Το μανιφέστο της ανεξιθρησκίας

«Το να αναζητήσει κανείς την αλήθεια και να την πει όπως τη σκέφτεται δεν μπορεί ποτέ να είναι εγκληματικό. Σε κανέναν δεν επιτρέπεται να επιβληθεί οποιαδήποτε πεποίθηση. Οι πεποιθήσεις είναι ελεύθερες.» Σεβαστιανός Καστελιόν, 1551 Η εκτέλεση του Σερβέ στην πυρά αποτέλεσε για όλους τους συγχρόνους του μια ηθική καμπή στην πορεία της Μεταρρύθμισης. Από μόνη της, η εκτέλεση ενός μεμονωμένου ατόμου δεν σημαίνει και κάτι το συγκλονιστικό σ’ εκείνον τον ακραία βίαιο αιώνα· από τις ακτές της Ισπανίας μέχρι ψηλά τη Βόρειο Θάλασσα και τα βρετανικά νησιά καίγονται την εποχή εκείνη αμέτρητοι αιρετικοί προς δόξαν του Κυρίου. Χιλιάδες ανυπεράσπιστων ανθρώπων απαγχονίζονται, καίγονται, αποκεφαλίζονται, στραγγαλίζονται ή πνίγονται στο όνομα διάφορων Εκκλησιών και σεχτών, οι οποίες διεκδικούν η καθεμιά για τον εαυτό της την αποκλειστικότητα της αλήθειας. «Αν επρόκειτο, δεν θα πω για άλογα, αλλά απλώς για γουρούνια που θανατώνονται», γράφει ο Καστελιόν στο βιβλίο περί αιρετικών, «τότε ο κάθε ηγεμόνας θα θεωρούσε ότι είχε υποστεί μεγάλη ζημία.» Όμως εδώ πρόκειται για ανθρώπους που εξοντώνονται, χωρίς να περνά από κανενός το μυαλό να μετρήσει τα θύματα. «Δεν ξέρω», στενάζει απελπισμένος ο Καστελιόν, που φυσικά δεν θα μπορούσε να προβλέψει τα πολεμικά κατορθώματα του δικού μας αιώνα [του 20ού], «αν υπήρξε ποτέ εποχή κατά την οποία χύθηκε τόσο αίμα όσο στη δική μας.» Πάντοτε όμως στην Ιστορία ένα και μοναδικό έγκλημα ανάμεσα σε αμέτρητα άλλα είναι αυτό που αφυπνίζει τις φαινομενικά κοιμισμένες συνειδήσεις του κόσμου. Η φλόγες του πύρινου μαρτυρίου του Σερβέ επισκιάζουν όλες τις άλλες της εποχής του. Δύο αιώνες αργότερα ο Γίβων ομολογεί ότι «η θυσία αυτή τον συγκλόνισε βαθύτερα από χίλιες άλλες στις πυρές της Ιεράς Εξέτασης». Γιατί η εκτέλεση του Σερβέ είναι –για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Βολταίρου– η πρώτη «θρησκευτική δολοφονία» στους κόλπους της Μεταρρύθμισης και η πρώτη άρνηση της θεμελιώδους ιδέας της. Ο όρος «αιρετικός» αποτελεί από μόνος του έναν παραλογισμό για την Ευαγγελική διδασκαλία, η οποία αναγνώριζε στον καθένα το δικαίωμα της ερμηνείας, και στην αρχή εκφράζουν πραγματικά οι Λούθηρος, Ζβίγγλιος και Μελάγχθων την αποστροφή τους για κάθε μορφή βίαιης κατάπνιξης αντίθετων ιδεών στο εσωτερικό του κινήματος. Ρητά δηλώνει ο Λούθηρος: «Δεν συμπαθώ τις καταδίκες σε θάνατο, ακόμη και τις δίκαιες, και εκείνο που με τρομάζει στο ζήτημα αυτό είναι το παράδειγμα που δίνει κανείς μ’ αυτές. Κατά συνέπεια με κανέναν τρόπο δεν εγκρίνω τις εκτελέσεις ψευτοθεολόγων.» Με αξιοσημείωτη σαφήνεια σημειώνει: «Είναι ανεπίτρεπτο να καταπιέζονται οι αιρετικοί με φυσική βία· θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με μοναδικό όπλο τον Λόγο του Θεού. Γιατί η αίρεση αποτελεί υπόθεση πνευματική, η οποία δεν είναι δυνατόν να καεί από γήινη φωτιά ή να ξεπλυθεί με γήινο νερό.» Το ίδιο ξεκάθαρα αποκαλύπτει και ο Ζβίγγλιος την αποστροφή του για κάθε εμπλοκή του Συμβουλίου στα θρησκευτικά ζητήματα και για κάθε μορφή ωμής βίας. Σύντομα όμως θα υποχρεωθεί η νέα διδασκαλία, καθώς έχει γίνει στο μεταξύ και η ίδια Εκκλησία, να αναγνωρίσει αυτό που η παλιά από καιρό γνώριζε, ότι δηλαδή η εξουσία δεν είναι δυνατόν να διατηρηθεί χωρίς τη χρήση βίας. Έτσι ο Λούθηρος, για να παρατείνει κατά το δυνατόν την ανάγκη λήψης απόφασης, προτείνει αρχικά έναν συμβιβασμό, κάνοντας διάκριση ανάμεσα στους «haereticis» και τους «seditiosis», ανάμεσα σε εκείνους τους αντιρρησίες, οι οποίοι έχουν απλώς διαφορετική άποψη από την Εκκλησία της μεταρρύθμισης σε ζητήματα πνευματικά-θρησκευτικά, και τους πραγματικούς «αντάρτες», οι οποίοι αποσκοπούν στην αλλαγή και της κοινωνικής μαζί με τη θρησκευτική τάξη. Μόνο για τους τελευταίους αυτούς –συμπεριλαμβανομένων των κομμουνιστικών αντιλήψεων Αναβαπτιστών– αναγνωρίζει στην «Αρχή» το δικαίωμα καταπίεσης. Το αποφασιστικό όμως βήμα, την παράδοση των αντιφρονούντων και των ελευθεροφρόνων στον δήμιο, δεν είναι διατεθειμένος κανείς από τους ηγέτες της Εκκλησίας της Μεταρρύθμισης να το κάνει. Μέσα τους ζει ακόμη η ανάμνηση της εποχής κατά την οποία οι ίδιοι, ως πνευματικοί επαναστάτες, όρθωσαν το ανάστημά τους στον Πάπα και τον Αυτοκράτορα, υπερασπιζόμενοι την ελευθερία της συνείδησης ως το υπέρτατο ανθρώπινο δικαίωμα. Γι’ αυτούς είναι αδιανόητη η εγκατάσταση μιας νέας, προτεσταντικής αυτή τη φορά, Ιεράς Εξέτασης. Το κοσμοϊστορικό αυτό βήμα το αποτολμά τώρα ο Καλβίνος με τη φρικτή θανάτωση στην πυρά του Σερβέ. Με μια κίνηση ξεσκίζει το κατακτημένο από τη Μεταρρύθμιση δικαίωμα της «ελευθερίας του Χριστιανού», με ένα άλμα προσπερνά την Καθολική Εκκλησία, η οποία, προς τιμήν της, δίστασε για πάνω από χίλια χρόνια, προτού κάψει ζωντανό έναν άνθρωπο εξαιτίας των διαφορετικών πεποιθήσεών του σε ζητήματα χριστιανικής πίστης. Ο Καλβίνος όμως ατιμάζει τη Μεταρρύθμιση ήδη από τη δεύτερη δεκαετία της κυριαρχίας του με την ειδεχθή αυτή πράξη της πνευματικής του τυραννίας. Από ηθική άποψη, ειδεχθέστερη και από όλα τα εγκλήματα του Τορκεμάδα[1]. Γιατί, όταν η Καθολική Εκκλησία αποβάλλει έναν αιρετικό από την κοινότητά της και τον παραδίδει στο κοσμικό δικαστήριο, δεν θεωρεί με κανέναν τρόπο ότι επιτελεί πράξη προσωπικής εκδίκησης, αλλά μια πράξη κάθαρσης, σωτηρίας, καθώς αποσπά την αιώνια ψυχή από το αμαρτωλό γήινο κορμί και την οδηγεί στον Θεό. Αυτή η ιδέα εξαγνισμού απουσιάζει ολοκληρωτικά από το ψυχρό σύστημα απονομής Δικαιοσύνης του Καλβίνου. Το δικό του μέλημα δεν είναι να σώσει την ψυχή του Σερβέ. Αποκλειστικός σκοπός της πυράς της Σαμπέλ είναι η εξασφάλιση του απρόσβλητου της Καλβινιστικής διδασκαλίας. Ο Σερβέ δεν πεθαίνει λοιπόν μαρτυρικά ως αρνητής του Θεού, κάτι που άλλωστε δεν υπήρξε ποτέ, αλλά επειδή αμφισβήτησε ορισμένες θέσεις του Καλβίνου. Κατά συνέπεια και η επιγραφή, την οποία αιώνες αργότερα φρόντισε η ελεύθερη πόλη της Γενεύης να χαραχθεί στον τάφο του ελεύθερου διανοητή Σερβέ, μάταια επιχειρεί να απαλλάξει τον Καλβίνο, χαρακτηρίζοντας τον Σερβέ «θύμα της εποχής του». Γιατί δεν ήταν η τύφλωση και η παράνοια της εποχής του –και ένας Μονταίν ζει τον καιρό εκείνο και ένας Καστελιόν– που έδεσαν τον Σερβέ στον πάσσαλο, αλλά αποκλειστικά ο προσωπικός δεσποτισμός του Καλβίνου. Καμιά δικαιολογία δεν μπορεί να εξιλεώσει για αυτή του την πράξη τον Τορκεμάδα του Προτεσταντισμού. Σκοταδισμός και δεισιδαιμονία μπορούν κάλλιστα να εξηγούνται και να δικαιολογούνται για μια εποχή· υπεύθυνος όμως για ένα συγκεκριμένο έγκλημα είναι εκείνος που το διέπραξε. Εμφανής από την πρώτη στιγμή είναι ο διαρκώς αυξανόμενος αναβρασμός για την απάνθρωπη εκτέλεση του Σερβέ. Ακόμη κι ο ντε Μπεζ, ο έμπιστος συνεργάτης του Καλβίνου, γράφει: «Η στάχτη του δύσμοιρου δεν είχε ακόμη κρυώσει, όταν ξεκίνησε η συζήτηση για το αν θα πρέπει να τιμωρούνται οι αιρετικοί. Κάποιοι ήταν της γνώμης ότι είναι ανάγκη να λαμβάνονται εναντίον τους μέτρα, αλλά απέρριπταν τη θανατική ποινή. Άλλοι ζητούσαν να επαφίεται η τιμωρία τους αποκλειστικά στην κρίση του Θεού.» Ακόμη και αυτός ο υμνητής όλων των ενεργειών του Καλβίνου, παρουσιάζεται ξαφνικά ιδιαίτερα διστακτικός· το ίδιο, και ακόμη περισσότερο, οι υπόλοιποι φίλοι του δικτάτορα της Γενεύης. Βέβαια, ο Μελάγχθων, στον οποίο ο Σερβέ είχε παλιότερα επιτεθεί προσωπικά με τις χειρότερες εκφράσεις, γράφει στον «αγαπητό αδελφό» του Καλβίνο: «Η Εκκλησία σε ευγνωμονεί και θα σε ευγνωμονεί και στο μέλλον. Οι δικαστικοί λειτουργοί Σας ενήργησαν δικαιότατα καταδικάζοντας τον βλάσφημο εις θάνατον», ενώ εμφανίζεται –η αιώνια «trahison des clercs»[2]– και ένας ένθερμος υποστηρικτής, ένας φιλολογών ονόματι Μούσκουλους, ο οποίος ενθουσιασμένος συνθέτει για την περίσταση ένα ευσεβές πανηγυρικό άσμα. Κατά τα άλλα όμως δεν ακούγονται φωνές πραγματικής επιδοκιμασίας. Η Ζυρίχη, το Σάφχαουζεν και οι υπόλοιπες Σύνοδοι κάθε άλλο παρά εκφράζονται για τον μαρτυρικό θάνατο του Σερβέ με τον ενθουσιασμό, τον οποίο θα προσδοκούσε η Γενεύη. Μπορεί καταρχήν να τους είναι ευπρόσδεκτη η καταπτόηση των «θερμοκέφαλων», εκείνο όμως που τους χαροποιεί πραγματικά είναι το γεγονός ότι η πρώτη προτεσταντική πυρά στην Ιστορία δεν στήθηκε στο εσωτερικό των δικών τους τειχών και ότι ο Ιωάννης Καλβίνος θα φέρει αιωνίως το στίγμα αυτής της φρικιαστικής απόφασης. Tο έργο του Σερβέ Christianismi Restitutio (Αποκατάσταση του Χριστιανισμού), που εξόργισε τον Καλβίνο, συγγραφέα του Institutio Religionis Christianae (Θεσμοί της χριστιανικής θρησκείας). Συγχρόνως όμως ακούγονται και φωνές τελείως διαφορετικού είδους. Ο μέγας νομομαθής της εποχής Πιερ Μπουντέν δημοσιεύει την βαρύνουσα γνωμοδότησή του. «Φρονώ ότι ο Καλβίνος δεν είχε το δικαίωμα να κινήσει ποινική δίωξη για μία θρησκευτική διένεξη.» Αλλά δεν είναι μόνο τα ελεύθερα ουμανιστικά πνεύματα συγκλονισμένα και αγανακτισμένα· και στους κόλπους του προτεσταντικού κλήρου αυξάνονται οι αντιδράσεις. Μόλις μία ώρα απόσταση από τα τείχη της Γενεύης και με την επικυριαρχία του κράτους της Βέρνης να τους προστατεύει από τους μπράβους του Καλβίνου, οι κληρικοί του Βάατλαντ[3] καταδικάζουν από άμβωνος τις ενέργειες του Καλβίνου κατά του Σερβέ ως αντιχριστιανικές και παράνομες, ενώ ακόμη και στην ίδια του την πόλη ο Καλβίνος είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει αστυνομική βία για να καταπνίξει την κριτική. Μια γυναίκα που λέει δημοσίως ότι ο Σερβέ υπήρξε μάρτυρας του Ιησού Χριστού, ρίχνεται στο κελί, το ίδιο και ένας τυπογράφος για τον ισχυρισμό του ότι το Συμβούλιο καταδίκασε τον Σερβέ μόνο και μόνο για να ευχαριστήσει έναν και μοναδικό άνθρωπο. Μερικοί επιφανείς αλλοδαποί λόγιοι εγκαταλείπουν επιδεικτικά την πόλη, στην οποία δεν αισθάνονται ασφαλείς, από τη στιγμή που η ελεύθερη σκέψη απειλείται από μια τέτοια δεσποτεία επί των συνειδήσεων. Και έτσι, σύντομα θα συνειδητοποιήσει ο Καλβίνος ότι ο Σερβέ έχει γίνει με τη θυσία του περισσότερο επικίνδυνος για αυτόν από ό,τι ήταν με τα γραπτά και την ζωή του. Η ανοχή του Καλβίνου σε αντιρρήσεις οποιασδήποτε μορφής είναι μηδενική. Δεν έχει καμία σημασία το γεγονός ότι ο φόβος κάνει τους πολίτες ιδιαίτερα προσεκτικούς με τα λεγόμενά τους· μέσα από τοίχους και παράθυρα ο Καλβίνος διαισθάνεται τον κρυφό αναβρασμό. Όμως το έγκλημα έχει συντελεστεί, αποτελεί μιαν αναπόδραστη πραγματικότητα, οπότε δεν του μένει τίποτα άλλο παρά να τοποθετηθεί δημοσίως απέναντί της. Ανεπαίσθητα έχει βρεθεί με τον καιρό σε θέση άμυνας στην υπόθεση που τόσο επιθετικά χειρίστηκε. Όλοι οι φίλοι του τον παροτρύνουν να βγει και να δικαιολογήσει επιτέλους την τόσο αμφιλεγόμενη πράξη της εκτέλεσης του Σερβέ. Και πραγματικά, αποφασίζει, αν και εντελώς απρόθυμα, να «διαφωτίσει» τον κόσμο σχετικά με τον Σερβέ συντάσσοντας μια απολογία, αφού βέβαια έχει κάνει προηγουμένως το θύμα του να σωπάσει για πάντα. Όμως η συνείδησή του με την υπόθεση Σερβέ είναι βαριά· και με βαριά συνείδηση γράφει κανείς άσχημα. Γι’ αυτό και η απολογία του «Υπεράσπιση της ορθής Πίστης και του τρισυπόστατου χαρακτήρα του Θεού ενάντια στις φοβερές πλάνες του Σερβέ», την οποία –όπως σημειώνει ο Καστελιόν– συνέταξε «έχοντας ακόμη βαμμένα τα χέρια του με το αίμα του Σερβέ», συγκαταλέγεται στα πλέον αδύναμα έργα του. Ο ίδιος ο Καλβίνος παραδέχθηκε ότι την έγραψε «tumultuarie», βιαστικά και σε κατάσταση σύγχυσης· και το πόσο αβέβαιος αισθανόταν για την απολογία, που του είχε κατά κάποιον τρόπο επιβληθεί, το φανερώνει το γεγονός ότι έβαλε να τη συνυπογράψουν όλοι οι κληρικοί της Γενεύης, για να μη φέρει μόνος αυτός την ευθύνη της. Είναι προφανές ότι ένιωθε δυσάρεστα ως ο ουσιαστικός δολοφόνος του Σερβέ, και έτσι αναμιγνύονται στο γραπτό αυτό δύο αντιτιθέμενες τάσεις με τρόπο αρκετά αδέξιο. Από τη μία ο Καλβίνος επιχειρεί, θορυβημένος από τη γενική δυσφορία, να μεταθέσει την ευθύνη από τον εαυτό του στην «Αρχή», από την άλλη είναι υποχρεωμένος να αποδείξει ότι το Συμβούλιο ενήργησε ορθά εξοντώνοντας ένα τέτοιο «monstrum» (τέρας). Για να παρουσιάσει εαυτόν ως ιδιαίτερα ήπιο χαρακτήρα και εχθρό της βίας, ο επιτήδειος χειριστής της διαλεκτικής γεμίζει ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου με μομφές για τη βαναυσότητα της Καθολικής Ιεράς Εξέτασης, η οποία καταδικάζει τους πιστούς χωρίς υπεράσπιση και τους στέλνει στον φρικτότερο θάνατο. («Κι Εσύ;», θα τον ψέξει αργότερα ο Καστελιόν, «ποιον διόρισες συνήγορο του Σερβέ;»). Στη συνέχεια όμως εκπλήσσει τον αναγνώστη με τη δήλωση ότι «αδιάκοπα έκανα στα κρυφά ό,τι περνούσε από το χέρι μου για να οδηγήσω τον Σερβέ και πάλι στον ορθό δρόμο» («Je n’ ai pas cessé de faire mon possible, en secret, pour le ramener à des sentiments plus saints»)· όμως το Συμβούλιο ήταν εκείνο που –παρά τη δική του επίκληση για κατανόηση– επέβαλε τη θανατική ποινή, και μάλιστα την ιδιαίτερα μαρτυρική. Φαίνεται όμως ότι αυτές οι υποτιθέμενες προσπάθειες του Καλβίνου για χάρη του Σερβέ, του δολοφόνου για το θύμα του, παραήταν «κρυφές» για να βρεθεί κάποια ανθρώπινη ψυχή να δώσει πίστη σ’ αυτόν τον εκ των υστέρων επινοημένο μύθο. Σε τόνο περιφρονητικό ο Καστελιόν βάζει τα πράγματα στη θέση τους: «Οι πρώτες νουθεσίες σου ήταν ύβρεις και κατάρες, οι δεύτερες το μπουντρούμι, από το οποίο ο Σερβέ βγήκε μόνο για να καεί ζωντανός.» Καθώς όμως ο Καλβίνος με το ένα χέρι αποτινάσσει την ευθύνη για το μαρτύριο του Σερβέ από πάνω του, επιχειρεί με το άλλο να προσφέρει στην «Αρχή» κάθε δυνατή δικαιολογία για την καταδίκη εκείνη. Και κάθε φορά που το ζητούμενο είναι να δικαιολογηθεί η καταπίεση, ο Καλβίνος γίνεται λαλίστατος. Δεν γίνεται, επιχειρηματολογεί, να παραχωρείται στον καθένα η ελευθερία να λέει αυτό που σκέφτεται (la liberté à chacun de dire ce qu’ il voudrait), γιατί αυτό ακριβώς θα ήταν νερό στον μύλο των Επικούρειων Αθεϊστών και λοιπόν καταφρονητών του Θεού. Μόνο το αληθινό δόγμα (δηλαδή του Καλβίνου) επιτρέπεται να διακηρύσσεται. Μια τέτοια λογοκρισία δεν σημαίνει όμως με κανέναν τρόπο –τα αιωνίως επαναλαμβανόμενα εξωφρενικά επιχειρήματα των πνευματικών δικτατόρων– κάποιον περιορισμό της ελευθερίας. «Ce n’ est pas tyranniser l’ Eglise que d’ empêcher les écrivains mal intentionnés de répandre publiquement ce qui leur pass par la tête.» Όταν φιμώνεις εκείνους που δεν συμμερίζονται τις απόψεις σου, δεν ασκείς –κατά τον Καλβίνο και τους ομοίους του– κανενός είδους εξαναγκασμό· ενεργείς απλώς δίκαια και υπηρετείς μια υψηλότερη ιδέα, εκείνη της «Δόξας του Υψίστου». Δεν είναι όμως η ηθική καταπίεση των αιρετικών το τρωτό σημείο, το οποίο βασικά καλείται να υπερασπιστεί ο Καλβίνος – εδώ και καιρό έχει υιοθετηθεί από τον Προτεσταντισμό ως θέση του. Αντίθετα, αποφασιστικό είναι το ερώτημα κατά πόσον είναι θεμιτό να επιβάλλεται η θανατική ποινή στον διαφωνούντα. Και καθώς ο Καλβίνος έχει ήδη απαντήσει εκ των προτέρων θετικά στο ερώτημα αυτό με την υπόθεση Σερβέ, καλείται τώρα να αιτιολογήσει τη θέση αυτή. Στήριγμα στην προσπάθειά του αυτή βρίσκει φυσικά τη Βίβλο, εξηγώντας ότι ενήργησε «κατ’ άνωθεν εντολήν», υπακούοντας στη «Θεία θέληση». Και συνεχίζει αναζητώντας σε ολόκληρη τη Μωσαϊκή διδασκαλία (μιας και τα Ευαγγέλια προβάλλουν υπερβολικά την παραίνεση «Αγαπάτε τους εχθρούς σας!») παραδείγματα θανάτωσης αιρετικών, χωρίς ωστόσο να βρει κάποια πραγματικά πειστικά, καθώς στη Βίβλο δεν υπήρχε ακόμη ο όρος «αιρετικός», αλλά εκείνος του «βλάσφημου», του αρνητή του Θεού· ο Σερβέ ωστόσο, που μέσα από τις φλόγες επικαλέστηκε το όνομα του Χριστού, δεν υπήρξε ποτέ άθεος. Βέβαια ο Καλβίνος, ο οποίος επικαλείται μόνο τα σημεία εκείνα της Βίβλου που τον βολεύουν, αγνοεί εσκεμμένα το γεγονός αυτό και αναγορεύει την εξόντωση των διαφωνούντων από τις Αρχές σε «ιερό» καθήκον: «Όπως θα ήταν ένοχος ένας συνηθισμένος άνδρας, ο οποίος δεν αρπάζει το ξίφος του για να πατάξει την ειδωλολατρία που έχει μολύνει το σπίτι του και να τιμωρήσει κάποιον από τους οικείους του που εναντιώνεται στον Θεό, έτσι είναι ένοχος και ο ηγέτης, που από δειλία κλείνει τα μάτια μπροστά στις προσβολές κατά της Θρησκείας, και μάλιστα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό.» Το ξίφος τού έχει δοθεί, και οφείλει να το χρησιμοποιήσει «προς δόξαν του Κυρίου» (πάντα χρησιμοποιεί καταχρηστικά τη λέξη αυτήν ο Καλβίνος στις εκκλήσεις του για χρήση βίας)· κάθε πράξη που είναι απόρροια ενός «saint zèle», ενός ιερού ζήλου, είναι εκ των προτέρων δικαιωμένη. Η υπεράσπιση της ορθοδοξίας, της αληθινής Πίστης, κατέχει κατά τον Καλβίνο υψηλότερη θέση από όλους τους δεσμούς αίματος, από όλες τις επιταγές του Ανθρωπισμού· ακόμη και τους κοντινότερους συγγενείς του οφείλει να αφανίσει κανείς, αν αυτοί ωθούνται από τον Σατανά σε άρνηση της «αληθινής» θρησκείας και – εδώ η φοβερή βλασφημία κατά του Θεού: «Δεν του αποδίδει κανείς στο ελάχιστο τις χάριτες που του οφείλει, εάν προτιμά αντί να υπηρετεί Εκείνον να τον απασχολούν τα ανθρώπινα, και να σκέφτεται ότι θα γλιτώσει συγγενείς, πως δεν θα χύσει αίμα, πως δεν θα πειράξει άνθρωπο, αντί να βάλει στην άκρη κάθε ανθρωπιά όταν υπάρχει ανάγκη να πολεμήσει για τη δόξα Του». Φοβερά λόγια και τραγική απόδειξη του πόσο μπορεί να τυφλώσει ο φανατισμός ένα, κατά τα άλλα, διαυγέστατο μυαλό! Γιατί με τρομακτική ωμότητα λέγεται εδώ ότι ευσεβής κατά τον Καλβίνο θεωρείται μόνον εκείνος, ο οποίος χάριν της «διδασκαλίας» –της δικής του διδασκαλίας– σκοτώνει μέσα του κάθε συναίσθημα ανθρωπιάς («tout regard humain»), ο οποίος παραδίδει χωρίς δισταγμό στην Ιερά Εξέταση γυναίκα και φίλους, αδέρφια και λοιπούς συγγενείς, αν αποδειχθούν σε οποιοδήποτε σημείο αντίθετοι με τις απόψεις του Συμβουλίου. Και για να προλάβει τυχόν αντιδράσεις σ’ αυτή την τόσο αποκρουστική θέση του, ο Καλβίνος καταφεύγει στο τελευταίο και πλέον αγαπητό του επιχείρημα: τη Βία. Ξεκαθαρίζει ότι όποιος υποστηρίζει ή δικαιολογεί έναν αιρετικό, καθίσταται και ο ίδιος ένοχος αίρεσης και άξιος τιμωρίας. Καθώς ο Καλβίνος δεν ανέχεται την αντίρρηση, θέλει να πτοήσει εκ των προτέρων κάθε ενδεχόμενο αντιρρησία, απειλώντας τον με τη μοίρα του Σερβέ: ή σιωπάς και υποτάσσεσαι ή καταλήγεις κι εσύ στην πυρά! Η ενοχλητική συζήτηση για τη δολοφονία του Σερβέ πρέπει να κλείσει οριστικά και αμετάκλητα. Όμως η εφιαλτική φωνή του δολοφονημένου δεν είναι δυνατόν να σιγήσει, με όση μανία κι αν εξαπολύει ο Καλβίνος τις απειλές του, ενώ και η γραπτή του απολογία, συνδυασμένη με προτροπή για κυνήγι των αιρετικών προκαλεί αλγεινή εντύπωση· με φρίκη παρακολουθούν οι έντιμοι Προτεστάντες το από καθέδρας αίτημα εισαγωγής της Ιεράς Εξέτασης στη Εκκλησία της μεταρρύθμισης. Μερικοί εκφράζουν την άποψη ότι θα ήταν περισσότερο σώφρον να είχε προωθηθεί μια τέτοια βάναυση θέση από το Δημοτικό Συμβούλιο και όχι από έναν κήρυκα του Λόγου του Θεού, έναν υπηρέτη του Χριστού. Όμως με θαυμαστή αποφασιστικότητα απαντά ο γραμματέας του Δημοτικού Συμβουλίου της Βέρνης Τσερχίντες (Zerchintes), ο οποίος πρόκειται να γίνει αργότερα στενός φίλος και προστάτης του Καστελιόν. «Παραδέχομαι», γράφει στον Καλβίνο, «ότι κι εγώ συγκαταλέγομαι σ’ εκείνους που ζητούν να περιοριστεί όσο περισσότερο γίνεται η επιβολή της θανατικής ποινής στους αντιπάλους του κινήματος Πίστης, ακόμη και για όσους πλανώνται αυτοβούλως. Αυτό που ιδίως καθορίζει τη στάση μου αυτήν είναι, πέρα από τα σημεία εκείνα της Αγίας Γραφής, τα οποία καταδικάζουν τη χρήση βίας, το παράδειγμα της αντιμετώπισης των Αναβαπτιστών στην πόλη αυτή. Έχω δει με τα ίδια μου τα μάτια να οδηγείται στη λαιμητόμο μία ογδοντάχρονη γυναίκα μαζί με την κόρη της, μια μητέρα έξι παιδιών, της οποίας το μοναδικό έγκλημα ήταν η άρνηση της βρεφικής Βάπτισης. Το παράδειγμα αυτό με κάνει να φοβούμαι ότι οι δικαστικές αρχές δεν θα μείνουν στα στενά όρια, στα οποία Εσύ ο ίδιος επιθυμείς να τους περιορίσεις, και θα τιμωρούν μικρές πλάνες ως μεγάλα εγκλήματα. Ως εκ τούτου θα θεωρούσα σκόπιμο να επιδεικνύουν οι Αρχές περισσότερη κατανόηση και επιείκεια, αντί να καταφεύγουν στην αυστηρότητα του ξίφους… Προσωπικά θα προτιμούσα να χυθεί το αίμα μου, παρά να στιγματισθώ με το αίμα ενός ανθρώπου, ο οποίος δεν θα είναι με βεβαιότητα άξιος θανάτου.» Αυτά είναι τα λόγια ενός άσημου γραμματέα σε μια εποχή άκρατου φανατισμού, και με τον ίδιο τρόπο σκέφτονται πολλοί άλλοι ακόμη· όμως όλοι κρατούν τις σκέψεις τους για τον εαυτό τους. Ακόμη και ο γενναιόφρων Τσερχίντες συμμερίζεται τον φόβο του δασκάλου του Έρασμου από το Ρόττερνταμ για όλες τις τρομερές διαμάχες της εποχής και με μια δόση ντροπής ομολογεί στον Καλβίνο ότι γραπτά και μόνο του εκφράζει την άποψή του, αλλά δημοσίως θα προτιμούσε να σιωπήσει. «Δεν θα κατέβω στην αρένα, όσο δεν με αναγκάζει η συνείδησή μου. Προτιμώ, όσο αυτή μου το επιτρέπει, να μένω σιωπηλός, αντί να προκαλώ συζητήσεις και να εξοργίζω οποιονδήποτε.» Πάντα οι ουμανιστικές συνειδήσεις είναι αυτές που παραιτούνται πολύ εύκολα και διευκολύνουν με τον τρόπο αυτόν το έργο των οπαδών της βίας. Όλοι ενεργούν σαν τον εξαιρετικό, πλην όμως αδρανή Τσερχίντες: σιωπούν, σιωπούν, σιωπούν οι ανθρωπιστές, οι κληρικοί, οι λόγιοι· άλλοι από αποστροφή για τις θορυβώδεις διενέξεις, άλλοι από τον φόβο ότι θα θεωρηθούν οι ίδιοι αιρετικοί, αν δεν εξυμνήσουν υποκριτικά την εκτέλεση του Σερβέ. Και έτσι όλα δείχνουν ότι η τρομακτική προτροπή του Καλβίνου για γενική καταδίωξη των αντιφρονούντων θα μείνει αναπάντητη. Στο σημείο όμως αυτό ακούγεται ξαφνικά μια –γνωστή και μισητή για τον Καλβίνο– φωνή, για να καταγγείλει δημοσίως, στο όνομα του ανθρωπισμού, το αποτρόπαιο έγκλημα κατά του Μιχαήλ Σερβέ: η κρυστάλλινη φωνή του Καστελιόν, του ανθρώπου που δεν πτοήθηκε ποτέ από τις απειλές του σατράπη της Γενεύης, που με αποφασιστικότητα βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του, για να σώσει τη ζωή τόσων και τόσων άλλων. Σε κάθε πνευματικό πόλεμο οι καλύτεροι αγωνιστές δεν είναι εκείνοι που με ευκολία και πολεμικές ιαχές παίρνουν τα όπλα, αλλά οι διστακτικοί, που μέσα τους αγαπούν την ειρήνη, εκείνοι στους οποίους η απόφαση ωριμάζει αργά και βαθμιαία. Και μόνον αφού έχουν εξαντλήσει κάθε δυνατότητα συνεννόησης και έχουν αντιληφθεί το αναπότρεπτο της σύγκρουσης, καταφεύγουν με βαριά καρδιά στη χρήση των όπλων. Για να αποδειχθούν τότε οι αποφασιστικότεροι όλων. Έτσι και ο Καστελιόν. Ως αληθινός Ανθρωπιστής, δεν είναι ο τύπος του γεννημένου πολεμιστή· η ευγένεια, η συμβιβαστικότητα, η επίμονη διαλλακτικότητα ανταποκρίνονται απείρως περισσότερο στη ήπια, βαθιά χριστιανική φύση του. Όπως και ο πνευματικός του πατέρας Έρασμος, ο Καστελιόν έχει γνώση της πολυμορφίας και της πολυσημίας κάθε γήινης, κάθε θεϊκής αλήθειας, και όχι τυχαία ένα από τα πιο ουσιώδη έργα του φέρει τον τίτλο De arte dubitandi, Περί της υψηλής Τέχνης τού αμφιβάλλειν. Όμως αυτή η διαρκής αυτοαμφισβήτηση και αυτοαναίρεση ουδόλως καθιστούν τον Καστελιόν ψυχρό σκεπτικιστή· η αμφιβολία και η προσεκτική διερεύνηση τού διδάσκουν την κατανόηση και την ανεκτικότητα απέναντι σε όλες τις άλλες απόψεις, και προτιμά να σιωπά, παρά να σπεύδει να πάρει μέρος σε ξένες διενέξεις. Από τη στιγμή που, για να προφυλάξει την εσωτερική του ελευθερία, παραιτήθηκε εθελουσίως από τίτλους και αξιώματα, έχει αποσυρθεί ολοκληρωτικά από τα πολιτικά πράγματα της εποχής, ώστε να υπηρετήσει με τον άριστο τρόπο το Ευαγγέλιο, με πνευματικά δημιουργική δράση και με τη διπλή μετάφρασή του της Βίβλου. Η Βασιλεία, η τελευταία αυτή νησίδα θρησκευτικής ειρήνης, έγινε γι’ αυτόν γαλήνιο καταφύγιο· εδώ, στο πανεπιστήμιο, φυλάσσεται η πνευματική κληρονομιά του Εράσμου. Στο τελευταίο αυτό προπύργιο του πάλαι ποτέ πανευρωπαϊκού Ουμανισμού έχουν καταφύγει όλοι εκείνοι που υπέστησαν διώξεις από θρησκευτικές δικτατορίες. Εδώ ζει ο Κάρλσταντ, εκδιωγμένος από τη Γερμανία του Λούθηρου, εδώ ο Μπερναρντίνο Οκίνο, κυνηγημένος από την ιταλική Ιερά Εξέταση, εδώ ο Καστελιόν, εκτοπισμένος από τη Γενεύη του Καλβίνου, ο Λέλιο Σοκίνο και ο Κουριόνε και, μεταμφιεσμένος και με νέο όνομα, ο προγραμμένος στις Κάτω Χώρες Αναβαπτιστής Ντάβιντ ντε Γιόρις. Η κοινή μοίρα κοινών διώξεων ενώνει αυτούς τους εξόριστους, μολονότι δεν έχουν με κανέναν τρόπο τις ίδιες απόψεις σε όλα τα θεολογικά ζητήματα· γιατί οι ουμανιστικές φύσεις δεν έχουν ανάγκη τη συστηματική ταύτιση της φιλοσοφίας τους ώς την τελευταία λεπτομέρεια για να συνδέονται με δεσμούς φιλίας και να λύνουν ειρηνικά τις ιδεολογικές τους διαφορές. Όλοι αυτοί οι συνειδητοί αρνητές κάθε ηθικής δικτατορίας ζουν και δημιουργούν ήρεμα και αθόρυβα στη Βασιλεία· δεν κατακλύζουν τον κόσμο με πραγματείες και μπροσούρες, δεν ρητορεύουν σε αμφιθέατρα, δεν συνασπίζονται σε ενώσεις και σέχτες· το μόνο που ενώνει σε μια κοινότητα αδελφοσύνης αυτούς τους μοναχικούς «επικριτές» (χαρακτηρισμός που θα αποδίδεται αργότερα σε όλους τους πολέμιους της δογματικής τρομοκρατίας) είναι το κοινό τους πένθος για την όλο και αυξανόμενη καταπίεση του πνεύματος. Για τους ανεξάρτητους αυτούς στοχαστές η εξόντωση στην πυρά του Σερβέ και το αιμοβόρο απολογητικό λιβελογράφημα του Καλβίνου αποτελούν φυσικά πράξεις κήρυξης πολέμου. Οργή και τρόμος τούς καταλαμβάνει μπροστά στην θανάσιμα επικίνδυνη αυτή πρόκληση. Η συγκυρία είναι κρίσιμη, όλοι τους το αναγνωρίζουν αυτό· αν μείνει μια τέτοια τυραννική πολιτική αναπάντητη, το ελεύθερο πνεύμα θα έχει υποταγεί οριστικά στην Ευρώπη, η βία θα έχει αναγορευθεί σε Δίκαιο. Μπορεί όμως πραγματικά να διανοηθεί κανείς ότι, ενώ «είχε πια γεννηθεί φως λαμπερό», ενώ η Μεταρρύθμιση είχε διακηρύξει στον κόσμο το αίτημα για ελευθερία της συνείδησης, θα επικρατήσει και πάλι το σκότος; Είναι δυνατόν να αφανίζονται με κρεμάλα και σπαθί όλοι οι αντιφρονούντες Χριστιανοί, όπως το απαιτεί ο Καλβίνος; Δεν πρέπει τώρα, την πιο κρίσιμη και επικίνδυνη στιγμή, προτού οι φλόγες της Σαμπέλ πυροδοτήσουν χιλιάδες άλλες φωτιές, να διακηρυχθεί με αποφασιστικότητα ότι είναι ανεπίτρεπτο να καταδιώκονται σαν αγρίμια και να βασανίζονται με φρικαλέο τρόπο, σαν ληστές και φονιάδες, άνθρωποι, οι οποίοι έχουν διαφορετική άποψη σε πνευματικά ζητήματα; Μεγαλόφωνα και ξεκάθαρα πρέπει τώρα, την ύστατη στιγμή, να καταδειχθεί στον κόσμο ότι κάθε αδιαλλαξία είναι αντιχριστιανική και ‒όταν καταφεύγει στην τρομοκρατία‒, απάνθρωπη· βροντερός και ευκρινής πρέπει να ακουστεί ο λόγος που θα δικαιώνει τους διωκόμενους και θα καταδικάζει τον διώκτη. Μεγαλόφωνα και ξεκάθαρα – όμως πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό εκείνη την ώρα; Υπάρχουν καιροί στους οποίους οι απλούστερες και διαυγέστερες αλήθειες είναι υποχρεωμένες να καμουφλαριστούν για να φτάσουν στους ανθρώπους, κατά τους οποίους οι πλέον ανθρώπινες και ιερές σκέψεις πρέπει να περάσουν μεταμφιεσμένες σαν κλέφτες από την πίσω πόρτα, επειδή η κεντρική είσοδος φρουρείται από τους λακέδες και τους τελώνες των κρατούντων. Αιωνίως επαναλαμβάνεται το παράλογο γεγονός να επιτρέπεται η ελεύθερη έκφραση σε εμπρηστικές εκδηλώσεις ενός λαού εναντίον ενός άλλου ή μιας Πίστης εναντίον μιας άλλης, τη στιγμή που όλες οι συμφιλιωτικές τάσεις, όλα τα ειρηνιστικά ιδανικά, όλες οι εκκλήσεις για διαλλακτικότητα ενοχοποιούνται και διώκονται, με το πρόσχημα ότι θέτουν σε κίνδυνο κάποια (διαφορετική κάθε φορά) κρατική ή τη θεϊκή αυθεντία, ότι αποδυναμώνουν με τρόπο ηττοπαθή τον θρησκευτικό ή πατριωτικό ζήλο μέσω της αξίωσης για ανθρωπιά. Έτσι είναι αδύνατον για τον Καστελιόν και τους περί αυτόν να τολμήσουν υπό το κράτος της τρομοκρατίας του Καλβίνου να εκθέσουν ανοικτά τις απόψεις τους· ένα μανιφέστο της ανεξιθρησκίας, μια γραπτή έκκληση για ανθρωπισμό, κινήσεις δηλαδή που βρίσκονται στα σχέδιά τους, θα γίνονταν από την πρώτη στιγμή αντικείμενο κατάσχεσης από την πνευματική δικτατορία. Η βία μπορεί επομένως να αντιμετωπιστεί μόνο με πονηριά. Ένα πέρα για πέρα επινοημένο όνομα, «Μαρτίνους Μπέλλιους», παρουσιάζεται σαν όνομα εκδότη και ένας ψεύτικος τόπος εκτύπωσης (Μαγδεμβούργο αντί Βασιλεία) φιγουράρει στην προμετωπίδα, προπαντός όμως εμφανίζεται στο ίδιο το κείμενο η έκκληση για σωτηρία των αθώων κυνηγημένων καμουφλαρισμένη ως επιστημονικό και θεολογικό έργο· πρέπει να δίδεται η εντύπωση ότι εκκλησιαστικές και άλλες αυθεντίες πραγματεύονται, με τρόπο αυστηρά ακαδημαϊκό και μόνο, το ζήτημα: «De haereticis an sint persequendi et omnino quomodo sit cum eis agendum multorum tum veterum tum recentiorum sententiae» – σε μετάφραση: «Αν οι αιρετικοί πρέπει να διώκονται και πώς θα πρέπει να αντιμετωπίζονται, μέσα από γνωμοδοτήσεις πολλών παλαιών και νέων συγγραφέων.» Και πραγματικά, αν ξεφυλλίσει κανείς βιαστικά το έργο θα μείνει με την εντύπωση ότι πρόκειται όντως για μια ευσεβή και καθαρά θεωρητική πραγματεία, καθώς εμπεριέχει τα αποφθέγματα των πιο ονομαστών Πατέρων της Εκκλησίας, του Αγίου Αυγουστίνου, του Αγίου Χρυσοστόμου και του Ιερώνυμου, αδελφικά συνταιριασμένα με επιλεγμένες ρήσεις μεγάλων Προτεσταντών διδασκάλων, όπως ο Λούθηρος και ο Σεβαστιανός Φρανκ, ή αμερόληπτων Ανθρωπιστών, όπως ο Έρασμος. Μοιάζει να είναι απλώς μια σχολαστική ανθολογία, μια επιλογή νομικών και θεολογικών παραθεμάτων διαφορετικών αντιλήψεων φιλοσόφων, προορισμένη να διευκολύνει τον αναγνώστη στην εξαγωγή ενός προσωπικού, ανεπηρέαστου συμπεράσματος στο ακανθώδες αυτό ζήτημα. Αν όμως δει κανείς προσεκτικότερα, θα διαπιστώσει ότι έχουν επιλεγεί αποκλειστικά απόψεις οι οποίες κρίνουν απαράδεκτη την επιβολή της θανατικής ποινής σε αιρετικούς. Και η ευφυέστερη πανουργία, η μοναδική κακότητα αυτού του εξαιρετικά σοβαρού βιβλίου: ανάμεσα στις αντιτιθέμενες στον Καλβίνο απόψεις που παρατίθενται στο έργο υπάρχει και μία, η οποία θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα εξοργιστική γι’ αυτόν: συγκεκριμένα μία θέση δική του, η ίδια η γνωμάτευσή του, φυσικά από την εποχή που διωκόταν ο ίδιος, μια θέση που αντιβαίνει ολοκληρωτικά στις τωρινές εμπαθείς κραυγές του για φωτιά και σπαθί· ο ανάλγητος δολοφόνος του Σερβέ βλέπει τα ίδια του τα λόγια να καυτηριάζουν την πράξη του. Φαρδιά πλατιά φέρει την υπογραφή του η παρακάτω φράση: «Μη χριστιανικό είναι το να καταδιώκονται με όπλα οι αποβληθέντες από την Εκκλησία και να στερούνται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Πάντα όμως την αξία ενός βιβλίου την καθορίζει ο εμφανής, ο διατυπωμένος λόγος του και όχι το κρυμμένο, το μυστικό νόημα. Τον λόγο αυτόν τον εκφέρει ο Καστελιόν στην εισαγωγική αφιέρωσή του στον δούκα της Βυτεμβέργης, και είναι αυτός που προσδίδει στη θεολογική αυτήν ανθολογία διαχρονική εμβέλεια. Γιατί, μπορεί να μην είναι πάνω από καμιά δεκαριά σελίδες, είναι όμως οι πρώτες με τις οποίες η ελευθερία της σκέψης διεκδικεί το ιερό της δικαίωμα στην Ευρώπη. Γραμμένες για να υπερασπιστούν τους αιρετικούς, οι σελίδες αυτές παρέχουν ταυτόχρονα και την προκαταβολική στήριξή τους σε εκείνους που θα διωχθούν αργότερα από άλλες δικτατορίες για τις πεποιθήσεις τους. Μια για πάντα έχει κηρυχθεί ο αγώνας ενάντια στον αιώνιο εχθρό της πνευματικής δικαιοσύνης, ενάντια στον στενόμυαλο φανατισμό, που εννοεί να καταπνίγει κάθε άποψη, εκτός από εκείνη της δικής του παράταξης. Ρωμαλέα ορθώνεται απέναντί του η μόνη ιδέα που μπορεί να εξαλείψει από τη γη την εχθρότητα και τη σύγκρουση: η ιδέα της ανεξιθρησκίας, της ανεκτικότητας. Με νηφάλια ματιά, διαύγεια και ατράνταχτη λογική, αναπτύσσει τη θέση του ο Καστελιόν. Το ζήτημα είναι αν επιτρέπεται να διώκονται και να τιμωρούνται με θανάτωση για πνευματικά αδικήματα οι αιρετικοί. Στο ερώτημα αυτό ο Καστελιόν προτάσσει ένα άλλο, αποφασιστικής σημασίας: Τι είναι στην ουσία ένας αιρετικός; Ποιον δικαιούμαστε να χαρακτηρίσουμε έτσι, χωρίς να γίνουμε άδικοι, καθ’ όσον –ιδού πώς επιχειρηματολογεί με την άφοβη αποφασιστικότητά του– «δεν πιστεύω ότι όλοι αυτοί, τους οποίους ονομάζουμε αιρετικούς, είναι πραγματικά αιρετικοί… Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει αποκτήσει σήμερα ένα περιεχόμενο τόσο απεχθές, που πολύ εύκολα μπορεί να καταγγείλει κανείς τον προσωπικό εχθρό του σαν αιρετικό, αν θέλει να τον εξουδετερώσει. Γιατί και μόνο στο άκουσμα της λέξης αιρετικός οι άνθρωποι αισθάνονται τέτοια φρίκη, που κλείνουν αμέσως τα αυτιά τους και ορμούν με τυφλή μανία να τσακίσουν όχι μόνο τον ίδιο, αλλά και εκείνους που θα τολμήσουν να τον υπερασπιστούν. Ο Καστελιόν όμως δεν θέλει να κρίνει με οδηγό του μια τέτοια υστερία καταδίωξης. Γνωρίζει ότι η κάθε εποχή διαλέγει κάθε φορά και μία διαφορετική ομάδα δύσμοιρων ανθρώπων, για να ρίξει πάνω τους το συσσωρευμένο συλλογικό μίσος. Πάντα επιλέγεται για εκτόνωση των εξολοθρευτικών ενστίκτων που ελλοχεύουν στον άνθρωπο μια μικρότερη και ασθενέστερη συνομοταξία – άλλοτε για το θρήσκευμά της, άλλοτε για το χρώμα, τη ράτσα ή την προέλευσή της, άλλοτε για τις κοινωνικές αξίες ή την ιδεολογία της· τα συνθήματα και οι αφορμές διαφέρουν, όμως η μέθοδος της συκοφάντησης, της καταφρόνησης, της εξόντωσης παραμένει η ίδια. Ο πνευματικός άνθρωπος δεν επιτρέπεται όμως να τυφλώνεται από τέτοια κηρύγματα μίσους και να αφήνεται να παρασυρθεί από την παραφορά των ενστίκτων της μάζας. Οφείλει να αναζητεί κάθε φορά το σωστό με νηφαλιότητα και αίσθημα δικαίου. Γι’ αυτό και ο Καστελιόν αρνείται να εκφέρει μια άποψη στο ζήτημα των αιρετικών, προτού αποσαφηνιστεί επαρκώς το νόημα της ζοφερής αυτής λέξης. Τι είναι λοιπόν αιρετικός; Ξανά και ξανά θέτει το ερώτημα ο Καστελιόν, στον εαυτό του και στον αναγνώστη. Και καθώς ο Καλβίνος και οι άλλοι ιεροεξεταστές επικαλούνται τη Βίβλο ως τον μοναδικό έγκυρο κώδικα νόμων, τη μελετά κι ο ίδιος λέξη προς λέξη. Όμως, προς μεγάλη του έκπληξη δεν συναντά τη λέξη ή την έννοια ούτε μια φορά – έπρεπε να έρθει ένα δόγμα, μια ορθοδοξία, μια αποκλειστική διδασκαλία για να την εφεύρει, αφού για να αντιταχθεί κανείς στην Εκκλησία, θα έπρεπε προηγουμένως να έχει ιδρυθεί μια Εκκλησία ως θεσμός. Η Αγία Γραφή κάνει βέβαια λόγο για αρνητές του Θεού και για την ανάγκη τιμωρίας τους. Ένας αιρετικός όμως δεν είναι απαραίτητο να είναι αρνητής του Θεού, πράγμα που απέδειξε περίτρανα η περίπτωση του Σερβέ. Αντίθετα, αυτοί που χαρακτηρίζονται αιρετικοί, και πρώτα πρώτα οι Αναβαπτιστές, ισχυρίζονται με θέρμη ότι είναι οι γνήσιοι, οι αληθινοί Χριστιανοί και ότι τιμούν τον Ιησού Χριστό ως το ύψιστο, το προσφιλέστερο πρότυπο. Εφόσον ποτέ δεν ονομάζεται ένας Τούρκος, ένας Εβραίος, ένας Εθνικός αιρετικός, η αίρεση θα πρέπει να αποτελεί αδίκημα στο εσωτερικό του Χριστιανισμού. Οπότε έχουμε καινούργιον ορισμό: Αιρετικοί είναι εκείνοι που –μολονότι Χριστιανοί– δεν πιστεύουν στην «αληθινή» χριστιανική διδασκαλία, αλλά παρεκκλίνουν πεισματικά σε διάφορα σημεία από την «ορθή» αντίληψη. Μ’ αυτό μοιάζει να έχει βρεθεί ο τελεσίδικος ορισμός. Όμως –μοιραίο το ερώτημα!– ποιος είναι ο «αληθινός» Χριστιανισμός ανάμεσα στις διάφορες εκδοχές του, ποια είναι η «ορθή» ερμηνεία του Θεϊκού Λόγου; Η Καθολική, η Λουθηρανική, του Σβίγγλιου, η Αναβαπτιστική, η Ουσιτική, η Καλβινιστική; Υπάρχει η πραγματικά απόλυτη βεβαιότητα στα θρησκευτικά ζητήματα, είναι δυνατόν να ερμηνεύεται πάντα ο λόγος της Γραφής; Ο Καστελιόν έχει το θάρρος –σε αντίθεση με τον Καλβίνο– να απαντήσει με ένα ταπεινό όχι. Στην Αγία Γραφή βλέπει πράγματα κατανοητά, αλλά και πολλά ασύλληπτα για τον ανθρώπινο νου. «Οι αλήθειες της Θρησκείας», γράφει αυτό το βαθιά θρήσκο πνεύμα, «είναι από τη φύση τους ανεξιχνίαστες και αποτελούν ακόμη και μετά από το πέρασμα χιλίων και παραπάνω χρόνων αντικείμενο μιας ατέρμονης διαμάχης, κατά την οποία το αίμα δεν θα πάψει να χύνεται, όσο η Αγάπη δεν θα φωτίζει τα πνεύματα, όσο αυτή δεν έχει τον τελευταίο λόγο.» Όποιος ερμηνεύει τον Θείο Λόγο πιθανόν να σφάλλει, και γι’ αυτό θα έπρεπε η αμοιβαία ανοχή να αποτελεί το ύψιστο καθήκον. «Αν όλα τα πράγματα ήταν τόσο ξεκάθαρα και προφανή όσο είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει ένας Θεός, τότε θα μπορούσαν εύκολα και όλοι οι Χριστιανοί να έχουν σε όλα αυτά τα ζητήματα την ίδια άποψη, όπως συμφωνούν όλα τα έθνη στην αναγνώριση ότι υπάρχει ένας Θεός. Καθώς όμως όλα είναι σκοτεινά και περιπεπλεγμένα, οι Χριστιανοί δεν θα έπρεπε να καταδικάζουν ο ένας τον άλλον, κι αν είμαστε πραγματικά σοφότεροι από τους Εθνικούς, τότε ας είμαστε και καλύτεροι, ας είμαστε και σπλαχνικότεροι.» Και πάλι ο Καστελιόν προχωράει ένα ακόμη βήμα στην ανάλυσή του: Αιρετικός ονομάζεται αυτός που αναγνωρίζει μεν τις βασικές αρχές της Χριστιανικής Πίστης, όχι όμως και την ιδιαίτερη μορφή της, η οποία αυταρχικά έχει επιβληθεί στη χώρα του. Η αίρεση δεν αποτελεί λοιπόν –ιδού επιτέλους η αποφασιστική διάκριση!– μια απόλυτη, αλλά μια σχετική έννοια. Ένας Καλβινιστής είναι για έναν Καθολικό αιρετικός και το ίδιο αυτονόητα είναι αιρετικός ένας Αναβαπτιστής για έναν Καλβινιστή· ο ίδιος άνθρωπος που θεωρείται στη Γαλλία ορθόδοξος, είναι για τη Γενεύη αιρετικός και αντίστροφα. Αυτός που καίγεται ζωντανός σε μια χώρα σαν εγκληματίας, είναι για τη γειτονική χώρα μάρτυρας – «τη στιγμή που θεωρείσαι σε μια συγκεκριμένη πόλη ή περιοχή πραγματικός πιστός, θα στιγματιστείς στην άλλη για τα ίδια ακριβώς πιστεύω ως αιρετικός, έτσι που, αν ήθελε κάποιος σήμερα να ζήσει σώος και αβλαβής, θα έπρεπε να ασπασθεί τόσες πεποιθήσεις και θρησκεύματα, όσες πόλεις και χώρες υπάρχουν». Και τώρα ο Καστελιόν καταλήγει στην τελευταία και πλέον παράτολμη διατύπωσή του: «Όταν κάνω σκέψεις περί του τι είναι αιρετικός, δεν βρίσκω άλλον τρόπο να το προσδιορίσω πέρα από το ότι χαρακτηρίζουμε αιρετικούς όλους εκείνους που δεν συμφωνούν με την άποψή μας.» Αυτό ακούγεται βέβαια τόσο αυτονόητο, που να καταντά κοινοτοπία. Να το διατυπώνει όμως κάποιος ανοιχτά και αβίαστα σημαίνει για την εποχή εκείνη μια πράξη ανυπέρβλητου ηθικού σθένους. Γιατί αποτελεί έναν ηχηρό κόλαφο στο πρόσωπο μιας ολόκληρης εποχής, των ηγετών, των αρχόντων και των ιερωμένων της, Καθολικών και Λουθηριανών, από έναν και μόνο ταπεινό και ανίσχυρο άνθρωπο, αποτελεί μια θαρραλέα καταγγελία του γεγονότος ότι το βάναυσο κυνήγι αιρετικών δεν είναι παρά φρικτός παραλογισμός και φονική μανία· ότι παράνομα και άδικα καταδιώκονται, απαγχονίζονται, πνίγονται και καίγονται όλοι αυτοί οι χιλιάδες, οι μυριάδες άνθρωποι, καθώς δεν έχουν διαπράξει κάποιο έγκλημα κατά του Θεού ή του κράτους· δεν έχουν διαχωριστεί από τους υπόλοιπους ανθρώπους στο πεδίο της ρεαλιστικής πραγματικότητας, αλλά στο άυλο νεφέλωμα των ιδεών. Ποιος όμως νομιμοποιείται να κρίνει τις ιδέες ενός ανθρώπου, να εξομοιώσει μια εσωτερική και προσωπική πεποίθηση με έγκλημα του κοινού ποινικού Δικαίου; Ούτε το κράτος, ούτε οι δικαστικές αρχές, βέβαια. Στη δικαιοδοσία του Καίσαρα υπάγεται, κατά το ρητό του Ευαγγελίου, μόνο ό,τι εμπίπτει σ’ αυτήν. Απερίφραστα επικαλείται ο Καστελιόν τα λόγια του Λούθηρου, ότι δηλαδή το επίγειο βασίλειο έχει εξουσία μόνο στο ανθρώπινο κορμί, για τις ψυχές όμως ο Θεός ορίζει ότι κανένα γήινο Δίκαιο δεν μπορεί να αποφασίσει. Το κράτος μπορεί να απαιτήσει από κάθε πολίτη του την τήρηση της εξωτερικής και της πολιτικής τάξης. Κατά συνέπεια κάθε ανάμιξη οποιασδήποτε Αρχής στον εσωτερικό κόσμο των ηθικών, των θρησκευτικών –θα προσθέταμε εδώ και των καλλιτεχνικών– πεποιθήσεων, εφόσον αυτές δεν συνιστούν προφανή διατάραξη της υπόστασης του κράτους (θα λέγαμε πολιτική υποκίνηση εναντίον του), συνιστά υπέρβαση της δικαιοδοσίας της και πλήγμα κατά του απαραβίαστου δικαιώματος της προσωπικότητας. Για τον εσωτερικό ψυχικό του κόσμο κανείς δεν είναι υπόλογος σε μια κρατική Αρχή, καθότι «ο καθένας μας έχει να λογοδοτήσει για τον εαυτό του στον Θεό». Η κρατική εξουσία δεν είναι αρμόδια για θέματα συνείδησης. Προς τι λοιπόν αυτή η μανιασμένη οργή, όταν κάποιος έχει σε ζητήματα πίστης διαφορετική γνώμη, προς τι οι συνεχείς κραυγές για επέμβαση της κρατικής αστυνομίας, προς τι αυτό το φονικό μίσος; Χωρίς διάθεση για συνδιαλλαγή ο αληθινός ανθρωπισμός είναι ανέφικτος, γιατί μόνο «όταν είμαστε σε θέση να ελέγξουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, μπορούμε να συνυπάρξουμε εν ειρήνη, κι ακόμη κι όταν κάποιες φορές προκύπτουν διχογνωμίες, συνδιαλεγόμαστε τουλάχιστον και στηρίζουμε την αμοιβαία αγάπη και την ειρήνη στις σχέσεις μας, ώσπου να φτάσουμε στην ταύτιση των πεποιθήσεών μας». Το 1944, Ντιέγκο Ριβέρα ζωγράφισε δύο τοιχογραφίες για την αίθουσα του νεοσύστατου τότε Εθνικού Ινστιτούτου Καρδιολογίας της Πόλης του Μεξικού. Στη μια από αυτές, ανάμεσα σε άλλους πρωτοπόρους της καρδιολογίας, δεσπόζει ο Σερβέ και η πυρά στην οποία τον εξόντωσε ο Καλβίνος. Το φταίξιμο λοιπόν για όλες αυτές τις φρικτές θανατώσεις, για όλες τις βάρβαρες διώξεις, αυτές που έχουν στιγματίσει την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου γένους, δεν πέφτει στις πλάτες των αιρετικών, που φυσικά είναι αθώοι (ποιος τάχα θα ήταν ένοχος για τις σκέψεις και τις πεποιθήσεις του;)· ο ένοχος, ο αιώνια ένοχος για τη φονική παράνοια και τη φοβερή σύγχυση που επικρατεί στον κόσμο μας είναι για τον Καστελιόν πάντα ο φανατισμός, η αδιαλλαξία των ιδεοληπτικών, οι οποίοι επιμένουν να είναι πάντα η δική τους ιδέα, η δική τους θρησκεία, η δική τους κοσμοθεωρία η μοναδική αληθινή. Αλύπητα ξεγυμνώνει ο Καστελιόν αυτή την παραληρηματική αλαζονεία. «Οι άνθρωποι είναι σε τέτοιο βαθμό πεπεισμένοι για την ορθότητα της άποψής τους, ώστε οδηγούνται στην περιφρόνηση για τους άλλους· η αλαζονεία αυτή είναι η πηγή των φρικαλεοτήτων και των διωγμών. Κανένας δεν είναι διατεθειμένος να ανεχθεί τον άλλον αν δεν ασπάζεται τη δική του άποψη, μολονότι υπάρχουν σήμερα τόσες διαφορετικές γνώμες όσοι σχεδόν οι άνθρωποι. Παρ’ όλα αυτά δεν θα βρεθεί ούτε μία σέχτα που να μην καταδικάζει όλες τις άλλες και να μην αξιώνει την αποκλειστική κυριαρχία. Και το αποτέλεσμα είναι όλες αυτές οι καθημερινές εκτοπίσεις, οι εξορίες, οι φυλακίσεις, οι πυρές, οι αγχόνες, όλη αυτή η αποτρόπαια μανία των εκτελέσεων και των βασανιστηρίων, αποκλειστικά και μόνο λόγω κάποιων απόψεων που δεν αρέσουν στους υψηλά ιστάμενους, πολλές φορές δε και χωρίς καν συγκεκριμένο λόγο.» Από την ισχυρογνωμοσύνη και μόνο δημιουργείται ο παραλογισμός, από την πνευματική αδιαλλαξία «εκείνη η άγρια, η βαρβαρική δίψα για διάπραξη φρικαλεοτήτων, και βλέπουμε σήμερα ορισμένους να είναι τόσο ποτισμένοι από την καταδιωκτική μανία για τους διαφωνούντες, που γίνονται έξαλλοι όταν κάποιος από τους καταδικασμένους σε εκτέλεση στραγγαλίζεται πρώτα [για «ανθρωπιστικούς» λόγους] αντί να σιγοκαεί ζωντανός στην πυρά.» Ένα μόνο πράγμα μπορεί λοιπόν να σώσει την ανθρωπότητα από τη βαρβαρότητα αυτήν: η ανεξιθρησκία. Ο κόσμος μας έχει χώρο για πολλές αλήθειες και όχι για μία μόνο, και αν οι άνθρωποι το ήθελαν, θα μπορούσαν να συμβιώσουν ειρηνικά. «Να ανεχόμαστε ο ένας τον άλλον και να μην καταδικάζουμε την πίστη του άλλου!» Τότε δεν θα είχε λόγο ύπαρξης αυτό το ιερό μένος κατά των αιρετικών, αυτή η καταδίωξη για ζητήματα του πνεύματος. Και ενώ ο Καλβίνος παροτρύνει τους ηγεμόνες να χρησιμοποιούν το ξίφος για ολοκληρωτική εξόντωση των αιρετικών, ο Καστελιόν τους εκλιπαρεί: «Σταθείτε στο πλευρό της επιείκειας και μην ακούτε όσους σας παρακινούν στον φόνο, γιατί αυτοί δεν θα μπορέσουν να συνηγορήσουν για σας όταν θα σταθείτε μπροστά στον Θεό για να Του δώσετε λογαριασμό· θα είναι αρκετά απασχολημένοι με τη δική τους υπεράσπιση. Πιστέψτε με, αν ήταν εδώ ο Χριστός, ποτέ δεν θα σας συμβούλευε να θανατώσετε εκείνους που ομολογούν το όνομά Του, ακόμη κι αν σφάλλουν σε κάποια λεπτομέρεια ή έχουν πάρει λάθος δρόμο…» Νηφάλια και αμερόληπτα, όπως αρμόζει σε ένα διανοητικό πρόβλημα, πραγματεύθηκε ο Καστελιόν το ακανθώδες ζήτημα περί ενοχής ή αθωότητας των λεγομένων αιρετικών. Το εξέτασε σε βάθος, το ζύγισε καλά. Κι αν, οδηγημένος από τη βαθιά του πεποίθηση, ζητά ειρήνη και πνευματική ελευθερία για όλους αυτούς τους κατατρεγμένους και κυνηγημένους, εναποθέτει ωστόσο με την ταπεινότητα που τον διακρίνει την άποψή του αυτή, παρά την εσωτερική του βεβαιότητα, στην κρίση των άλλων. Ενώ οι σεχταριστές και οι κήρυκες του δρόμου διαλαλούν με φανατικές κραυγές τα δόγματά τους, ενώ καθένας από εκείνους τους στενόμυαλους δογματικούς ουρλιάζει από άμβωνος ότι αυτός, και μόνον αυτός, έχει για πούλημα την ατόφια, την αληθινή διδασκαλία, ότι μόνο μέσω της τη δικής του φωνής κοινολογείται το θέλημα και ο λόγος του Θεού, ο Καστελιόν λέει με ταπεινοφροσύνη: «Δεν σας μιλώ σαν προφήτης σταλμένος από τον Θεό, αλλά σαν άνθρωπος βγαλμένος μέσα από το πλήθος, ο οποίος απεχθάνεται τις συγκρούσεις και που το μόνο που επιθυμεί είναι να μην αναδεικνύεται η Θρησκεία μέσα από έριδες, αλλά μέσα από συμπονετική αγάπη, να μην πατά πάνω σε εξωτερικά σχήματα, αλλά να πηγάζει από την καρδιά.» Οι δογματικοί απευθύνονται στους άλλους σαν σε μαθητές και υπηρέτες. Ο ανθρωπιστής σαν αδελφός σε αδελφούς, άνθρωπος σε ανθρώπους. Ακόμη όμως και ένας πραγματικός ουμανιστής δεν είναι δυνατόν να παραμείνει ατάραχος όταν αντικρίζει τη θηριωδία. Τα χέρι ενός έντιμου συγγραφέα δεν μπορεί να βάζει ψυχρό και αμέτοχο στο χαρτί τις απόψεις του, τη στιγμή που η ψυχή του συγκλονίζεται συθέμελα μπροστά στην παράνοια της εποχής του, η φωνή του δεν μπορεί να μείνει μετρημένη, όταν τα νεύρα του φλογίζονται από δίκαιη αγανάκτηση. Έτσι και ο Καστελιόν δεν μπορεί να παραμένει εσαεί συγκρατημένος και να παραθέτει ακαδημαϊκές αναλύσεις, έχοντας στο μυαλό του τη φλεγόμενη εικόνα του μαρτυρικού πασσάλου της Σαμπέλ, πάνω στον οποίο άφησε μέσα σε φρικτά βασανιστήρια ένας αθώος άνθρωπος την τελευταία του πνοή, κάηκε ζωντανός κατ’ εντολήν ενός πνευματικού αδελφού ένας διανοητής από έναν διανοητή, ένας θεολόγος από έναν θεολόγο, και μάλιστα στο όνομα μιας θρησκείας που ευαγγελίζεται την Αγάπη. Η εικόνα του μαρτυρίου του Σερβέ, η βαρβαρότητα της μαζικής δίωξης των αιρετικών αποσπά το βλέμμα του Καστελιόν από τα γραφόμενά του και το στρέφει προς τους ηθικούς αυτουργούς αυτών των φρικαλεοτήτων, οι οποίοι μάταια πασχίζουν να καλύψουν την προσωπική τους αδιαλλαξία με μια δήθεν ευλαβική αφοσίωση στον Θεό. Είναι σαν να καρφώνει με το βλέμμα τον Καλβίνο όταν αναφωνεί: «Κι όσο φρικιαστικά κι αν είναι τα πράγματα αυτά, οι δράστες τους υποπίπτουν σε ένα ακόμη φοβερότερο αμάρτημα, επιχειρώντας να ντύσουν τις ανομίες τους με το ένδυμα του Χριστού και διατεινόμενοι ότι έτσι πράττουν το θέλημά Του.» Γνωρίζει καλά ότι οι ανά τον κόσμο βασανιστές εννοούν να εξωραΐζουν τα εγκλήματά τους με κάποια θρησκευτικά ή κοινωνικοπολιτικά ιδεολογήματα· το αίμα όμως μιαίνει κάθε ιδέα, η βία καταρρακώνει κάθε σκέψη. Όχι, ο Μιχαήλ Σερβέ δεν σύρθηκε στη χριστιανική πυρά με εντολή του Χριστού, αλλά του Ιωάννη Καλβίνου, γιατί μια τέτοια πράξη θα αποτελούσε βδέλυγμα για τον Χριστιανισμό πάνω σ’ ολόκληρη τη γη. «Ποιος», αναφωνεί ο Καστελιόν, «θα ήθελε να γίνει σήμερα Χριστιανός, όταν εκείνοι που διαδηλώνουν την πίστη τους στον Χριστό αντιμετωπίζονται χειρότερα κι από δολοφόνους και ληστές… Ποιος θα εξακολουθούσε να θέλει να υπηρετεί τον Χριστό, όταν θα έβλεπε να καίγεται ζωντανός εν ονόματι του Χριστού κάποιος που απλώς δεν συμφωνεί σε μια λεπτομέρεια μ’ αυτούς που κατέχουν την εξουσία, μολονότι ακόμη και μέσα από τις φλόγες διατρανώνει την πίστη του στον Θεό;». Γι’ αυτό πρέπει κατά τον αξιοθαύμαστο αυτόν ανθρωπιστή να μπει ένα τέλος στην παρανοϊκή ιδέα ότι επιτρέπεται να βασανίζονται και να δολοφονούνται άνθρωποι, μόνο και μόνο επειδή έχουν αντιταχθεί στους κρατούντες της στιγμής. Και καθώς βλέπει ότι οι κάτοχοι της εξουσίας κάνουν και θα κάνουν πάντα κακή χρήση της εξουσίας τους αυτής, και ότι στη γη δεν υπάρχει άλλος εκτός από τον ίδιο, τον ένα, τον μικρό και αδύναμο, που να υπερασπίζεται τους άμοιρους κυνηγημένους, υψώνει απελπισμένος τη φωνή του προς τον ουρανό και κλείνει την επίκλησή του με ένα εκστατικό ξέσπασμα συμπόνιας: «Ω Χριστέ, Πλάστη και Βασιλέα του κόσμου, βλέπεις αυτά τα πράγματα; Έχεις γίνει πραγματικά ένας εντελώς άλλος από αυτόν που ήσουν, τόσο απάνθρωπος και εχθρικός προς Εσένα τον ίδιο; Όταν πατούσες στη γη, δεν υπήρχε τίποτα ηπιότερο, τίποτα ευγενέστερο από Εσένα, δεν υπήρχε κανείς που υπέμενε με τέτοια εγκαρτέρηση τη χλεύη· υβρισμένος, λοιδορημένος, στεφανωμένος με αγκάθια, σταυρωμένος ανάμεσα σε ληστές, ακόμη και μέσα στην μεγαλύτερη ταπείνωση, προσευχόσουν για εκείνους που Σε εξύβρισαν, σε λοιδόρησαν, σε ταπείνωσαν, σε σταύρωσαν. Είναι αλήθεια ότι έχεις τώρα αλλάξει τόσο; Σε ικετεύω, στο ιερό όνομα του Πατέρα Σου: Ορίζεις πραγματικά να διώκονται, να πνίγονται στο νερό, να ξεσκίζονται με τανάλιες μέχρι τα εντόσθια, να κομματιάζονται με σπαθιά, να ψήνονται ζωντανοί σε χαμηλή φωτιά και να πεθαίνουν με κάθε είδους μαρτυρικό και αργό θάνατο όσοι δεν τηρούν όλους τους κανόνες και τις εντολές Σου ακριβώς όπως το απαιτούν οι διδάσκαλοί Σου; Επικροτείς στ’ αλήθεια, Χριστέ, αυτά τα πράγματα; Είναι πραγματικά υπηρέτες Σου αυτοί που διαπράττουν όλες αυτές τις σφαγές, που πετσοκόβουν και λιανίζουν έτσι ανθρώπους; Είσαι πραγματικά παρών, όταν Σε επικαλούνται ως μάρτυρα, σε τέτοιες αποτρόπαιες σφαγές, σαν να είσαι πεινασμένος για ανθρώπινο κρέας; Αν Εσύ, Χριστέ, ενέκρινες πραγματικά αυτά τα πράγματα, τι θα έμενε τότε για τον Σατανά; Ω πόσο φοβερή ύβρις η υπόνοια ότι θα μπορούσες να κάνεις τα ίδια με εκείνον! Πόσο ποταπό το θράσος των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι αποδίδουν στον Χριστό πράξεις, που μόνο θέληση και εφευρήματα του Διαβόλου μπορεί να είναι!» Ακόμη κι αν ο Καστελιόν δεν είχε γράψει τίποτα άλλο πέρα απ’ αυτόν τον πρόλογο στο βιβλίο Περί αιρετικών, και από τον πρόλογο αυτόν τίποτα πέρα από τούτη τη συγκλονιστική σελίδα, το όνομά του θα έπρεπε να γραφεί με ανεξίτηλο μελάνι στην Ιστορία του Ανθρωπισμού. Γιατί, πόσο μοναχική υψώνεται αυτή η φωνή, πόσο λίγη ελπίδα κρύβεται μέσα στη συγκλονιστική του αγωνία να ακουστεί σε έναν κόσμο, στον οποίο η κλαγγή των όπλων καταπνίγει τον ήχο των ήπιων λόγων και ο πόλεμος κρατάει για λογαριασμό του τη λήψη των κρίσιμων αποφάσεων. Όμως όσες φορές κι αν έχουν διατυπωθεί από όλες τις θρησκείες και όλους τους σοφούς – πάντα είναι ανάγκη να υπενθυμίζονται τα υπέρτατα αυτά αιτήματα για ανθρωπιά στους επιλήσμονες ανθρώπους. «Ασφαλώς δεν λέω κάτι», προσθέτει ο ταπεινόφρων άνδρας, «που δεν έχουν πει ήδη άλλοι. Όμως ποτέ δεν είναι περιττό να επαναλαμβάνεται το αληθινό και το δίκαιο, μέχρι τελικά να επικρατήσει.» Καθώς η βία παίρνει σε κάθε εποχή καινούργιες μορφές, αναγκαίο είναι να ανανεώνεται από τους ανθρώπους του Πνεύματος και ο αγώνας εναντίον της. Ποτέ δεν πρέπει να κρύβονται αυτοί πίσω από την πρόφαση ότι η βία είναι για την ώρα πανίσχυρη και ότι ως εκ τούτου είναι άσκοπο να της αντιπαρατεθεί κανείς με λόγια. Γιατί, όσες φορές και να ειπωθεί το αναγκαίο, ποτέ δεν θα είναι αρκετές, κι η αλήθεια ποτέ δεν θα είναι μάταιη. Και να μη νικήσει ο λόγος, φανερώνει ωστόσο την αιώνια παρουσία της, ενώ όποιος την υπηρετεί σε καιρούς ζοφερούς αποδεικνύει ότι καμιά τρομοκρατία δεν μπορεί να υποτάξει μια ελεύθερη ψυχή και ότι ακόμη και ο πλέον απάνθρωπος αιώνας έχει χώρο για τη φωνή της ανθρωπιάς. — Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης Επιμέλεια: Χ.Ε. Μαραβέλιας Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΤΕΥΧΟΣ [1] Tomás de Torquemada (1420-1498), Μέγας Ιεροεξεταστής της ισπανικής Ιερής (!) Εξέτασης. [2] «H προδοσία των λογίων, των πεπαιδευμένων, των διανοουμένων». La trahison des clercs. Γνωστό βιβλίο του Julien Benda (1927). [3] Waatland: Το τρίτο μεγαλύτερο πληθυσμιακά και τέταρτο σε έκταση καντόνι της Ελβετίας.

Το μανιφέστο της ανεξιθρησκίας

Σύνδεση