετικὸς ἀπὸ τὶς προγενέστερες μορφές του, καθ’ ὅσον βρίσκεται ἐνώπιον καινοφανῶν προκλήσεων. Αὐτὲς εἶναι: ἡ ὑπερεθνικὴ δυναμικὴ τοῦ χρηματιστικοῦ κεφαλαίου, οἱ γενικευμένες μεταναστευτικὲς ροές, ἡ κλιματικὴ ἀλλαγή, ἡ ἀναζωπύρωση τοῦ ξενοφοβικοῦ καὶ λαϊκιστικοῦ ἐθνοκεντρισμοῦ καὶ τῆς σκοταδιστικῆς καὶ δολοφονικῆς θρησκοληψίας. Κυρίως ὅμως ἡ αὐτάρεσκη ἀπομόνωση τῶν ἐλίτ ἐξουσίας (πολιτικῶν, οἰκονομικῶν καὶ διανοητικῶν) ἀπὸ τὰ λαϊκὰ στρώματα. Μὲ δεδομένη ὅμως τὴν ἱστορικὴ προσαρμοστικότητα ποὺ ἡ φιλελεύθερη συνείδηση ἔχει ἐπανειλημμένως ἐπιδείξει, ἡ πιθανότητα εἶναι μεγάλη ὅτι θὰ ἀνταποκριθεῖ καὶ σ’ αὐτὲς τὶς προκλήσεις. Τὸ Μανιφέστο περιέχει μιὰ πλειάδα πρακτικῶν προτάσεων, ποὺ δίνουν ἔναυσμα γιὰ μιὰ ἐπικοδομητικὴ συζήτηση πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτή. 2. Ὁ φιλελευθερισμὸς δὲν ἦταν ποτὲ μιὰ ἀποκλειστικὰ οἰκονομικὴ θεωρία. Βασικὲς πηγές του εἶναι ὁ Ἄνταμ Σμὶθ καὶ ὁ Τζὼν Λόκ, ὅπως ἀναφέρει τὸ Μανιφέστο, καὶ ἡ πιὸ ἐμπνευσμένη φιλοσοφική του ἔκφραση ἦταν ἡ ἠθικὴ φιλοσοφία τοῦ Ἰμμάνουελ Κὰντ (αὐτὸ δὲν τὸ ἀναφέρει). Ὁ Ἄνταμ Σμὶθ δὲν ἦταν ἕνας οἰκονομολόγος με τὴν στενὴ ἔννοια. Ἦταν ἕνας ἠθικὸς φιλόσοφος. Ἡ Θεωρία τῶν ἠθικῶν συναισθημάτων, ἔργο τοῦ 1759, ὁρίζει τὸν εὐρύτερο πολιτιστικὸ καὶ κοινωνικὸ περίγυρο τῆς συμπεριφορᾶς τῶν ἀνθρώπινων ὑποκειμένων, καὶ εἶναι προαπαιτούμενο γιὰ νὰ κατανοήσει κανεὶς τὴν στενὰ οἰκονομικὴ συμπεριφορὰ τῶν ἀτόμων (τοῦ Homo Oeconomicus) ὅπως περιγράφεται στὸν Πλοῦτο τῶν Ἐθνῶν (1776). Ἡ ἀτομοκεντρικὴ θεωρία τῆς οἰκονομικῆς συμπεριφορᾶς ὁρίζει ὡς ἐλατήριό της τὴν ἔμφυτη ἐνόρμηση «to truck, barter and exchange», δηλαδὴ τὴν οἰκονομικὴ ἀνταλλαγὴ σὲ ὅλες τὶς μορφές της, ἐμπράγματες ἢ ἐγχρήματες. Ὅμως δὲν ἰσχυρίζεται ποτὲ καὶ πουθενὰ ὅτι κατὰ τὴν ἐπιδίωξη ἀτομικοῦ κέρδους ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ δοσοληψία τὰ πάντα ἐπιτρέπονται, περιλαμβανομένης τῆς βίας καὶ τοῦ δόλου ποὺ καταπατᾶ τὴν ἠθικὴ αὐτονομία καὶ ἀξιοπρέπεια τοῦ ἄλλου. Ἀντίθετα πρόκειται γιὰ συμπεριφορὰ ποὺ ἐφαρμόζει στὴν πράξη τὴν ἀνθρώπινη ἰσότητα καὶ ἀμοιβαιότητα, ὑπὸ συνθῆκες κατὰ τὶς ὁποῖες κανεὶς ἀπὸ τοὺς συμβαλλομένους δὲν ἔχει τὴν φυσικὴ ἰσχὺ νὰ ἐλέγξει τὴν λειτουργία τῆς ἀγορᾶς πρὸς ἴδιον ὀφελος («τέλειος ἀνταγωνισμός»). Αὐτὸς εἶναι ὁ ἰδεότυπος τῆς ἀνοικτῆς οἰκονομίας, ὁ ὁποῖος πηγάζει ἀπὸ τὴν θεωρία τῆς ἀνθρώπινης φύσης ποὺ ὑπάρχει στὴν Θεωρία τῶν ἠθικῶν συναισθημάτων. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει μέσα του τὴν ἐκ φύσεως προδιάθεση γιὰ ἐνσυναίσθηση (sympathy), δηλαδὴ τὴν ἐνστικτώδη τάση νὰ βάζει τὸν ἑαυτό του στὴν θέση τοῦ ἄλλου καὶ νὰ ταυτίζεται μὲ τὴν φαντασία μὲ τοὺς πόνους καὶ τὶς χαρές του. Τὸ Ἐγὼ περιέχει (ἔμμεσα ἔστω) τὸ μὴ-Ἐγώ. Μὲ οἰκονομικοὺς ὅρους, γιὰ νὰ ὠφεληθῶ ἀπὸ τὸν ἄλλον πρέπει νὰ τὸν ὠφελήσω. Ταυτόχρονα, ὑπεράνω ὅλων ὑπάρχει ἕνας «ἀμερόληπτος παρατηρητής» (impartial observer), δηλαδὴ ἡ κοινωνία ἡ ὁποία τελικὰ κρίνει ἂν ἡ συμπεριφορὰ τοῦ δρῶντος παραβιάζει τὸν κανόνα τῆς ἰσότητας καὶ τοῦ σεβασμοῦ τῆς ἀξιοπρέπειας τοῦ ἄλλου σὲ ὅλες τὶς διαπροσωπικὲς σχέσεις. Ἡ πολιτικὴ τάξη πραγματώνει αὐτὴ τὴν ἐλεγκτικὴ λειτουργία τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν μεριά του ὁ συνειδητὸς καὶ πεπαιδευμένος πολίτης εἶναι σὲ θέση μὲ τὶς δικές του ἔμφυτες ὀρθολογικὲς δυνάμεις νὰ κατανοήσει τὰ προσωπικὰ ὅρια, τουτέστιν τί δικαιοῦται νὰ ζητήσει σὲ κάθε ἀνταλλαγὴ καὶ τί ὑποχρεοῦται νὰ ἀποδώσει. Αὐτὴ εἶναι μιὰ ὀρθολογικῶς ὁριζόμενη κατάσταση δικαιοσύνης. Τὸ σχῆμα αὐτὸ δὲν περιγράφει τὴν ὑπάρχουσα κοινωνικὴ καὶ οἰκονομικὴ πραγματικότητα. Θέτει ἀντίθετα ἕνα πλέγμα δεοντολογικῶν προϋποθέσεων, ποὺ ἐπιτρέπουν ρυθμιστικὴ παρέμβαση στὸ πραγματικὸ οὕτως ὥστε αὐτὸ νὰ ἐξορθολογισθεῖ, δηλαδὴ νὰ μετασχηματισθεῖ σὲ μιὰ δίκαιη τάξη πραγμάτων (π.χ. διὰ τῆς καταργήσεως κρατικῶν καὶ ἰδιωτικῶν μονοπωλίων). Ἡ ριζοσπαστική, ἀνατρεπτικὴ αἰχμὴ τοῦ ἐπιχειρήματος εἶναι προφανής. Κλίφορντ Στιλ, PH-620, 1942, Clyfford Still Museum, Ντένβερ. Παρόμοια ἀπαντᾶμε καὶ στὸν Λόκ, ὅπου ἡ ἰδιοκτησία ὁρίζεται ὡς δικαίωμα ποὺ θεμελιώνεται ὅμως στὴν ἐργασία αὐτοῦ ποὺ τὴν κατέχει. Ἡ πολιτικὴ τάξη κατακυρώνει καὶ διαφαλίζει μὲ νομικὰ μέσα τοῦτο τὸν ἠθικὸ τίτλο, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀπαράγραπτος ‒ὅσο κι ἂν διαταράσσει τὶς ἀρχικὲς σχέσεις φυσικῆς ἰσότητος ἡ εἰσαγωγὴ τοῦ χρήματος. Ἡ ἐργασιακὴ θεωρία τῆς ἀξίας (ποὺ δὲν ἦταν ἐπινόηση τοῦ Μάρξ, ἀλλὰ τῆς πολιτικῆς οἰκονομίας τοῦ φιλελευθερισμοῦ) γίνεται ἔτσι ἕνα κριτήριο δίκαιης κατανομῆς τοῦ ἐθνικοῦ πλούτου, καὶ ἐργαλεῖο ριζοσπαστικῆς πολιτικῆς πράξης γιὰ νὰ ἀνατραπεῖ μιὰ τυχὸν κατάσταση ὅπου μιὰ κοινωνικὴ ὁμάδα ποὺ δὲν ἐργάζεται σφετερίζεται οἰκονομικὸ προϊὸν ποὺ δὲν τῆς ἀνήκει (στὴν περίπτωση τοῦ Ρικάρντο αὐτοὶ ἦταν οἱ μεγαλοκτηματίες). Τὸ αἴτημα γιὰ τὴν κατάργηση τῶν νόμων περὶ σιτηρῶν βασιζόταν πάνω σὲ ἕνα τέτοιο ἐπιχείρημα (κατὰ τῶν ἄεργων κατεχόντων). Ὁ κλασικὸς λοιπὸν φιλελευθερισμὸς ὄχι μόνο δὲν ἦταν ἀναίσθητος στὸ αἴτημα τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης, ἀλλὰ ἦταν ἐξ ἀρχῆς διαποτισμένος ἀπ’ αὐτό. Ἡ «κατηγορικὴ προσταγὴ» τοῦ Κὰντ ἦταν ἡ πιὸ εὐγενικὴ ἔκφραση τῆς ἠθικῆς τῆς φιλελεύθερης κοινωνίας, δηλαδὴ τῶν ἀξιακῶν προϋποθέσεων γιὰ νὰ εἶναι μιὰ κοινωνία ἰσότητας. Ἡ ὑποχρέωση ἐδῶ εἶναι ὁ ἄνευ ὅρων σεβασμὸς τοῦ ἄλλου ὡς ἐλλόγου ὑποκειμένου, καὶ ὄχι ἡ χρήση του ὡς μέσου γιὰ τὴν ἀποκόμιση ὑλικοῦ ὀφέλους. Δὲν βασίζεται, συνεπῶς, σὲ ὑπολογισμοὺς ἰδίας ὠφελείας. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἐπιταγὴ τοῦ λόγου ποὺ δὲν ἀπορρέει ἀπὸ τὴν ἐμπειρία, ἀλλὰ ὀφείλει νὰ ἐφαρμοσθεῖ στὴν ἐμπειρικὴ συμπεριφορὰ τῶν ἀτόμων, μὲ προφανεῖς ἀνατρεπτικὲς πολιτικὲς ἐπιπτώσεις σὲ μιὰν ἐκμεταλλευτικὴ καὶ ἄνιση κοινωνία. Ὁ Μὰρξ εἰρωνεύθηκε τὸν Κάντ, στὴν Γερμανικὴ ἰδεολογία, ὡς ἐκφραστὴ τῆς ἠθικότητας τοῦ μέσου «Γερμανοῦ ἐμπόρου». Εἶχε δίκιο, ἀλλὰ πολὺ περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι νόμιζε. Ἕνα δίκιο ποὺ ἀνέτρεπε τὴν δική του ἰδέα ὅτι ὁ «καπιταλισμός» εἶναι ἕνα σύστημα ποὺ στὴν ἴδια τὴν θεωρητικὴ καὶ ὀντολογική του ἀκόμα κατασκευή, οὕτως εἰπεῖν, προϋποθέτει τὴν ἀχαλίνωτη ἐκμεταλλευτικὴ κακουργία. Αὐτὸ εἶναι εἰδεχθὴς παραχάραξη τῶν προθέσεων τῶν διανοητῶν τοῦ φιλελευθερισμοῦ καὶ τῆς πολιτικῆς δράσης ποὺ ἐνέπνευσαν. Ὁ ἰδεότυπος τῆς ἀνοικτῆς κοινωνίας εἶναι ἕνα ὅπλο κοινωνικῆς ἀλλαγῆς, καὶ ὄχι συμβουλὴ ὑποταγῆς στὴν ἐμπειρικὴ ἀδικία. Ὁ στοχαστής, ὅμως, ποὺ κατανόησε καὶ ἐξέφρασε μὲ τὸν πιὸ ὀξὺ καὶ κατηγορηματικὸ τρόπο αὐτὴν τὴν ἐγγενὴ ταύτιση τοῦ φιλελευθερισμοῦ μὲ τὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη εἶναι ὁ ἐμβληματικότερος ἐκπρόσωπος τῶν φιλελεύθερων ἰδεῶν τοῦ 19ου αἰώνα, ὁ Τζὼν Στιούαρτ Μίλλ. Οἱ Ἀρχὲς τῆς πολιτικῆς οἰκονομίας εἶναι τὸ κλασικὸ ἔργο ποὺ συνοψίζει τὴν ἐξέλιξη τῆς φιλελεύθερης οἰκονομικῆς σκέψης μέχρι τὴν στιγμὴ ποὺ δημοσιεύθηκε (τὸ 1848, λίγο πρὶν τὴν ἔκρηξη τῶν ἐπαναστάσεων). Τὸ ἔργο εἶχε τρεῖς ἐκδόσεις στὴν διάρκεια τῆς ζωῆς του, καὶ κάθε μία ἀπ’ αὐτὲς σημειώνει μιὰ ἀποφασιστικὴ ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὴν φιλελεύθερη οἰκονομικὴ ὀρθοδοξία τοῦ «κράτους νυχτοφύλακα» τῶν μέσων τοῦ 19ου αἰώνα (τὸν λεγόμενο «φιλελευθερισμὸ τοῦ Μάντσεστερ»). Στὴν τρίτη ἔκδοση τοῦ 1871 θεωρεῖται πλέον οἰκονομικῶς παραδεκτὴ ἡ κυβερνητικὴ παρέμβαση γιὰ τὴν ἀνακούφιση τῶν ἐργατικῶν τάξεων, ἐνῶ ὁ κομμουνισμὸς ἀποτιμᾶται ὡς ἕνα ἐναλλακτικὸ οἰκονομικὸ σύστημα ποὺ εἶναι πρακτικῶς ἐφαρμόσιμο. Στὴν Αὐτοβιογραφία του (1873) ὁ Μὶλλ περιγράφει ρητῶς τὸν ἑαυτό του ὡς «σοσιαλιστή», χωρὶς φυσικὰ νὰ ἀποκηρύσσει τὶς ἀρχὲς τῆς φιλελεύθερης οἰκονομίας καὶ κοινωνίας. Ὁ Μὶλλ παράγει τὸ κράτος πρόνοιας μέσα ἀπὸ τὴν ἐγγενὴ ἐξέλιξη τοῦ ἴδιου τοῦ συστήματος τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς, διατυπώνει δηλαδὴ μιὰ «σοσιαλδημοκρατικὴ θεωρία», ἡ ὁποία ὅμως ἐκκινεῖ ἀπὸ τὶς παραδοχὲς τῆς φιλελεύθερης πολιτικῆς οἰκονομίας χωρὶς νὰ τὶς ἐγκαταλείπει, καὶ ὄχι ἀπὸ ἐκεῖνες τοῦ μαρξισμοῦ (ὅπως ὁ Μπέρνσταϊν, ποὺ τὶς ἐγκαταλείπει). Τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Μὶλλ εἶναι ὅτι ἡ φιλελεύθερη θεωρία τῆς ἀτομικῆς ἰδιοκτησίας προϋποθέτει ὅτι ὁ πλοῦτος τῶν ἀτόμων καὶ τῶν κοινωνικῶν τάξεων εἶναι ἀνάλογος μὲ τὴν ἐργασία ποὺ καταθέτουν ὑπὲρ τοῦ συνόλου. Ὑπὸ τὶς σημερινὲς συνθῆκες ὅμως δὲν ἰσχύει ἡ ἀναλογία αὐτή. Ἄρα τὰ αἰτήματα τῶν σοσιαλιστῶν γιὰ μιὰ ριζικὴ ἀναδιανομὴ εἶναι δίκαια. Τὸ σημερινὸ καθεστὼς τῆς ἰδιοκτησίας ἕλκει τὴν καταγωγή του ἀπὸ τὴν βίαιη μοιρασιὰ τῆς γῆς ποὺ ἔγινε στὸ μακρινὸ παρελθόν (ἰδέα μὲ καταγωγὴ ἀπὸ τὸν Ρουσσώ). Αὐτὴν τὴν βίαιη ἐπιβολὴ κατακύρωσε στὴν συνέχεια τὸ πολιτικὸ δίκαιο τῶν ἱστορικῶν κοινωνιῶν. Ἄρα σήμερα ἰσχύει μιὰ ἰδιοκτησία ποὺ ἀποδίδει τεράστια μερίδια σ’ ἐκείνους ποὺ δουλεύουν ἐλάχιστα ἢ καθόλου, ἄρα στερεῖται ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς νομιμότητος. Οἱ φιλελεύθεροι δὲν μποροῦν νὰ ὑπερασπίζονται αὐτὸ τὸ καθεστώς, ἀλλὰ πρέπει νὰ ἀγωνίζονται γιὰ τὴν ριζικὴ μεταρρύθμισή του μέσα ἀπὸ τὴν κατάλληλη ἀλλαγὴ τῆς νομοθεσίας. Τὰ ἐπιχειρήματα αὐτὰ ἄσκησαν ἰσχυρὴ ἐπιρροὴ στὶς τάξεις τοῦ Φιλελεύθερου Κόμματος, τὸ ὁποῖο γιὰ μιὰ ὁλόκληρη ἱστορικὴ περίοδο (πρὶν τὴν ἵδρυση τοῦ Ἐργατικοῦ Κόμματος) ἦταν ὁ κοινοβουλευτικὸς ἐκφραστὴς τῶν αἰτημάτων τῶν ἐργατῶν. Ὁ φιλελεύθερος μάλιστα ὑπουργὸς Οἰκονομικῶν Λόυντ-Τζὼρτζ ἦταν ἐκεῖνος ποὺ μὲ τὸν «προϋπολογισμὸ τοῦ λαοῦ» τὸ 1909 νομοθέτησε τὰ πρῶτα μέτρα κοινωνικῆς προστασίας. Ἐνῶ ὁ ἐπίσης φιλελεύθερος λόρδος Μπέβεριτζ ἐκπόνησε τὸ 1943 τὸ σχέδιο γιὰ τὸ πλῆρες κράτος πρόνοιας ποὺ ἐφάρμοσε ἡ ἱστορικὴ ἐργατικὴ κυβέρνηση Ἄττλη τὸ 1945.[2] Ἡ κοσμοϊστορικὴ θεωρία τοῦ Κέυνς καθὼς καὶ τὸ Νιοὺ Ντὴλ τοῦ Φρανκλίνου Ροῦζβελτ κατάγονται ἀπὸ τὴν σκέψη τοῦ Μίλλ. Ὅσο γιὰ τὸν κομμουνισμό, ὁ Μὶλλ πιστεύει ὅτι εἶναι ἐφαρμόσιμος, γιατὶ ἡ συλλογικότητα εἶναι μία ἐγγενὴς ροπὴ τῆς ἀνθρώπινης φύσης ποὺ θὰ ἐκφρασθεῖ ἀποτελεσματικὰ ἐὰν ἡ παιδεία τὴν καλλιεργήσει. Τελικὰ ὅμως τὸ ἂν εἶναι βιώσιμος θὰ ἐξαρτηθεῖ ἀπὸ δύο συνθῆκες. Πρῶτον, ἐὰν ἡ κεντρικὰ διευθυνόμενη παραγωγὴ θὰ κατορθώσει νὰ βελτιώσει τὸ βιοτικὸ ἐπίπεδο τοῦ λαοῦ. Καί, δεύτερον καὶ πολὺ κρισιμότερο, ἐὰν ἱκανοποιήσει τὴν ὕψιστη ἀνθρώπινη ἀνάγκη ποὺ εἶναι ἡ ἐλευθερία στὴν ζωή, στὴν δράση καὶ στὴν σκέψη: «Ἀκόμα δὲν μπορεῖ νὰ βεβαιωθεῖ ἐὰν τὸ κομμουνιστικὸ σύστημα εἶναι συμβατὸ μὲ τὴν πολύμορφη ἀνάπτυξη τῆς ἀνθρώπινης φύσης, αὐτὲς τὶς πολυδιάστατες ἀνομοιότητες, τὴν πολλαπλότητα τῶν προτιμήσεων καὶ τῶν ταλάντων, τὴν διαφορὰ τῶν διανοητικῶν θεάσεων, οἱ ὁποῖες ὄχι μόνο ἀποτελοῦν ἕνα μεγάλο μέρος τῶν ἐνδιαφερόντων τῆς διεγερτικῆς σύγκρουσης, καὶ παρουσιάζοντας στὴν κάθε μία ἀμέτρητες ἔννοιες ποὺ δὲν θὰ εἶχε συλλάβει ἀπὸ μόνη της, ἀποτελοῦν τὸ ἐλατήριο τῆς διανοητικῆς καὶ ἠθικῆς προόδου».[3] Σήμερα τὸ πράγμα ἔχει βεβαιωθεῖ. Μὲ τὴν πιὸ καταδικαστικὴ ἱστορικὴ ἐτυμηγορία. 3. Οἱ ἰδέες τοῦ φιλελευθερισμοῦ ἦταν ἡ προμετωπίδα τοῦ ἀγώνα τοῦ 1821 καὶ μέσω αὐτῶν οἱ ἀγωνιστὲς δήλωσαν τὸν πόθο τους νὰ ἐνταχθοῦν στὴν χορεία τῶν ἐλεύθερων λαῶν τῆς Εὐρώπης. Ἔτσι ἀπέκτησαν τὴν ὑποστήριξη ὅλης τῆς φωτισμένης τότε ἀνθρωπότητας. Ὡς φιλελεύθερος μεταρρυθμιστὴς ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος κατόρθωσε ἀργότερα τὴν ἀνακαίνιση τῆς κοινωνίας καὶ τῆς παιδείας. Τὸ μέτρο σήμερα τῆς ἀποσύνθεσης τῆς χώρας τὸ δίνει ἡ ἰδεολογικὴ ποινικοποίηση τοῦ φιλελευθερισμοῦ ποὺ βασίζεται σὲ χονδροειδὴ ἀμάθεια καὶ τὴν ἔξαψη τῶν πιὸ πρωτόγονων ἐνστίκτων στὸν δημόσιο βίο. Μιὰ κατρακύλα ποὺ ἂν συνεχισθεῖ εἶναι πιθανὸ νὰ μὴν ὑπάρχουμε πλέον ὡς συντεταγμένη πολιτεία γιὰ νὰ γιορτάσουμε τὰ διακόσια χρόνια ἐκείνης τῆς ἡρωικῆς ἀνάτασης. [1] Γιὰ τὸ ζήτημα αὐτὸ βλ. Pericles S. Vallianos, “The Meaningfulness of the Present Time: Notes on the Fate of Modernity”, Φιλοσοφία, 40, 2010, σ. 119-150. [2] Βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, «Ἡ γνήσια ριζοσπαστικὴ ἀριστερά: τὸ βρετανικὸ Ἐργατικὸ Κόμμα στὴν ἐξουσία, 1945-1951», Athens Review of Books, τχ. 96, Ἰούνιος 2018. [3] John Stuart Mill, Principles of Political Economy, Penguin, Λονδίνο 1970, p. 361.

Ἡ ἐπιμονὴ τοῦ φιλελευθερισμοῦ - Σκέψεις πάνω στὸ μανιφέστο τοῦ «Economist»

Σύνδεση