Ξαναδιαβάζοντας τους Προσολωμικούς

Το θέμα των Επτανησίων ποιητών της περιόδου πριν από τον Σολωμό είναι ένα σημαντικό θέμα της επτανησιακής ποίησης, η έρευνα του οποίου, εξήντα πέντε χρόνια μετά την πρώτη, ικανοποιητική για την εποχή της, εξέτασή του, παραμένει έως σήμερα ημιτελής. Αναφέρομαι στο βιβλίο των Γεωργίου Ζώρα και Φαίδωνος Μπουμπουλίδου Επτανήσιοι προσολωμικοί ποιηταί (1953), όπου οι δύο συγγραφείς συγκέντρωσαν ‒για την περίοδο που ονομάζουμε σήμερα προσολωμική‒ και κωδικοποίησαν πολλά ποιήματα και πληροφορίες από τις σκόρπιες που υπήρχαν σε δημοσιεύματα Επτανησίων λογίων (των Παναγιώτη Χιώτη, Νικολάου Κατραμή, Σπυρίδωνος Δε Βιάζη, Λεωνίδα X. Ζώη) καθώς και του Ηλία Βουτιερίδη[1]. Ο όρος Προσολωμικοί για τους εν λόγω ποιητές εμφανίζεται για πρώτη φορά, απ’ όσο μπόρεσα να βρω, το 1952 σε κείμενο της Γλυκερίας Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου[2]. Προηγουμένως οι ποιητές αυτοί προσδιορίζονταν χρονικά με περιφραστικούς τρόπους[3]. Ο όρος καθιερώνεται με τον τίτλο του βιβλίου των Ζώρα και Μπουμπουλίδη το οποίο ανέφερα. Γράφουν οι δύο συγγραφείς: «Υπό τον όρον προσολωμικοί νοούνται οι ποιηταί, οι οποίοι έζησαν και ανεδείχθησαν πριν ή εις το στερέωμα της Επτανήσου λάμψη το άστρον του Σολωμού, ήτοι από των μέσων του ΙΗ΄ μέχρι των δύο πρώτων δεκαετηρίδων του ΙΘ΄ αιώνος. Θα δυνάμεθα να τους αποκαλέσωμεν και προδρόμους, διότι ούτοι ακριβώς προετοιμάζουν το έδαφος και το πνευματικόν περιβάλλον εντός του οποίου θα αναπτυχθή η μεταγενεστέρα πνευματική και λογοτεχνική κίνησις των Ιονίων, προετιμήσαμεν όμως τον όρον προσολωμικοί, ως καθορίζοντα καλύτερον την σχέσιν με τον βραδύτερον αναδειχθέντα αρχηγόν της επτανησιακής σχολής Εθνικόν βάρδον, ο οποίος, εις τας πρώτας γλωσσικάς και ποιητικάς εκδηλώσεις του ακολουθεί την υπ’ αυτών χαραχθείσαν παράδοσιν. Οι ποιηταί ούτοι είναι σχεδόν αποκλειστικώς Ζακύνθιοι, είτε διότι κατά την υπό εξέτασιν εποχήν μόνον εις την Ζάκυνθον εγεννήθησαν ποηταί, είτε διότι τα έργα των ποιητών άλλων νήσων απωλέσθησαν»[4]. Ως προς το περιεχόμενό τους, γράφουν οι Ζώρας‒Μπουμπουλίδης, «τα ποιήματα των προσολωμικών είναι κυρίως κοινωνικαί σάτιραι, θούρια πατριωτικά, επαναστατικά άσματα, με πολιτικόν χαρακτήρα και δηκτικόν πνεύμα, οφειλόμενα εις την ιδιάζουσαν κοινωνικών οργάνωσιν της Επτανήσου[5]. Κατά την περίοδο αυτή, προσθέτουν, «εγράφησαν καί τινα λυρικά, κυρίως ερωτικά ποιήματα, υπό την επίδρασιν της εν ταις νήσοις ταύταις ευρύτατα διαδομένης ιταλικής φιλολογίας, ως και της επίσης, εις τας λαϊκάς ιδία τάξεις, ευρύτατα γνωστής κρητικής λογοτεχνίας. […] Γλώσσα των προσολωμικών είναι η δημοτική, μεικτή ακόμη και αβεβαία, διατηρούσα όμως ισχυρά ίχνη και της λογίας παραδόσεως, τα οποία αναμειγνύονται με στοιχεία καθαρώς λαϊκής προελεύσεως». Ως προς τη στιχουργία, τέλος, οι ποιητές αυτοί είναι «επηρεασμένοι από την ιταλικήν ποίησιν, […] χωρίς όμως να αποκλείηται και η παράλληλος επίδρασις των τοπικών δημοτικών τραγουδιών και των προεπαναστατικών ποιητών της ηπειρωτικής Ελλάδος»[6]. Οι ποιητές που περιέχονται στο βιβλίο των Ζώρα‒Μπουμπουλίδη είναι δέκα, οι εξής: Ανδρέας Σιγούρος, Στέφανος Ξανθόπουλος, Αντώνιος Μαρτελάος, Νικόλαος Λογοθέτης-Γούλιαρης, Νικόλαος Κούρτσολας, Θωμάς Δανελάκης, Αντώνιος Κατήφορος, Αυξέντιος, Νικόλαος Κουτούζης και ένας Ανώνυμος. Σημειώνω ότι, περιέργως, οι δύο συγγραφείς περιέλαβαν στο βιβλίο, χωρίς να εξηγούν γιατί, τον Ανδρέα Σιγούρο (1665-1747), που έζησε κατά την πριν από τα μέσα του 18ου εποχή, ενώ τα αποδιδόμενα σε αυτόν ποιήματα είναι, όπως διόρθωσε αργότερα ο Μπουμπουλίδης, του ομώνυμου, όντως Προσολωμικού, εγγονού του (1722-1775). Ο παλαιότερος από τους ποιητές του βιβλίου είναι ο Ξανθόπουλος, για τον οποίο παραδίδεται ότι έγραψε τα σωζόμενα ποιήματά του «κατά τα μέσα ακριβώς του 18ου αιώνος»[7] (συμφωνεί κανείς, υποθέτω, ότι, κατά την οικονομικότερη εκτίμηση, με τη φράση «μέσα του αιώνος» θα πρέπει να νοείται η δεκαετία 1745-1755), ενώ ο νεότερος, σύμφωνα με τα γνωστά βιογραφικά στοιχεία των ποιητών που περιέχονται σε αυτό, είναι ο Μαρτελάος, που γεννήθηκε το 1754 και πέθανε το 1817. Όπως υπαινίχθηκα στην αρχή, από το 1953 έως σήμερα η γενική και κυρίαρχη πεποίθηση για τους Προσολωμικούς ποιητές είναι εκείνη του βιβλίου των Ζώρα‒Μπουμπουλίδη, όπως βλέπουμε και από το πλέον πρόσφατο και εκτεταμένο πόνημα γι’ αυτούς ‒Γιώργος Ανδρειωμένος, Η «Μασσαλιώτιδα» στα Επτάνησα. Ξαναδιαβάζοντας τους «Προσολωμικούς» ποιητές, 2016‒ το οποίο αναπαράγει πιστά (μαζί με τα λάθη του, και, μάλιστα, επαυξάνοντάς τα) την εικόνα του βιβλίου των δύο μελετητών, και το οποίο έγινε δεκτό, σχεδόν ομόφωνα, με διθυραμβικούς επαίνους[8]. Κι ας έχουν στο μεταξύ δημοσιευτεί πολλές μελέτες που έφεραν στο φως νέα στοιχεία για την επτανησιακή προσολωμική ποίηση και φώτισαν παλαιότερα, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για μια νέα θεώρησή της. Αναφέρομαι πρωτίστως στις εργασίες του Μπουμπουλίδη (επτά μεγάλες, αυτοτελώς εκδιδόμενες από το 1957 ώς το 1997)[9], οι έρευνες του οποίου στα εδάφη της προσολωμικής λογοτεχνίας της Επτανήσου αποκάλυψαν ‒μαζί με εκείνη του βιβλίου του 1953‒ ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής γεωγραφίας της, ενώ πρόσθετα σημαντικά στοιχεία της προσκόμισαν οι έρευνες των Γλυκερίας Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου (1958, 1965, 1971)[10], Ντίνου Κονόμου (1955, 1963)[11], Χάρη Ξανθουδάκη (2006)[12], Θεοδόση Πυλαρινού (2002, 2008, 2009, 2010)[13] και Σπύρου Ευαγγελάτου (2012)[14]. Οι έρευνες των μελετητών που ανέφερα έδειξαν ότι υπάρχουν άλλοι πέντε ποιητές της εν λόγω περιόδου, τα έργα των οποίων παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά της επτανησιακής προσολωμικής ποίησης όπως τα περιέγραψαν το 1953 οι Ζώρας‒Μπουμπουλίδης. Στους πέντε αυτούς χρειάζεται να προστεθούν άλλοι τέσσερις, που θα πρέπει να ξαναδιαβαστούν ή να διαβαστούν ως προσολωμικοί, και δύο ακόμη, τους οποίους εντόπισε η δική μου έρευνα. Με τους έντεκα αυτούς ποιητές προστιθέμενους στους Προσολωμικούς του βιβλίου των Ζώρα‒Μπουμπουλίδη, που είναι στην πραγματικότητα εννιά και όχι δέκα, ο αριθμός των Προσολωμικών ποιητών αυξάνεται σήμερα σε είκοσι. Λέω ότι οι ποιητές τού εν λόγω βιβλίου είναι εννιά, γιατί το αποδιδόμενο στον Αντώνιο Κατήφορο ποίημα όχι μόνο δεν είναι του Κατήφορου αλλά γράφτηκε, όπως έδειξε το 1959 ο Μπουμπουλίδης, από άνθρωπο εχθρικά διακείμενο προς αυτόν, το 1730[15], δηλαδή την προηγούμενη των Προσολωμικών περίοδο. Αναφέρω συνοπτικά τους δεκατρείς ποιητές που πρέπει να προστεθούν στον κατάλογο των Προσολωμικών, αρχίζοντας από τους πέντε πρώτους: ΣΑΒΟΓΙΑΣ ΡΟΥΣΜΕΛΗΣ (τέλος του 17ου αιώνα – μετά το 1772) Ζακύνθιος. Ο Χιώτης αναφέρει τέσσερα ποιητικά έργα του, τα «Συμβουλή πατρός προς τον υιόν» και «Το τσάκωμα των κηπουρών», που δεν σώθηκαν, και τα «Κυρά Λια» και Φιορέντσα. Το τελευταίο, «ποίημα επικόν», όπως γράφει ο Χιώτης, που διέσωσε και δύο λυρικά αποσπάσματά του, ήταν μια ερωτική ιστορία κατά μίμηση του Ερωτόκριτου[16], ενώ το «Κυρά Λια» (σατιρικό, σωζόμενο), που θα πρέπει να γράφτηκε πριν από το 1784[17] και που εκδόθηκε το 1956, ξεχωριστά, από τη Γλυκερία Πρωτοπαπά[-Μπουμπουλίδου] και από τον Ντίνο Κονόμο (από δύο διαφορετικά χειρόγραφα)[18], πρέπει να ήταν ιντερμέδιο της Κωμωδίας των ψευτογιατρών του Ρούσμελη, που γράφτηκε το 1745[19]. Στον Ρούσμελη αποδίδεται από τον Δε Βιάζη και η χαμένη κωμωδία Μοραΐται. Τα σωζόμενα έργα του Ρούσμελη εκδόθηκαν το 1971 από τη Μπουμπουλίδου[20]. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΟΡΜΟΡΗΣ (1729-1790) Κυθήριος. Η τυπωμένη το 1745 κατά Γεώργιον Μόρμορην μεταφορά στα καθ’ ημάς του βουκολικού δράματος Aminta του Τορκουάτο Τάσσο «δεν είναι μετάφραση», γράφει ο Σπύρος Ευαγγελάτος, που την ανακάλυψε και την εξέδωσε το 2012, «αλλά ελεύθερη ανάπλαση του ομώνυμου έργου του Τάσσο». Η έκτασή της, διπλάσια σε αριθμό στίχων από εκείνη του πρωτοτύπου, «μεταβάλλει ουσιαστικά και τη μορφή και το ύφος του έργου του Τάσσο», τόσο ώστε «ο Αμύντας του Μόρμορη [να] είναι “άλλο” έργο από τον Aminta»: να είναι «έργο του Μόρμορη που έχει ως πρότυπό του τον Αminta» του Ιταλού ποιητή. Η «σχεδόν εντελώς ελεύθερη αντιμετώπιση», ιδιαίτερα, όχι μόνο «των χορικών» αλλά και των λυρικών μερών του διαλόγου[21] τα καθιστά πρωτότυπα ποιήματα του Μόρμορη. ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΑΖΑΡΟΠΟΥΛΟΣ (μέσα του 18ου αιώνα) Λευκάδιος, κατ’ άλλους Ζακύνθιος. Ο Χιώτης σημειώνει ότι «έγραψεν ερωτικά εις στίχους δεκαπεντασυλλάβους, τον Νέον Ερωτόκριτον, επικόν ποίημα, και άλλα» (τα οποία προφανώς κυκλοφορούσαν σε χειρόγραφα) και ότι «μετέφρασε την Ζηνοβίαν του Μεταστασίου εις στίχους»[22]. Η μετάφραση εκδόθηκε στη Βενετία ανάμεσα στο 1753 και το 1755[23]. Αντίτυπό της δεν έχει βρεθεί. Ωστόσο από «διασωθέντα ολίγα αποσπάσματά της», που βρέθηκαν στο αρχείο του Λεωνίδα Ζώη από τη Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, η οποία τα δημοσίευσε το 1958[24], βλέπουμε ότι η μετάφραση, τόσο των διαλογικών στίχων όσο και των λυρικών, είναι δημιουργική. Τα λυρικά, μάλιστα, περιέχουν τόσους στίχους που δεν υπάρχουν στο ιταλικό κείμενο, ώστε να μπορούμε να τα θεωρήσουμε ποιήματα του Λαζαρόπουλου[25]. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΝΤΟΥΝΗΣ (1731-1817) Ζακύνθιος. Ο Καντούνης ήταν «ποιητής περιπαθής» (Δε Βιάζης) και «επησχολείτο εις ποιήσεις και εξαιρέτως εις στιχουργικά δράματα» (Χιώτης). Ο Ζώης αναφέρει ότι «έγραψεν Ανακρεόντεια και άλλας ποιήσεις», οι οποίες λανθάνουν, και «μετέφρασεν εμμέτρως πλείστα δραματικά και λυρικά έργα του Μεταστασίου, μη τυπωθέντα»[26]. Τις μεταφράσεις του των δραματικών, που είναι αχρονολόγητες και τις οποίες έφερε στο φως ο Θεοδόσης Πυλαρινός από το 2002 έως το 2010[27], ο Καντούνης σκόπευε, όπως διαβάζουμε στον πρόλογό τους, «να τις βάλη εις τύπον»[28]. Οι μεταφράσεις αυτές, που σώθηκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, είναι τα μελοδράματα Αρταξέρξης και Δημοφών και τα έμμετρα λυρικοδραματικά Η ερμόνησος, [Ο αιχμάλωτος έρως] και το Πάθος του κυρίου ημών Ιησού Χριστού[29]. Από την ποιότητα αυτών των έργων ‒κυρίως των λυρικών μερών τους, που διαβάζονται και ως αυτοτελή ποιήματα‒ μπορούμε να εικάσουμε την ποιότητα των ανεύρετων ώς τώρα πρωτότυπων λυρικών ποιημάτων του Καντούνη. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΟΥΚΙΣΑΣ («ήκμασε περί τα τέλη του 18ου και τας αρχάς του 19ου αιώνος»)[30] Ζακύνθιος. Τέσσερα ποιήματά του, γραμμένα κατά το διάστημα της ρωσοτουρκικής κατοχής (1798-1800), με τα οποία εξυμνεί τους νέους κυρίαρχους της Ζακύνθου Ρώσους και κατακρίνει τους Γάλλους δημοκρατικούς και τους Ζακυνθίους οπαδούς τους, δημοσίευσε το 1963 ο Ντίνος Κονόμος[31] και αναδημοσίευσε το 1997 ο Φαίδων Μπουμπουλίδης[32]. Μια μονόπρακτη, γραμμένη την ίδια εποχή, ανέκδοτη έμμετρη κωμωδία του, ελεύθερη διασκευή του Χάση (1795) του Γουζέλη, την οποία ανακάλυψε ο Λεωνίδας Ζώης, την παρουσίασε η Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου το 1958 και την εξέδωσε η ίδια το 1965[33]. Οι ποιητές που θα πρέπει να ξαναδιαβαστούν ‒γιατί είχαν παλαιότερα διαβαστεί‒ ως Προσολωμικοί είναι οι: ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΟΥΖΕΛΗΣ (1774-1843) Ζακύνθιος. Ο Ζώρας στην πρώτη ανθολόγησή του των Προσολωμικών, εκείνη της Βασικής Βιβλιοθήκης (1953)[34], είχε περιλάβει και τον Γουζέλη, αλλά τον αφαίρεσε από το κοινό βιβλίο του με τον Μπουμπουλίδη ως «ακολουθούντα διάφορον λογοτεχνικήν κατεύθυνσιν»[35], προφανώς επειδή θεωρούσε ‒εσφαλμένα‒ ότι η γλώσσα ορισμένων έργων του Γουζέλη αποκλίνει από τη γλώσσα των Προσολωμικών. Αφήνοντας κατά μέρος τα έμμετρα θεατρικά του Γουζέλη, υπενθυμίζω μόνο τους λυρικούς στίχους του Χάση και τα χαμένα Μπακακούκια («τα κωμικά [ποιήματα] του Χάση»), τα οποία ο Γουζέλης, στη διαθήκη του, ζητούσε από τον γιο του να τα τυπώσει[36], καθώς και το Τζάκωμα τ’ Αϊ-Ρόκκου (1800) και το «Ερμηνεία πρακτική του Δημητρίου Γουζέλη περί κατασκευής των κρασιών» (1830)[37]. Όσο για τα υπόλοιπα ποιητικά του Γουζέλη ‒η μετάφραση της Gerusalemme Liberata (1807), ο «Ύμνος εις την Ζάκυνθον» (1809), το Κρίσις Πάριδος (1817)[38], το Σάλπισμα πολεμιστήριον (1827)‒ αυτά είναι γραμμένα «εις την απλοελληνικήν», όπως έλεγαν τότε τη λογία δημώδη, και όχι στην καθαρεύουσα, όπως φαίνεται να εννοεί ο Ζώρας (η οποία άλλωστε, τότε, δεν υπήρχε ακόμη). ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΝΑΝΝΟΥΤΣΗΣ (1787-1857) Ιταλός από την Τοσκάνη. Και τον Βικέντιο Ναννούτση είχε περιλάβει ο Ζώρας στην ανθολόγηση της Βασικής Βιβλιοθήκης[39] αντλώντας πληροφορίες γι’ αυτόν από τον Φάνη Μιχαλόπουλο[40]. Τον απέσυρε όμως από το βιβλίο του 1953, προφανώς γιατί ο Ναννούτσης δεν ήταν Έλληνας (και Επτανήσιος) και γιατί είχε εγκατασταθεί στα Επτάνησα, ως πολιτικός πρόσφυγας, μόλις το 1815. Ο Ναννούτσης, εντούτοις, είχε εξαρχής ενσωματωθεί στην επτανησιακή κοινωνία: δίδασκε την αρχαία ελληνική, τη λατινική και την ιταλική φιλολογία σε σχολεία της Κέρκυρας, της Κεφαλληνίας, της Ιθάκης και της Λευκάδας, απέκτησε την ιονική υπηκοότητα το 1825, εξέδιδε περιοδικό (1825-1831), έγραφε και ελληνικά ποιήματα ‒ «Των θεών χάρισμα» (1821), «Τραγούδι εις την νύφην» (1822), «Εις αηδόνα» (1834) και πεζά με τον τρόπο των Προσολωμικών (μια ελληνική άριά του ‒«Aria Greca»‒ είχε μελοποιήσει το 1827 ο Νικόλαος Μάντζαρος). Την επτανησιακή βιωματική και ποιητική βιογραφία του Ναννούτση (που επαναπατρίστηκε στην Ιταλία το 1835) παρουσίασε σχετικά πρόσφατα ο Χάρης Ξανθουδάκης με τη μελέτη του «Ο ποιητής της Aria Greca»[41]. Ένα ακόμη ποίημά του (σε ελληνική μετάφραση), με ευχαριστίες του Ναννούτση στους Κερκυραίους για την ολόθερμη φιλοξενία τους, βρίσκεται στο αρχείο του Αντωνίου Βραχλιώτη (βλ. παρακάτω). Οι ποιητές που θα πρέπει να διαβαστούν ως Προσολωμικοί είναι οι: ΙΩΑΝΝΗΣ ΖΑΜΠΕΛΙΟΣ (1787-1856) Λευκάδιος. Το γεγονός ότι ο Ζαμπέλιος καταγράφεται στις Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως τραγωδός μάς κάνει σχεδόν να ξεχνάμε ότι ξεκίνησε την ποιητική του σταδιοδρομία ως λυρικός ποιητής με το βιβλίο του Μέλη ανακρεοντικά (Κέρκυρα 1817), που περιέχει ποιήματα «Ερωτικά» και «Βακχικά». Τα «άλλα Βακχικά», που αναφέρει στο βιβλίο αυτό ότι είχε γράψει («τα οποία δεν δημοσιεύει ακόμη, διότι είναι αδιόρθωτα»)[42], παραμένουν ανεύρετα, ενώ δύο από τα υπόλοιπα νεανικά λυρικά του («Πόθος»[43], «Εμπρός των Ελλήνων παιδιά»[44]) σώζονται κυρίως σε ανθολογίες. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε και τα χορικά των τραγωδιών του Ζαμπελίου (1818 κ.ε.), τα οποία είναι ποιήματα, αυτά καθ’ εαυτά[45]. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ (1794-1875) Ζακύνθιος. Η γενική πεποίθηση για τον Μάτεσι είναι ότι υπήρξε «μιμητής του Σολωμού»[46] (Δημαράς: «Ο Μάτεσις επηρεάζεται από τη συναναστροφή του με τον Σολωμό»· Ζώρας: «Συνέθεσε ποιήματα υπό την επίδραση της σολωμικής μούσης»· Μπουμπουλίδης: «Μιμητής των στίχων της πρώτης ποιητικής περιόδου του Εθνικού ποιητού»· Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου: «Υπέστη την επίδραση της ακτινοβολίας του Σολωμού»)[47]. Στην πραγματικότητα το αντίθετο συνέβη. Κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του στη Ζάκυνθο (1818-1828), μετά την επιστροφή του από την Ιταλία, ο αμήχανος ακόμη με την ελληνική ποιητική γλώσσα Σολωμός βρίσκει και αναπλάθει ενδιαφέροντα στοιχεία από τους ποιητικούς τρόπους του Μάτεσι, παρά τον θαυμασμό που έτρεφε γι’ αυτόν ο κατά τέσσερα χρόνια πρεσβύτερός του ποιητής. Ο Λουΐ Κουτέλ έχει επισημάνει ότι στην ωδή «Εις φίλον», που απηύθυνε ο Μάτεσις το 1822 στον Σολωμό καλώντας τον να υμνήσει την Επανάσταση του 1821, υπάρχουν στροφές που την απήχησή τους τη βρίσκουμε στον σολωμικό «Ύμνο εις την Ελευθερίαν»[48], προσθέτοντας ότι «αν γνωρίζαμε τη χρονολογία της “Ωδής, θρησκευτικής, ηθικής, πολιτικής” [του Μάτεσι] ίσως θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε περισσότερο»[49]. Προσεκτικότερη ανάγνωση της ωδής αυτής, που, όπως όλα δείχνουν, γράφτηκε λίγο πριν από την Επανάσταση, και η συγγένεια αρκετών εικόνων της με εικόνες του σολωμικού «Ύμνου» δείχνουν ότι μπορούμε όντως να προχωρήσουμε περισσότερο[50]. Αλλά και η «Πραγματεία περί γλώσσης» του Μάτεσι, που είναι, όπως δείχνει νεότερη χρονολόγησή της, προγενέστερη του σολωμικού «Διαλόγου» για τη γλώσσα[51], φαίνεται να ενθάρρυνε τον Σολωμό να ασχοληθεί δοκιμιακά με το γλωσσικό ζήτημα. Ο Μάτεσις, που αποκόπηκε από τη συναναστροφή του με τον Σολωμό μετά την μετοίκηση του Σολωμού στην Κέρκυρα, παρέμεινε προσολωμικός, αφού δεν γνώριζε έως την έκδοση των Ευρισκομένων από τον Πολυλά (1859) τα μετά τον Λάμπρο σολωμικά ποιήματα. Οι δύο Προσολωμικοί τους οποίους εντόπισε δική μου έρευνα είναι οι: ΚΑΡΟΛΟΣ ΠΑΔΟΒΑΣ (1740-1827) Κερκυραίος. Στη βιβλιοθήκη του Νεοελληνικού Ινστιτούτου της Σορβόννης σώζονται ποιήματά του των ετών 1787-1793, αντιγαλλικά ποιήματα των μετέπειτα χρόνων και μεταφράσεις του των ετών 1766-1767 από τα ιταλικά και τα γαλλικά[52]. Τέσσερα από τα πρώτα περιλήφθηκαν σε φυλλάδιο με τίτλο Εκλογαί εκ των συγγραμμάτων του Καρόλου Παδοβά, το οποίο εκδόθηκε το 1851 στην Κέρκυρα[53]. Το φυλλάδιο περιέχει και δύο ερωτικά ποιήματα, ένα από τα οποία, μαζί με ένα δεύτερο συναφές, του 1825, δημοσιεύτηκαν το 1862 στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Μαρίνου Βρεττού[54]. Ο ανώνυμος συντάκτης του Προλόγου του φυλλαδίου γράφει ότι «ο Κάρολος Παδοβάς ήτον πολιτικός ποιητής του περασμένου αιώνος, ο Τυρταίος της μέσης τάξεως πολεμούσης κατά των ανωτέρων τάξεων της κοινωνίας, […] του οποίου τα τραγούδια εισέτι εμπνέουσιν τον νουν και πληρούσιν το στόμα του λαού μας»[55]. ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΒΡΑΧΛΙΩΤΗΣ (1788-1848) Κερκυραίος. Ο Χιώτης, το 1887, γράφει: «Σώζονται ανέκδοτα αυτού παρά τω υιώ Αγγέλω Βραχλιώτη Μπότη: έμμετρος μετάφρασις όλης της Οδυσσείας εις γλώσσαν δημοτικήν και αρμονικήν στιχουργίαν, μετάφρασις απλοελληνιστί όλου του Α΄ βιβλίου Θουκυδίδου, Ανακρεόντεια και ερωτικά ποιήματα, μετάφρασις ωδής Μαντζόνη εις Χριστού γέννησιν, καί τινων άλλων του Βιτορέλη». Γράφει επίσης ότι «τραγούδια αυτού ετόνισεν ο μουσικοδιδάσκαλος Μάντζαρος, ότι «ηλληλογράφει μετά Ευγενίου Βουλγάρεως, Θεοτόκη, Καποδιστρίου» και ότι «οικείος εγένετο Μουστοξύδου, Αρλιώτου και φίλος Σολωμού»[56]. Όλα τα παραπάνω ποιήματα, πρωτότυπα και μεταφραστικά, και άλλες μεταφράσεις του Βραχλιώτη ‒ποιημάτων των Μεταστάζιο, Φόσκολο, Πιντεμόντε, Ντάντε και Ναννούτση, αλλά και από άριες έργων όπερας των Ντονιτσέττι και Μπελλίνι (Νόρμα, Τζέμμα, Λουτσία ντι Λαμερμούρ)‒ καθώς και έμμετρη μετάφραση της τραγωδίας του Αλφιέρι Βιργινία, βρέθηκαν στο αρχείο αυτού του ποιητή, το οποίο βρίσκεται σήμερα στην κατοχή του ομώνυμου απογόνου του, πολιτικού μηχανικού Αντώνη Βραχλιώτη Μπότη, που ζει στην Κέρκυρα. Η μόνη έλλειψη βρίσκεται στο ότι από τη μετάφραση της Οδύσσειας έχουν μέχρι στιγμής βρεθεί μόνο οι τέσσερις πρώτες ραψωδίες. Από κάποιο χρονολογημένα και χρονολογήσιμα χειρόγραφά του και από άλλες ενδείξεις διαπιστώνουμε ότι η συγγραφική δραστηριότητα του Βραχλιώτη εκτείνεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1810 ώς τη δεκαετία του 1840[57]. Η διεύρυνση, με τα στοιχεία που παρέθεσα, του κύκλου των Προσολωμικών ποιητών είναι σημαντική και επιφέρει την τροποποίηση ορισμένων χαρακτηριστικών της έως σήμερα εικόνας τους. Βλέπουμε έτσι ότι οι ποιητές αυτοί: 1ον. Δεν είναι «σχεδόν αποκλειστικώς Ζακύνθιοι». Οι Παδοβάς και Βραχλιώτης είναι Κερκυραίοι, ο Ζαμπέλιος και πιθανώς ο Λαζαρόπουλος Λευκάδιοι, ο Μόρμορης Κυθήριος, ο Ναννούτσης Ιταλός. 2ον. Αρκετοί από αυτούς έζησαν και έγραφαν και μετά «την διάλαμψιν του άστρου του Σολωμού»: ο Γουζέλης, ο Ζαμπέλιος, ο Μάτεσις, ο Ναννούτσης, ο Παδοβάς, ο Βραχλιώτης συνέχισαν την ποιητική δουλειά τους με τον οικείο τους προσολωμικό τρόπο. Πιστεύω πως θα πρέπει να επεκτείνουμε το χρονικό άνυσμα της Προσολωμικής περιόδου προς τα εμπρός, έως, τουλάχιστον, τη δημοσίευση του αποσπάσματος από τον Λάμπρο (Ιόνιος Ανθολογία, 1834) περιλαμβάνοντας σε αυτήν την επέκταση και τον ίδιο τον Σολωμό. Ο Σολωμός των πρώτων νεανικών ποιημάτων είναι, σε σημαντικό βαθμό, Προσολωμικός, ενώ οι νεότεροι Προσολωμικοί, πλην του Μάτεσι και, ίσως, του Βραχλιώτη, γνώριζαν μόνο τα “προσολωμικά” του ποιήματα. 3ον. Ως προς το περιεχόμενό τους, τα ποιήματα των ποιητών αυτών δεν είναι «κυρίως κοινωνικαί σάτιραι, θούρια πατριωτικά, επαναστατικά άσματα με πολιτικόν χαρακτήρα». Τα λυρικά, κυρίως ερωτικά ‒πολλά από τα οποία είναι ανακρεόντεια‒ δεν είναι λιγότερα, είναι μάλλον περισσότερα. Τελειώνω προσθέτοντας ότι πιστεύω πως η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί· διότι όλα δείχνουν ότι μπορούν να εντοπιστούν και άλλοι Προσολωμικοί ποιητές[58]. [1] Γ. Θ. Ζώρας - Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, Επτανήσιοι προσολωμικοί ποιηταί, Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αθήναι 1953, σ. 9. [2] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, «Οι πριν από τον Σολωμό λόγιοι και ο Αντώνιος Μάτεσις», Ελληνική Δημιουργία, τόμ. 10, Αθήναι, 1 Αυγούστου 1952, σ. 137: «Ο Αντώνιος Μάτεσις φαίνεται σαν να αποτελεί τον κρίκο μεταξύ των προσολωμικών στιχουργών και των ποιητών εκείνων που, ζώντας κάτω από την άμεση επίδραση της ακτινοβολίας του εθνικού βάρδου, αποτελέσανε τους δορυφόρους του». [3] Ο Βουτιερίδης, που πίστευε ότι τα σωζόμενα ποιήματα των Προσολωμικών είναι «Ζακυνθίων ποιητών μόνον», χρησιμοποιεί τους όρους «Ζακύνθιοι ποιητές» και «Ζακυθιανοί στιχουργοί» (βλ. αντιστοίχως Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας: Από των μέσων του ΙΕ΄ αιώνος μέχρι τω νεωτάτων χρόνων, μετ’ εισαγωγής περί της βυζαντινής λογοτεχνίας, τόμ. 2, Εκδοτικός Οίκος Μιχαήλ Σ. Ζηκάκη, Εν Αθήναις 1927, σ. 114-130· Σύντομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1000-1930), τρίτη έκδοση. Με συμπλήρωμα του Δημήτρη Γιάκου (1931-1976), Παπαδήμας, Αθήναι 1976, σ. 212-214). [4] Γ. Θ. Ζώρας - Φ .Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π., σ. 11. Οι δύο συγγραφείς γράφουν ότι οι Προσολωμικοί είναι «σχεδόν αποκλειστικώς Ζακύνθιοι» στηριζόμενοι στην Ιστορία (ό.π., σ. 116) του Βουτιερίδη. [5] Γ. Θ. Ζώρας - Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π., σ. 11. [6] Ό.π., σ. 13. [7] Ηλίας Βουτιερίδης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ό.π., σ. 115-118. Οι Ζώρας–Μπουμπουλίδης (ό.π., σ. 15) γράφουν ότι ο Ξανθόπουλος συνέθεσε τα ποιήματά του το 1750, ευρισκόμενος στη φυλακή ‒ παραπέμποντας γι’ αυτό στο Λεξικό του Ζώη, ο οποίος όμως δεν τα χρονολογεί (βλ. Λεωνίδας Χ. Ζώης, Λεξικόν ιστορικόν και λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμ. 1, μέρος δεύτερον, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 21963, σ. 488). [8] Η υποδοχή του πονήματος αυτού είναι χαρακτηριστική της σημερινής κατάστασης της φιλολογικής κριτικής μας. Γράφτηκαν γι’ αυτό έντεκα εγκωμιαστικά κείμενα και ένα αρνητικό. Σταχυολογώ μερικές από τις κρίσεις: «Βιβλίο άρτια επιστημονικό, […] με ματιά φρέσκια, τολμηρή και διεισδυτική αναδεικνύει όχι μόνο τα βήματα αλλά και τα κενά και τα χάσματα που θα μεσολαβήσουν μέχρι το λαμπρό κατώφλι της Επτανησιακής Σχολής» (Κυριακή Γαλαντία, εφ. Πελοπόννησος, Πάτρα, 18 Ιαν. 2015, σ. 44)· «Η εργασία αυτή ανοίγει νέο πεδίο ερεύνης σε χώρο που εθεωρείτο κλειστός και “άχαρος”! Πρέπει να εύρει μιμητές και να φέρει νέους καρπούς» (Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, «Η “Μασσαλιώτιδα” στα Επτάνησα», εφ. Εστία, 19-20 Μαρτ. 2016, σ. 9)· «ο συγγραφέας συσχετίζει μαεστρικά αυτή την [επαναστατική] ατμόσφαιρα με τα στιχουργήματα των αποκαλούμενων “προσολωμικών” ποιητών» σε «ένα καλαίσθητο πόνημα, πρωτότυπο ως προς το θέμα του και μεθοδικό ως προς την ανάπτυξή του» (Αργύρης Βουρνάς, Συλλογές, τχ. 368, Αθήνα, Μάρτ. 2016, σ. 295)· «μια πρωτότυπη στη σύλληψη και την πραγμάτωσή της μονογραφία που συνίσταται στη συστηματική ένταξη του προδρομικού για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας έργου των προσολωμικών ποιητών στον κρίσιμο χρονότοπο που το δημιούργησε» (Μαρίνα Γρηγοροπούλου, «“Τα πάντα τελειώνουν με ένα τραγούδι”», The books’ journal, τχ. 65, Απρ. 2016, σ. 67)· «το βιβλίο αυτό έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό· αξίζουν συγχαρητήρια στο Ίδρυμα Ουράνη που το περιέλαβε στις εκδόσεις του» (Διονύσης Ν. Μουσμούτης, «Το λογοτεχνικό περιβάλλον πριν από την Επτανησιακή Σχολή», εφ. Η Καθημερινή, 12 Ιουν. 2016, σ. 9)· «η ερευνητική συμβολή του συγγραφέα είναι τεράστια», […] «πρόκειται για εντελέστατη εργασία με ιδιαίτερο ειδικό βάρος» (Γιώργος Πετρόπουλος, Φρέαρ, τχ. 15, Αθήνα, Ιούν. 2016, σ. 432). Η μόνη αρνητική κριτική του βιβλίου (Νάσος Βαγενάς, «Ο “αντιποιητικός” 18ος αιώνας» (εφ. Το Βήμα, 6 Μαρ. 2016, σ. 19/7) προκάλεσε την απάντηση του συγγραφέα του (Γιώργος Ανδρειωμένος, «Προσολωμικές αντιθέσεις», Το Βήμα, 13 Μαρ. 2016, σ. 2/14), την ανταπάντηση του Βαγενά («Και πάλι οι Προσολωμικοί», Το Βήμα, 20 Μαρ. 2016, σ. 5/25) και μιαν ακόμη απάντηση του Ανδρειωμένου («Προσολωμικών συνέχεια», Το Βήμα, 27 Μαρ. 2016, σ. 7/27). [9] Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, Νέαι έρευναι περί τους Ζακυνθίους ποιητάς και πεζογράφους. (Άγνωστοι πηγαί και ανέκδοτα κείμενα), χ.ε., Αθήναι 1959· Προσολωμικοί, τχ. Α΄, «Στ. Ξανθόπουλος ‒ Ανδρ. Σιγούρος», χ.ε., Αθήναι 1966· Προσολωμικοί, τχ. Β΄, «Νικόλαος Κουτούζης», χ.ε., Αθήναι 1966· Προσολωμικοί, τχ. Γ΄, «Ανώνυμα στιχουργήματα», χ.ε., Αθήναι 1973· Προσολωμικοί, τχ. Δ΄, «Αντώνιος Μαρτελάος και οι περί αυτόν», χ.ε., Αθήναι 1977· Προσολωμικοί, τχ. Ε΄, «Λοιποί Προσολωμικοί – Προσθήκαι», Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήναι 1997. [10] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Το θέατρον εν Ζακύνθω από του ΙΖ΄ μέχρι του ΙΘ΄ αιώνος. Επί τη βάσει ανεκδότων κειμένων, χ.ε., Αθήναι 1958· «Ανέκδοτος ζακυνθινή κωμωδία του Διον. Λουκίσα», Παρνασσός, τόμ. 7, τχ. 2, Αθήναι, Απρίλ.-Ιούλ. 1965, σ. 255-276· Σαβόγιας Ρούσμελης, χ.ε., Αθήναι 1971. [11] Ντίνος Κονόμος, «Ανέκδοτα στιχουργήματα του Διονυσίου Λουκίσα (1729)», Επτανησιακά Φύλλα, τόμ. 4, τχ. 3, Ζάκυνθος 1963, σ. 85-90. [12] Χάρης Ξανθουδάκης, «Ο ποιητής της Aria Greca», Μουσικός Λόγος, Αθήνα, τχ. 7, «Αφιέρωμα στον Νικόλαο Μάντζαρο», Καλοκαίρι 2006, σ. 30-57. [13] Θεοδόσης Πυλαρινός, «Οι ανέκδοτες θεατρικές μεταφράσεις του Ιωάννη Καντούνη και οι γλωσσικές θέσεις του για τη μεταγλώττιση των λογοτεχνικών κειμένων (Ζάκυνθος, τέλη του 18ου αιώνα)», Νέα Εστία, τόμ. 151, τχ. 1742, Φεβρ. 2002, σ. 312-320· «Ανέκδοτες μεταφράσεις έργων του Πέτρου Μεταστάσιου από τον Ζακύνθιο Ιωάννη Καντούνη (1731-1817)», Παράβασις, τόμ. 8, Αθήνα, 2008, σ. 401-432· «Ο Δημοφών του Μεταστάσιου σε μετάφραση του Προσολωμικού Ιωάννη Καντούνη», Παράβασις, τόμ. 9, Αθήνα 2009, σ. 533-585· «Γλωσσικές ανησυχίες και αναζητήσεις στην Κέρκυρα προ της αφίξεως του Διονυσίου Σολωμού: Η περίπτωση του Ιωάννη Πετριτσόπουλου», Η΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, Πρακτικά, Κύθηρα 2009, σ. 329-348· «Ο Αρταξέρξης του Πέτρου Μεταστάσιου, μεταφρασμένος στην απλοελληνική από τον Προσολωμικό Ιωάννη Καντούνη (1731-1817)», Παράβασις, τόμ. 10, 2010, σ. 377-429. Βλ. επίσης του ιδίου «Η λογοτεχνική παραγωγή στα Επτάνησα στα χρόνια της Επτανήσου Πολιτείας», Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807), Πρακτικά του Συνεδρίου «Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807)», Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2003, σ. 183-190. [14] Γεώργιος Μόρμορης, Αμύντας του Τάσσου, κριτική έκδοση, εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο Σπύρος Ευαγγελάτος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2012. [15] Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π., 1959, σ. 99-101. [16] Π. Χιώτης, «Σαβόϊας Σουρμελής», Αι Μούσαι, τόμ. 1, τχ. 1, Εν Ζακύνθω 1 Σεπτ. 1892, σ. 3· του ιδίου, «Σαβόϊας Σουρμελής», Αι Μούσαι, τόμ. 21, Εν Ζακύνθω 1 Νοεμβρίου 1912, σ. 3. [17] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Το θέατρον εν Ζακύνθω, ό.π., σ. 55. [18] Γλυκερία Πρωτοπαπά [-Μπουμπουλίδου], «Ανέκδοτον ζακυνθινόν στιχούργημα του ΙΗ΄ αιώνος», Ο Βιβλιόφιλος, τχ. 1-2, Αθήνα, Ιαν.-Ιούν. 1956, σ. 3-8· Ντίνος Κονόμος, «Ανεκδοτο έργο του Σαβόγια Σουμερλή», Επτανησιακά Φύλλα, τόμ. 3, τχ. 1-2, Ζάκυνθος, Οκτ. 1956, σ. 23-28. [19] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Το θέατρον εν Ζακύνθω, ό.π., σ. 55. [20] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Σαβόγιας Ρούσμελης, ό.π. Για τα βιογραφικά του Ρούσμελη βλ. και Διονύσης Φλεμοτόμος, «Νεότερα στοιχεία για τον συγγραφέα Σαβόγια Ρούσμελη και την οικογένειά του», Κερκυραϊκά Χρονικά, Πρακτικά Ι΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Κέρκυρα 2017, σ. 21-29. [21] Γεώργιος Μόρμορης, Αμύντας του Τάσσου, ό.π., σ. 42-44. [22] Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου [νέα έκδοση συμπληρωμένη], τόμ. 7, Αθήνα 1981, σ. 74. [23] Φίλιππος Ηλιού, Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία Α΄, Αθήνα 1973, σ. 205. [24] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, Το θέατρον εν Ζακύνθω, ό.π., σ. 47-50. [25] Νάσος Βαγενάς, «Ένας ακόμη Νέος Ερωτόκριτος», Αριάδνη, τόμ. 5, «Αφιέρωμα στον Στυλιανό Αλεξίου», Ρέθυμνο 1989, σ. 339-343 [=Νάσος Βαγενάς, «Ιωάννης Λαζαρόπουλος, Η ειρωνική γλώσσα, Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 177-184]. [26] Σπυρίδων Δε Βιάζης, «Νικόλαος Καντούνης», Παρνασσός, τόμ. 14, Αθήνα 1891-1892, σ. 437· Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου, ό.π., σ. 30· Λεωνίδας Χ. Ζώης, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, δτόμ. 1, 21963, σ. 265. [27] Βλ. σημείωση αρ. 13. Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, ό.π. (σημ. 13), 2008, σ. 402 (σημ. 6). [28]Βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός, ό.π. (σημ. 13), 2008, σ. 402 (σημ. 6). [29] Θεοδόσης Πυλαρινός, ό.π. (σημ. 13), 2002, 2008, 2009 (Παράβασις), 2010. [30] Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π. (σημ. 9), 1997, σ. 10-11. [31] Ντίνος Κονόμος, ό.π. (σημ. 11). [32] Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π., (σημ. 9), 1997, σ. 20-27. [33] Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου, ό.π. (σημ. 10), 1958, σ. 89-93· 1965. [34] Γ. Θ. Ζώρας, Ποίησις και πεζογραφία Επτανήσου, Βασική Βιβλιοθήκη 14, Αθήναι 1953, σ. 93-96. [35] Γ. Θ. Ζώρας - Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, ό.π., σ. 10. [36] Δημήτριος Γουζέλης, Ο Χάσης (το τζάκωμα και το φτιάσιμον), κριτική έκδοση Ζήσιμος Χ. Συνοδινός, Αθήνα 1997, σ. 47-48. Πλήρη αναγραφή των έργων του Γουζέλη βλ. στο «Χρονολόγιό» του (σ. 21-44). [37] Ντίνος Κονόμος, «Ένα άγνωστο ποίημα του Δημ. Γουζέλη», Επτανησιακά Φύλλα, περ. 2, τχ. 7, Ζάκυνθος, Φεβρ. 1955, σ. 199. [38] Αξίζει να σημειωθεί ότι στο έργο αυτό (σ. 104) υπάρχει ενσωματωμένη μετάφραση από τον Γουζέλη της γαλλικής απόδοσης του αποσπάσματος 31 της Σαπφώς από τον Μπουαλώ· βλ. Παναγιώτης Αντωνόπουλος, «Ο Δημήτριος Γουζέλης και το απόσπασμα 31 της Σαπφώς», Συνάντηση εργασίας νέων ερευνητών, Πρακτικά, επιμέλεια Άννα Ταμπάκη - Μαρία Σεχοπούλου, Αθήνα 2015, σ. 13-21. [39] Γ. Θ. Ζώρας, Ποίησις και πεζογραφία Επτανήσου, ό.π., σ. 98-100. [40] Φ. Μιχαλόπουλος, «Οι πρόδρομοι του Σολωμού: Βικέντιος Ναννούτζης, ένας Ιταλοέλλην λόγιος και ποιητής», Η Καθημερινή, Αθήνα, 13 Φεβρ. 1939. [41] Χάρης Ξανθουδάκης, ό.π. (σημ. 12), 2006. [42] Ιωάννης Ζαμπέλιος, Μέλη Ανακρεοντικά, Κέρκυρα 1817, σ. 101. [43] Δημήτριος Κοκκινάκης, Πανελλήνιος Ανθολογία. Ήτοι απάνθισμα των εκλεκτότερων ελληνικών ποιημάτων, Εκ του τυπογραφείου Α. Ζ. Διαλησμά, Εν Αθήναις 1899, σ. 503· Νέα Ελληνική Ανθολογία. Περιέχουσα τα εκλεκτότερα έργα των νεώτερων ποιητών της Ελλάδος, από του Ρήγα μέχρι των ημερών μας, Εκδοτικά καταστήματα “Ατλαντίδος”, Εν Νέα Υόρκη 1913, σ. 213· Γ. Θ. Ζώρας, Ποίησις και πεζογραφία Επτανήσου, ό.π., σ. 316· Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, Αι υπό των Επτανησίων νεοελληνικαί μεταφράσεις κλασσικών συγγραφέων, Αθήναι 1964 [ανάτυπο από ΕΕΦΣΠΑ 14], σ. 17. [44] Τάκης Μπάρλας, «Ιωάννης Ζαμπέλιος (1787-1856)», Νέα Εστία, τόμ. 60, τχ. 701, 15 Σεπτ. 1956, σ. 127. Πβ. Ιωάννης Ζαμπέλιος, Τραγωδίαι, Ζάκυνθος 1860, τόμ. 1, ξστ΄. [45] Ιωάννης Ζαμπέλιος, Τραγωδίαι, ό.π. [46] Ν. Β. Τωμαδάκης, Ο Σολωμός και οι αρχαίοι, χ.ε., Αθήναι 1943, σ. 144. [47] Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ένατη έκδοση, Αθήνα 2000, σ. 376· Γ. Θ. Ζώρας, Ποίησις και πεζογραφία Επτανήσου, ό.π., σ. 321· Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης, Επτανησιακή Λογοτεχνία, τόμ. 1, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήναι 1970, σ. 108· Γλυκερία Πρωτοπαπά-Μπουμπουλίδου (επιμ.-εισαγ.), Αντωνίου Μάτεσι Έργα. Έμμετρα και πεζά, χ.ε., Αθήναι [1968], σ. δ΄. [48] Louis Coutelle, Για την ποιητική διαμόρφωση του Διονυσίου Σολωμού (1815-1833), επιμ. Δημήτρης Αρβανιτάκης, μτφρ. Σωκράτης Καψάσκης, Ανδριάνα Χαχλά, Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Μoυσείο Μπενάκη, Αθήνα 2009, σ. 157-162, 254-255, 274-275. [49] Ό.π., σ. 275. [50] Οι ιστορικές αναφορές της ωδής ‒η υποδηλούμενη μνεία του Ταλλεϋράνδου και της συνθήκης του Τιλσίτ (στροφή 49), η αναφορά στους αγώνες των Σουλιωτών εναντίον του Αλή Πασά και στον χορό του Ζαλόγγου (στροφές 60-83), καθώς και στην συνεχιζόμενη σκλαβιά στην Ελλάδα (στροφή 51), και το όραμα της «προνοήτρας φαντασίας» του ποιητή (στροφή 89) για την «ανάσταση της θαμμένης ελευθερίας» της Ελλάδα (στροφή 84)‒ είναι φανερό ότι αποτέλεσαν μιαν ακόμη προτροπή προς τον Σολωμό για τη σύνθεση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν». Ο Κουτέλ έδειξε ακόμη (σ. 571-572) τις ομοιότητες ανάμεσα στην «Ψυχούλα» του Σολωμού και στο ‒γραμμένο, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πριν από αυτήν‒ ποίημα του Μάτεσι «Εις τον θάνατον της ανεψιάς μου». [51] Βλ. τη μελέτη του Θεοδόση Πυλαρινού «Η πραγματεία του Αντωνίου Μάτεση για τη δημοτική γλώσσα», Τεκμήριον. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Αρχειονομίας και Βιβλιοθηκονομίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 2010, σ. 73-103. Ο Γιάννης Παπακώστας σωστά παρατηρεί ότι ένα από τα desiderata της μελέτης του έργου του Σολωμού είναι να ερευνηθεί «ο ρόλος που έπαιξε ο Μάτεσις στη δημιουργική πορεία του Σολωμού, πριν ακόμη ο Σολωμός γίνει Σολωμός» (Γιάννης Παπακώστας, «Διονύσιος Σολωμός – Αντώνιος Μάτεσις: Σχέση διαλόγου», στον τόμο Διονύσιος Σολωμός: «Κανών νεοελληνικού πνευματικού βίου»;, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1999, σ. 339-346. [52] Βλ. Ε.Λ.Ι.Α., «Αρχείο Π. Μουλλά», Φάκελος 6, υποφάκελος σ. 2. [53] Αντίτυπο του υπάρχει στο «Αρχείο Π. Μουλλά». [54] Τον Παδοβά αναφέρει στην Ιστορία του (ό.π., σ. 301) ο Δημαράς ως σατιρικό ποιητή, μνημονεύοντας το φυλλάδιο του 1851, τη δημοσίευση στίχων του από το Εθνικόν Ημερολόγιον και σημειώνοντας (σ. 733-734) ότι «το μεγαλύτερο μέρος του έργου του είναι ανέκδοτο», χωρίς να δίνει άλλα στοιχεία. [55] Εκλογή εκ των συγγραμμάτων του Καρόλου Παδοβά, σ. 3-4. Ο Πρόλογος κλείνει με τη σημείωση ότι «το παρόν φυλλάδιον παρέχεται ως δείγμα. Εάν τούτο αρέση, έτερα θέλουσιν ακολουθήσει αυτό». Αξίζει να σημειωθεί ότι ποιήματα του Κάρολου Παδοβά αποδόθηκαν στον Σολωμό (βλ. Δ. Κ. Μάργαρης, «Από την ιστορίαν των ελληνικών περιοδικών. Περιοδικά επτανησιακά. Τα πρώτα ζακυνθινά», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1934, σ. 332. [56] Π. Χιώτης, Ιστορικά απομνημονεύματα Ζακύνθου, τόμ. 6, Εν Ζακύνθω 1887, σ. 258-259. [57] Των ποιητικών έργων του Βραχλιώτη, πρωτότυπων και μεταφραστικών, ετοιμάζω φιλολογική έκδοση. Ευχαριστώ θερμά τον κ. Αντώνη Βραχλιώτη Μπότη που μου επέτρεψε να ερευνήσω και να μελετήσω το αρχείο του προγόνου του. [58] Εκτός από τα ανώνυμα προσολωμικά στιχουργήματα που έχει συλλέξει ο Μπουμπουλίδης (Προσολωμικοί, τχ. Γ΄, ό.π.), αναφέρω, προς το παρόν, την περίπτωση τεσσάρων Κερκυραίων λογίων ‒των Ιωάννη Δονά Πασχάλη (1760-1852), Νικολάου Μαυρομμάτη (1770-1817), Ιωάννη Πετριτσόπουλου (1786-1853) και Πλάτωνος Πετρίδη (1790-1852)‒ οι οποίοι, όπως δείχνουν τα γνωστά γι’ αυτούς στοιχεία, πιστεύω ότι δικαιούνται τον χαρακτηρισμό του Επτανήσιου προσολωμικού ποιητή. Όσο για τους ιταλόφωνους Προσολωμικούς, αυτό είναι ένα άλλο πεδίο της επτανησιακής ποίησης, προς έρευναν.

Ξαναδιαβάζοντας τους Προσολωμικούς

Σύνδεση