Ο Καρλ Μαρξ και η Γερμανία

Το Τρίερ είναι μια πόλη με 115 χιλιάδες κατοίκους στη δυτική Γερμανία, κοντά στα σύνορα με το Λουξεμβούργο. Ταυτόχρονα είναι και η πιο παλιά πόλη σε γερμανικό έδαφος που ιδρύθηκε από τους Ρωμαίους το 17 π.Χ. Μέχρι σήμερα υπάρχουν κτίσματα από αυτήν την εποχή: αμφιθέατρο, η πύλη της πόλης Porta Nigra, η γέφυρα στον Μοζέλλα ποταμό. Στην ύστερη ρωμαϊκή εποχή το Τρίερ λειτουργούσε ως πρωτεύουσα των δυτικών επαρχιών. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας έμενε κυρίως εδώ μεταξύ 306 και 316 και ετοίμαζε τον αγώνα για την απόλυτη κυριαρχία. Η μητέρα του Ελένη ίδρυσε μία εκκλησία όπου σήμερα δεσπόζει ο καθεδρικός ναός της πόλης. Τόσο μεγάλη σημασία δεν μπόρεσε να αποκτήσει το Τρίερ στην μετέπειτα εποχή. Όταν ο Μαρξ ήλθε στον κόσμο στις 5 Μαΐου 1818, το Τρίερ ήταν μια πόλη της περιφέρειας με 12.000 κατοίκους. Ωστόσο πάνω από ενάμιση αιώνα δυσκολευόταν να χειρισθεί το γεγονός ότι ήταν η γενέτειρα ενός μεγάλου φιλοσόφου. Κανείς δεν γνώριζε καλά-καλά πώς έπρεπε να τον αντιμετωπίσει, ιδιαίτερα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Όμως αυτό άλλαξε ριζικά με την επέτειο των 200 χρόνων από την γέννησή του αυτήν την χρονιά. Οργανώθηκε εκ νέου, μεταξύ άλλων, και η διαρκής έκθεση στο σπίτι που γεννήθηκε και ανήκει στο Ίδρυμα Φρήντριχ Έμπερτ, έναν μορφωτικό οργανισμό του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Δημιουργήθηκε και ένα νέο τμήμα που ασχολείται με την επίδραση του Μαρξ μέχρι σήμερα. Οι Κινέζοι εδώ και χρόνια αποτελούν τους μισούς επισκέπτες του μουσείου. Για πολλούς από αυτούς η επίσκεψη είναι μέρος του υποχρεωτικού προγράμματος σε κάθε ταξίδι στη Γερμανία. Η Κίνα ήθελε να δωρίσει στην πόλη και ένα τεράστιο άγαλμα του Μαρξ, πράγμα που δεν έγινε δεκτό με μεγάλο ενθουσιασμό. Στη διάρκεια όλου του χρόνου έγιναν ειδικές εκθέσεις, συνέδρια, διαλέξεις κ.λπ. Το μεγάλο ενδιαφέρον για τον Μαρξ είναι αξιοπρόσεκτο, όχι όμως μοναδικό. Εμφανίζεται κατά περιόδους με διάφορες ευκαιρίες. Αφετηρία ήταν οι διαμάχες για την παγκοσμιοποίηση την δεκαετία του 1990. Διαπιστώθηκε πόσο πολλά πράγματα είχαν ήδη περιγραφεί με μεγάλη οξυδέρκεια στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο του 1848. Για τα 150 χρόνια έγιναν σε πολλές χώρες, και μάλιστα και από συντηρητικούς εκδότες, νέες εκδόσεις και μεταφράσεις αυτού του εντυπωσιακού έργου με την μαχητική γραφή. Στη συνέχεια μεγάλη ώθηση στο ενδιαφέρον για τον Μαρξ έδωσε η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Στην Γερμανία υπήρχε τόσο μεγάλη ζήτηση, ιδιαίτερα για τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, που ο εκδοτικός οίκος δεν προλάβαινε να τυπώσει νέα αντίτυπα. Ποια στάση είχε ο Μαρξ για την πόλη που του απονέμει τώρα τόσο μεγάλες τιμές; Αφότου την εγκατέλειψε για σπουδές στα δεκαεπτά του μόνον μερικές φορές επέστρεψε ξανά. Δεν φαίνεται να είχε ιδιαίτερους δεσμούς ή να ένιωθε ιδιαίτερη αγάπη για τον τόπο του. Το ίδιο ισχύει και για τα μέρη στα οποία έζησε αργότερα, ακόμη και για το Λονδίνο, όπου μάλιστα πέρασε το δεύτερο μισό της ζωής του. Η αγγλική μητρόπολη μοιάζει να του ήταν αρκετά αδιάφορη, η σχέση του με τους κατοίκους της περιοριζόταν σε ένα στενό κύκλο. Ακόμη και η εβραϊκή καταγωγή των δυο του γονιών δεν αποτελούσε γι’ αυτόν κανένα θέμα. Επί γενεές ολόκληρες η οικογένειά του όριζε τον ραββίνο του Τρίερ και μόνον ο πατέρας του Μαρξ έσπασε την παράδοση και έγινε δικηγόρος. Μπορούσε να ασκεί το επάγγελμα όσο καιρό το Τρίερ ανήκε στην Ναπολεόντεια Γαλλία. Όταν η Ρηνανία περιήλθε στην Πρωσία, στο Συνέδριο της Βιέννης το 1814, αυτό ήταν δυνατό μόνον με την προσχώρηση στον χριστιανισμό. Ο Χάινριχ Μαρξ βαφτίστηκε πρώτα αυτός και μετά βάφτισε τα παιδιά του, όχι όμως σύμφωνα με το καθολικό δόγμα που ακολουθούσε η πλειοψηφία του πληθυσμού, αλλά με το προτεσταντικό, δηλαδή σύμφωνα με την επίσημη θρησκεία του πρωσικού κράτους. Ο γιος Κάρολος δεν είχε ποτέ ασχοληθεί στα σοβαρά με εβραϊκά ζητήματα. Ή σύμφωνα με την διατύπωση ενός βιογράφου, περιόρισε τον Ιουδαϊσμό της εποχής του στον Ρότσιλντ. Επειδή είχε βαφτισθεί χριστιανός, δεν είχε αντιμετωπίσει αντισημιτικές διακρίσεις. Ήταν ακόμη μακριά ο φυλετικός αντισημιτισμός του 20ού αιώνα που δεν όριζε το εβραϊκό στοιχείο σύμφωνα με θρησκευτικά, αλλά με υπερατομικά, δήθεν βιολογικά κριτήρια. Πώς ήταν η σχέση του Μαρξ με την Γερμανία; Μια ενωμένη Γερμανική Αυτοκρατορία υπάρχει για πρώτη φορά από το 1871 και επομένως δεν υπήρχε προηγουμένως πρωσική υπηκοότητα. Ως εμιγκρές στις Βρυξέλλες παραιτήθηκε από την πρωσική υπηκοότητα το 1846 για να μην τον εκδώσουν στην Πρωσία και από τότε έμεινε άπατρις. Μια προσπάθεια αργότερα να αποκτήσει ξανά την γερμανική υπηκοότητα στο πλαίσιο της ίδρυσης μιας εφημερίδας στο Βερολίνο δεν ευοδώθηκε. Και επιπλέον προσέκρουσε στη σθεναρή αντίσταση της οικογένειας. Όπως έγραψε η Τζέννυ, η γυναίκα του, οι τρεις κόρες βρήκαν τρομακτική τη σκέψη να εγκαταλείψουν τη χώρα του δικού τους Σαίξπηρ. Είχαν γίνει Αγγλίδες πέρα για πέρα. Στην γλώσσα του Μαρξ, όπως φαίνεται για παράδειγμα στην αλληλογραφία του, έβρισκε κανείς όλο και περισσότερο αγγλικές εκφράσεις. Δημιουργήθηκε ένα απαίσιο στυλ που χαρακτήριζε και άλλους ξένους και ονομάσθηκε «Migranto». Πατριωτικά στοιχεία ήταν ξένα στον Μαρξ. Είχε χαιρετίσει την γερμανική ενοποίηση με την επανάσταση του Μπίσμαρκ «από τα πάνω», διότι έτσι ξεπεράστηκε ο κατακερματισμός σε μικρά κράτη και το εργατικό κίνημα μπορούσε να αναπτυχθεί σε ένα πιο ευρύ πλαίσιο. Με βάση αυτές τις σκέψεις έκρινε αναγκαία και τη νίκη της Γερμανίας στον πόλεμο με την Γαλλία το 1870/71. Έγραψε στον φίλο του Φρήντριχ Ένγκελς: «Οι Γάλλοι θέλουν ξύλο. Εάν νικήσουν οι Πρώσοι, τότε θα είναι χρήσιμη η συγκεντροποίηση της κρατικής εξουσίας στην ενοποίηση της γερμανικής εργατικής τάξης. Η γερμανική υπεροχή θα μετέθετε στη συνέχεια το κέντρο βάρους του δυτικοευρωπαϊκού εργατικού κινήματος από την Γαλλία στη Γερμανία και αρκεί να συγκρίνει κανείς το κίνημα, για να δει ότι η γερμανική εργατική τάξη θεωρητικά και οργανωτικά υπερέχει της γαλλικής. Η υπεροχή της απέναντι στην γαλλική στο παγκόσμιο θέατρο θα σήμαινε ταυτόχρονα και την υπεροχή της δικής μας θεωρίας απέναντι σ’ αυτήν του Προυντόν». Τέτοιες σκέψεις είναι πολύ πιο μετρημένες από τον ενθουσιασμό που καμιά φορά μοιάζει να έχει ο Ένγκελς με τις γερμανικές επιτυχίες. Όταν τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν με μεγάλες απώλειες ένα γαλλικό οχυρό, έγραψε στον Μαρξ ότι «οι στρατιώτες μας» είναι απλά «σπουδαία παλικάρια». Το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Γερμανίας, που την εποχή αυτή χωριζόταν σε δύο ανεξάρτητες οργανώσεις και πολύ αργότερα έγινε γνωστό με το ακρωνύμιο «SPD», θεωρούνταν για τον Μαρξ (και τον Ένγκελς), παρά τις επιφυλάξεις τους, ως «το κόμμα τους». Με ανάλογη ευαισθησία αντέδρασε ο Μαρξ στις λαθεμένες, κατά τη γνώμη του, εξελίξεις. Το 1875, σε ένα συνέδριο στην Γκότα, ενώθηκαν οι δύο κατευθύνσεις, αυτή που ήταν πιο κοντά στον Μαρξ και εκείνη που συνδεόταν με τις θεωρίες του αντιπάλου του Φερντινάντ Λασάλ που είχε στο μεταξύ πεθάνει. Ο Μαρξ πίστευε ότι το πρόγραμμα του ενιαίου κόμματος περιέχει μεγάλες παραχωρήσεις στους υποστηρικτές του Λασάλ. Έγραψε σημειώσεις που με τον τίτλο Κριτική στο πρόγραμμα της Γκότα αποτέλεσαν ένα από τα κλασικά κείμενα του μαρξισμού. Ο Μαρξ αμφισβητεί την άποψη ότι η εργασία αποτελεί την πηγή κάθε πλούτου. Θεωρεί ότι η φύση αποτελεί περισσότερο μια τέτοια πηγή, και από αυτή και μερικές άλλες θέσεις ανακηρύχθηκε πολύ αργότερα οραματιστής του οικολογικού κινήματος. Στις παρατηρήσεις του σχετικά με την πολιτική τακτική ο Μαρξ φαίνεται πιο ρεαλιστής από τον κατά τα άλλα μετριοπαθή Λασάλ. Ασκεί κριτική στη θέση του τελευταίου ότι απέναντι στο προλεταριάτο όλα τα άλλα στρώματα αποτελούν «μια και μοναδική αντιδραστική μάζα». Η αστική τάξη μπορεί μεν να είναι αντιδραστική ως προς την εργατική τάξη, όμως είναι επαναστατική απέναντι στον φεουδαλισμό και γι’ αυτό πρέπει να υποστηριχθεί στον αγώνα με αυτόν. Εάν επιστρέψουμε στο ερώτημα, τι «χαρακτηριστικά γερμανικό» βρίσκουμε στον Μαρξ, τότε η απάντηση μπορεί να είναι: την παιδεία του. Το σχολείο στο οποίο φοίτησε ο Μαρξ στο Τρίερ, δηλαδή το γυμνάσιο που είχε ιδρυθεί ήδη το 1561, προσέφερε γνώση υψηλού επιπέδου. Για να πάρει το απολυτήριο το 1835 πέρασε από προφορικές και γραπτές εξετάσεις σε μια σειρά από μαθήματα, ανάμεσα στα οποία και σε τέσσερις γλώσσες: λατινικά, αρχαία ελληνικά, γαλλικά, γερμανικά. Θα μπορούσε ίσως να ειπωθεί ότι χαρακτηριστικά γερμανική ήταν και η αρχαιοελληνική παιδεία που απέκτησε ο Μαρξ. Το μάθημα στις κλασικές γλώσσες καταλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος του ωρολογιακού προγράμματος. Βρισκόμαστε την εποχή του νεο-ουμανισμού με τον προσανατολισμό του στην αρχαιότητα που συνοδευόταν έτσι με μια επαναξιολόγηση των κλασικών γλωσσών. Τα αρχαία ελληνικά αναβαθμίσθηκαν απέναντι στα λατινικά, διότι τα τελευταία θεωρούνταν ως μέσο επιβολής της καθολικής εξουσίας και του κράτους, ενώ τα πρώτα αντίθετα ως έκφραση μιας ελεύθερης ανθρωπότητας και αξεπέραστης πολιτισμικής προσφοράς. Οι στενοί δεσμοί του Μαρξ με τα αρχαιοελληνικά θέματα συνεχίστηκαν και στη διάρκεια των πανεπιστημιακών του σπουδών. Λόγω της επιθυμίας του πατέρα του σπούδασε νομικά, στην αρχή για δύο εξάμηνα στη Βόννη, στη συνέχεια στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, που είχε ιδρυθεί από τον Βίλελμ φον Χούμπολτ στο πνεύμα του νεο-ουμανισμού πριν από μερικές δεκαετίες, γρήγορα όμως απέκτησε την φήμη του πιο σημαντικού Ανώτατου Ιδρύματος στην Γερμανία. Ο θάνατος του πατέρα έδωσε την ευκαιρία στον γιο Κάρολο να εγκαταλείψει τις κουραστικές γι’ αυτόν νομικές επιστήμες και να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην αγαπημένη του φιλοσοφία. Για την διατριβή, με την οποία ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1841, διάλεξε ένα θέμα από την ελληνική φιλοσοφία: «Η διαφορά της δημοκρίτειας και επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας». Αιτιολόγησε στον πρόλογο την επιλογή αυτή με το επιχείρημα ότι μέχρι τότε δεν είχε καθόλου εκτιμηθεί η ύλη, αλλά και ο Χέγκελ δεν μπόρεσε να την πραγματευθεί επαρκώς στο έργο του Ιστορία της Φιλοσοφίας. Στην παραδοσιακή αξιολόγηση των δύο φιλοσόφων η υπεροχή είχε δοθεί περισσότερο στον Δημόκριτο. Η θεωρία του ατόμου του Δημόκριτου θεωρείτο σημαντική για την νεώτερη επιστήμη, ενώ αντίθετα ο Επίκουρος θεωρείτο ως υποστηρικτής μιας παθητικής απόλαυσης της ζωής. Ο Μαρξ αντιστρέφει κατά κάποιο τρόπο το κέντρο βάρους, όπου βεβαίως στην προτίμηση προς τον Επίκουρο θα πρέπει να είχε επιδράσει ο ρόλος του ως κριτικού της θρησκείας. Σύμφωνα με τον Μαρξ είναι «ο μεγαλύτερος εκφραστής του Διαφωτισμού στην Αρχαία Ελλάδα». Γι’ αυτό τον υπερασπίζεται σε ένα μακροσκελές, πολεμικό παράρτημα κατά του Πλούταρχου του οποίου την κριτική στον Επίκουρο εκλαμβάνει ως θεολογική. Βασικά η άποψη του Πλούταρχου είναι λανθασμένη, υποστηρίζει ο Μαρξ, όταν σέρνει τη φιλοσοφία στο φόρουμ της θρησκείας. Η κριτική της θρησκείας αποτελεί για τον νεαρό Μαρξ το σημείο σύνδεσης με τις σύγχρονες διαμάχες στην Γερμανία. Ταυτόχρονα θεωρείται γι’ αυτόν ουσιαστικά ως ξεπερασμένη, διότι στο μεταξύ η κριτική της θρησκείας μεταβλήθηκε σε κριτική του δικαίου και η κριτική της θεολογίας σε κριτική της πολιτικής. Η γερμανική φιλοσοφία του δικαίου και του κράτους, όπως γνώρισε το αποκορύφωμά της στον Χέγκελ, είναι σύμφωνα με τον Μαρξ η μοναδική ιστορία που βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με το σύγχρονο παρόν. «Οι Γερμανοί έχουν στοχασθεί στην πολιτική πάνω σ’ αυτό που οι άλλοι λαοί έχουν πράξει. Η Γερμανία ήταν η θεωρητική τους συνείδηση». Η «ανθρώπινη χειραφέτηση» οδηγεί την Γερμανία πέρα από την απλή «πολιτική χειραφέτηση» της Γαλλικής Επανάστασης. Πρακτικά συμπεράσματα συνάγονται λίγα χρόνια αργότερα στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος του 1848. Εδώ αναφέρεται ότι «η Γερμανία βρίσκεται στις παραμονές μιας αστικής επανάστασης μ’ ένα προλεταριάτο πολύ πιο αναπτυγμένο από την Αγγλία του 17ου και την Γαλλία του 18ου αιώνα». Η αστική επανάσταση του 1848 απέτυχε. Για τον Μαρξ άρχισε η εξορία, που κράτησε μια ολόκληρη ζωή, και ταυτόχρονα η συγγραφή του κεντρικού του έργου Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, του οποίου ο πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1867 στο Αμβούργο. Τον δεύτερο και τρίτο τόμο δημοσίευσε ο Ένγκελς μετά τον θάνατο του συγγραφέα το 1883 από τα χειρόγραφα κατάλοιπά του. Το έργο αυτό ούτε καταρχήν μπορεί εδώ να αποτιμηθεί. Μερικές λέξεις κλειδιά πρέπει να αρκούν για να περιγράψουν γιατί μια ενασχόληση με αυτό μπορεί να αξίζει ακόμα και σήμερα: η κατανόηση του καπιταλισμού ως μιας διαδικασίας που διαπερνά όλες τις πτυχές της ζωής πέρα από τον οικονομικό τομέα. Η γνώση γιατί η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα ίσως δυσάρεστο συνοδευτικό φαινόμενο του καπιταλισμού, αλλά αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της φύσης του, διότι εξαρτάται από την παγκόσμια αγορά. Η θεωρία των οικονομικών κύκλων με την οποία ο Μαρξ προέβλεψε με αρκετή ακρίβεια την τακτική εμφάνιση των οικονομικών κρίσεων. Η κατανόηση του διαλεκτικού χαρακτήρα του καπιταλισμού που έχει ανάγκη τον ανταγωνισμό, τον οποίο ωστόσο όλο και περισσότερο ακυρώνει στο πλαίσιο της ανάπτυξής του, τον αντικαθιστά με μονοπώλια και ολιγοπώλια. Ο ρόλος του χρηματοπιστωτικού συστήματος που αποσυνδέεται από την πραγματική οικονομία όλο και περισσότερο και δημιουργεί τους δικούς του, εν μέρει αυτοκαταστροφικούς, κανόνες της κερδοσκοπίας. Τη λειτουργία των δανείων και της αυξανόμενης σημασίας τους, πράγμα που βρίσκεται σε συνάρτηση με το χρηματοπιστωτικό σύστημα και που σημαίνει ότι η αγορά και πώλησή τους μπορούν χρονικά να διαχωρισθούν. Τέλος, το πρόβλημα της φτώχειας και του πλούτου, της άνισης κατανομής των εισοδημάτων και των περιουσιών που έχει οδηγήσει σήμερα π.χ. στη Γερμανία το 0,1 % του πληθυσμού να κατέχει το ένα τέταρτο του συνολικού πλούτου. Τι έχει γίνει με την διαχείριση της κληρονομιάς του Μαρξ και τι έχει απομείνει από αυτήν; Εδώ ίσως μπορεί να διακριθούν τρεις δρόμοι, που και τους τρεις έχει ακολουθήσει η Γερμανία. Ο πρώτος είναι ο «ορθόδοξος», που κατέληξε στον Λενινισμό και αργότερα στον Σταλινισμό. Οι θεωρίες των Μαρξ και Ένγκελς θεωρούνται ως δόγματα που πρέπει να τηρηθούν με όλες τους τις λεπτομέρειες. Για την τήρησή τους επαγρυπνά το κομμουνιστικό κόμμα που διαθέτει την κυρωτική εξουσία. Στην «Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία» ίσχυε αυτή η εκδοχή ως κρατική ιδεολογία από το 1949 έως το 1989. Ανοικτό παραμένει το ζήτημα κατά πόσο ο ίδιος ο Μαρξ θεωρείται συνυπεύθυνος για την δημιουργία της δικτατορίας και της καταστολής. Ο δεύτερος δρόμος είναι ο «αναθεωρητικός», που μετατράπηκε σε πλειοψηφική θέση στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας και εγκατέλειψε πλήρως θεωρητικά και πρακτικά τον Μαρξισμό. Αντικατέστησε την προσμονή της επανάστασης με μεταρρυθμιστικό έργο στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνικής τάξης και του αστικού κράτους. Η τρίτη εναλλακτική λύση μπορεί να χαρακτηριστεί ως «παραπέρα εξέλιξη». Προσπάθησε να προσαρμόσει τον Μαρξισμό σε νέες επιστημονικές γνώσεις και πολιτικές απαιτήσεις. Μπορούν εδώ να αναφερθούν μια σειρά από στοχαστές, από τον Ερνστ Μπλοχ, τον Αντόνιο Γκράμσι και τον Καρλ Κορς ως την «Σχολή της Φρανκφούρτης», καθώς επίσης και γερμανόφωνα αριστερά ρεύματα όπως ο «Αυστρομαρξισμός». Με τον τελευταίο εννοούμε την ιδιαίτερη θέση της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας, κυρίως στον μεσοπόλεμο, που διατυπώθηκε θεωρητικά μεταξύ άλλων από τον Όττο Μπάουερ και στην πράξη εκφράσθηκε από την τοπική αυτοδιοικητική πολιτική της «Κόκκινης Βιέννης». Συγκροτήματα κατοικιών στην κατοχή του Δήμου δημιούργησαν φτηνή στέγη για τον εργατικό πληθυσμό. Το πιο μεγάλο συγκρότημα είναι το επονομαζόμενο «κτήμα του Καρλ Μαρξ», του οποίου οι κατοικίες συνεχίζουν να έχουν μεγάλη ζήτηση, ωστόσο οι περισσότεροι ενοικιαστές σήμερα δεν ψηφίζουν πλέον το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, αλλά το λαϊκιστικό δεξιό «Κόμμα της Ελευθερίας» (FPÖ). Και προτιμούν συχνά να δίνουν μια διεύθυνση όπου δεν εμφανίζεται το όνομα Καρλ Μαρξ. Παρά τα φαινόμενα αυτά ωστόσο ο «Τρίτος Δρόμος» είναι προφανώς ο μόνος με τον οποίο μπορούν τουλάχιστον να διασωθούν στο μέλλον στοιχεία της σκέψης του Μαρξ.

Ο Καρλ Μαρξ και η Γερμανία

Σύνδεση