Όταν ο «διαισθητικός» μεταφραστής ενοράται γυμνές γυναίκες, βρομύλους, φευγάτες γάτες, κουτορνίθια και άλλα αγκρίφια

Charles Baudelaire, Τα Άνθη του κακού, μετάφραση-επιλεγόμενα Γιώργος Κεντρωτής, Gutenberg, Αθήνα 2018, σελ. 858 Ο Μπωντλαίρ στην ΕλλάδαΤο 1967 ο Πάνος Καραβίας, στο χριστουγεννιάτικο αφιέρωμα της Νέας Εστίας στον Μπωντλαίρ για τα εκατό χρόνια από τον θάνατό του, συνόψιζε ως ακολούθως τη σχέση του Μπωντλαίρ με την ελληνική λογοτεχνία: «Δεν υπάρχει ποιητής, στη σειρά των μεγάλων, στους μοντέρνους καιρούς μας, πιο δεμένος με το πεπρωμένο μας από τον Μπωντλαίρ»[1]. Μνεία της ποίησης του Μπωντλαίρ γίνεται για πρώτη φορά από τον Εμμανουήλ Ροΐδη (1873) στις «Αιτναίες Αναμνήσεις» του, μετά από μια ολονύκτια απαγγελία των στίχων του γάλλου ποιητή με τον Δημήτρη Παπαρρηγόπουλο: «Οπωσδήποτε, είτε εκ φυσιολογικής προδιαθέσεως, είτε εκ μόνης της σατανικής επηρείας των στίχων του Βωδελαίρου, ότε εκλείσαμεν την πρωίαν το βιβλίον, είμεθα αμφότεροι κάτωχροι και νευροπαθείς ως νεομύητοι εις τα μυστήρια της θεουργίας, ποτισθέντες δι’ ευθαλείας και υοσκυάμου»[2]. Δύο δεκαετίες αργότερα, το 1891, ο Κ. Π. Καβάφης διασταύρωσε με τρόπο ανεπανάληπτο τους στίχους του με εκείνους του γάλλου ποιητή στο περίφημο «Αλληλουχία κατά τον Βωδελαίρον». Εισηγητές του Μπωντλαίρ στα καθ’ ημάς είναι επίσης ο Ι. Παπαδιαμαντόπουλος (Ζαν Μωρεάς), ενώ ακολουθούν ο Κ. Ουράνης και ο Κ. Καρυωτάκης. Μεταφράσεις του Μπωντλαίρ έχουν επιχειρήσει πολλοί ποιητές και λόγιοι με μεγαλύτερη ή μικρότερη συστηματικότητα: Γ. Σημηριώτης, Κ. Παράσχος, Σ. Σκίπης, Τ. Άγρας, Μ. Κανελλής, Κ. Καρυωτάκης, Στ. Δάφνης, Κ. Εμμανουήλ, Α. Μπάρας, Γ. Κοτζιούλας, Γ. Γεραλής, Κ. Δίπλα-Μαλάμου, Δ. Καρούσου, Ν. Φωκάς, Ρ. Παπαγγέλου, Π. Μουλλάς, Ε. Σοφράς και άλλοι. Τελευταίος στη μεταφραστική αυτή αλυσίδα έρχεται να προστεθεί ο καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου και μεταφραστής Γιώργος Κεντρωτής. Ο Μπωντλαίρ και οι έλληνες μεταφραστές τουΣτην άνιση πάλη τους με την ποίηση του Μπωντλαίρ, μια ποίηση η οποία αποπνέει μια επίπονη και ταυτόχρονα υπομονετική εργασία σύνθεσης που έχει σαν αποτέλεσμα ένα ακριβοζυγισμένο περιεχόμενο και μια άψογη ρίμα ή, κατά τον Μωρίς Μπαρρές, «μια εξαίσια πρόζα εκφρασμένη σε δύσκολους στίχους», οι μεταφραστές του υιοθέτησαν διάφορες στρατηγικές προκειμένου να τη μεταφέρουν στην ελληνική γλώσσα. Τρεις μεταφραστικές απόπειρες αξίζουν ιδιαίτερη μνεία, αυτή του Γ. Σημηριώτη (1917, 1949)[3] για την εντιμότητά της, την έκφραση του πνεύματος του καιρού της αλλά και την μακροβιότητά της· της Δ. Καρούσου (1990)[4] για το γεγονός ότι για πρώτη φορά μεταφράζεται το σύνολο των ποιημάτων του Μπωντλαίρ παρά την ακραία πεζολογική, ορθή εννοιολογικά, ωστόσο προβληματική –θεωρώ– από ποιητική άποψη απόδοσή τους· και του Ν. Φωκά (1994)[5] για τον πρωτότυπο και ενδιαφέροντα μεταφρασεολογικό στοχασμό που αναπτύσσει λόγω και έργω με την αντικατάσταση της κλασικής αντιπαραβολής πρωτοτύπου-μεταφράσματος από την αντικριστή διπλή μετάφραση της ποίησης (πεζή και έμμετρη) και μάλιστα όπως λέει: «αυτής που λόγω μέτρου και ομοιοκαταληξίας αλλά και χρονικής απόστασης μοιάζει απομονωμένη στον αιώνα της και τη γλώσσα της»[6]. Με τα λόγια αυτά ο Φωκάς επισημαίνει με ακρίβεια τις κύριες δυσκολίες τις οποίες καλείται να αντιμετωπίσει ο μεταφραστής της ποίησης του Μπωντλαίρ. Ο Μπωντλαίρ κατά Κεντρωτή Με τη μετάφραση του Κεντρωτή και το εκτενές φιλολογικό και μεταφραστικό της περικείμενο στην ιδιαιτέρως φροντισμένη τυπογραφικά έκδοση των εκδόσεων Gutenberg, επιστρέφουμε στην κλασική μορφή της δίγλωσσης έκδοσης, που δίνοντας περίοπτη θέση στο πρωτότυπο κείμενο το καθιστά αυστηρό θεματοφύλακα και ταυτόχρονα αμείλικτο κριτή του παρακείμενου μεταφράσματος. Η μεταφραστική στόχευση του Κεντρωτή είναι εξαρχής εμφανής καθώς δηλώνει ότι «το μεταφρασμένο ποίημα πρέπει να διαβάζεται ως ποίημα στη γλώσσα αφίξεως ωσάν να έχει, με άλλα λόγια, γραφτεί κατευθείαν στη γλώσσα αφίξεως: ωσάν να είναι, δηλαδή, ποίημα πρωτότυπο». Η ομοιοκαταληξία μήτηρ πάσης κακίας Στη φιλόδοξη αυτή στόχευση πρωταρχικό λόγο μοιάζει να έχει η μορφή και μάλιστα το πιο εμφανές στοιχείο της, η ομοιοκαταληξία, την οποία ο Κεντρωτής ανακηρύσσει με τη μεταφραστική πρακτική που υιοθετεί ως κύρια προτεραιότητά του. Στην εμμονική επιδίωξή της –που σπάνια έχει αίσιο αποτέλεσμα, καθώς είναι άπειρα τα παραδείγματα του ξύλινου λόγου και των βιασμένων νοημάτων–, ο μεταφραστής συν-καλεί όλα τα μέσα που του δίνει η ελληνική γλώσσα όλων των εποχών και των τάσεων, από την πιο «μαλλιαρή» δημοτική ως την πιο ακραιφνή καθαρεύουσα, ιδιολέκτους, προσωπικούς νεολογισμούς, διαπράττοντας κάθε είδους αυθαιρεσίες, στρεβλώσεις, παρεκκλίσεις και παρανοήσεις, όπως θα δούμε πιο διεξοδικά παρακάτω. Ο Κεντρωτής μεταφράζοντας τον Μπωντλαίρ δεν λαμβάνει υπόψη του τον ίδιο τον Μπωντλαίρ, ο οποίος αναφερόμενος «στις πεζολογικές μεταφράσεις του κάποιων ποιημάτων του Πόε, αν και οικτίρει “τη φρικτή ατέλεια” που συνεπάγεται αναγκαστικά “η εφαρμογή του εκμαγείου της πρόζας στην ποίηση” δηλώνει ότι “πολύ χειρότερος θα ήταν ένας πιθηκισμός με ρίμες.”»[7] Για μια πρώτη γεύση ας παρακολουθήσουμε τη μετάλλαξη του κομψού, λιτού και απολύτως διαυγούς ποιήματος του Μπωντλαίρ «Alchimie de la douleur / Αλχημεία του πόνου», το οποίο προς χάριν της ρίμας (;) αποκτά δυσνόητες λέξεις και ασυνάρτητες εικόνες: Par toi je change l’or en fer Et le paradis en enfer ; Dans le suaire des nuages Je découvre un cadavre cher, Et sur les célestes rivages Je bâtis de grands sarcophages. Συ φταις που κάνω μπρούντζο το χρυσό λογάρι και τον παράδεισο της κόλασης πατάρι· ό,τι έχει των νεφών το σάβανο να φάγει στο φως το βγάνω και είναι εράσμιο κουφάρι στα δε επουράνια ρείθρα και στα σιελ τενάγη από τα χέρια μου βλογιούνται σαρκοφάγοι. Μπόνους για τον αναγνώστη: το χρυσό «λογάρι» και τα «σιελ» τενάγη. Η μορφή ωστόσο ενός ποιήματος δεν εξαντλείται στην ομοιοκαταληξία· το μέτρο, ο εσωτερικός ρυθμός, το μήκος των στίχων παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο. Ο Κεντρωτής προβαίνει σε μια συστηματική επιμήκυνση των στίχων, όπου ο πλέον συνήθης στίχος του Μπωντλαίρ, ο αλεξανδρινός δωδεκασύλλαβος, αποκτά συχνά τις επικές διαστάσεις του δεκαεπτασύλλαβου και ενίοτε φτάνει και τις είκοσι δύο συλλαβές. Η επιμήκυνση αυτή επιτυγχάνεται με την αλόγιστη προσθήκη λέξεων που δημιουργούν μια αναιτιολόγητη και συχνά ακατανόητη φλυαρία, η οποία έχει με τη σειρά της ως αποτέλεσμα την αλλοίωση ή τη διαστρέβλωση του περιεχομένου. Τα παραδείγματα είναι άπειρα: Bizarre déité, brune comme les nuits, Ιδιότροπη θεότητα, σαν νύχτα μαύρη της Ινδίας Œuvre de quelque obi, le Faust de la savane, δημιούργημα στοιχειού, και Φάουστ της σαβάνας με καφτάνι, Η μαυρίλα της νύχτας αποκτά έτσι συγκεκριμένη εθνικότητα και ο Φάουστ καφτάνι! Στην παρακάτω στροφή του ποιήματος «Confession / Εξομολόγηση» κάνουν την εμφάνισή τους στο μετάφρασμα φευγάτες κι ελαστικές γάτες, καθώς και μόρτες που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο: Et le long des maisons, sous les portes cochères, Des chats passaient furtivement, L’oreille au guet, ou bien comme des ombres chères, Nous accompagnaient lentement. Και δίπλα μας, στα σπίτια, κάτω από τις δίφυλλες τις πόρτες, φευγάτες γάτες μα κι ελαστικές περνούσαν με αφτί στητό και μοιάζαν μάλλον με ίσκιους, που σκορπάνε οι μόρτες, έτσι όπως αθορύβως μας ακολουθούσαν! Η αναζήτηση πάση θυσία της ομοιοκαταληξίας, σε συνδυασμό με τις αναίτιες προσθήκες, καταλήγει σε ναρκισσιστικές ομοβροντίες όπου το μετάφρασμα ασφυκτιά κάτω από βαρύγδουπα επίθετα όταν το πρωτότυπο δεν έχει ούτε ένα: En ce temps où du Christ florissaient les semailles, Σε χρόνους που η σπορά του Ιησού είχε βγει καρπός σε αγρούς ευμύχους, Prenant pour atelier le champ de funérailles, εργάζονταν επιμελώς σε νεκροκάμπους πολυπτύχους Πολλές φορές η επιμήκυνση οφείλεται σ’ έναν απλοϊκό και μηχανιστικό διπλασιασμό λέξεων μέσα στον στίχο με τη χρήση συνωνύμων που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο. Έτσι διαβάζουμε: Αμέτρητους αιώνες μα και χρόνια που ’ρθαν ατελείωτα σβέλτοι και με σπάνια ευκινησία κάλλη και ομορφιές γιορτές και φιέστες ζέχνουν και βρωμάνε τζούφιο και μαραγκιασμένο διαυγή και αίθρια ασχήμιες και δυσμορφίες λεφούσι, εσμός άνακτα και αφέντη καυτός και ζέων τη χάλασαν, την έκαναν ρημάδι τρώει, σακατεύει μνήματα και τάφους ενδύματα και φορέματα λαοί, έθνη σα γιορτή, σαν ευωχία άσπιλη, πανάμωμη Εξίσου μηχανιστική είναι η χρήση παρενθέσεων, συχνά μετά θαυμαστικών, όπου εγκιβωτίζονται σχόλια και επαναλήψεις του μεταφραστή που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο: Une île paresseuse où la nature donne Και να ένα ράθυμο νησί, όπου η φύση (υπάρχουν τέτοιες νήσοι!) Je jalouse le sort des plus vils animaux των πιο ελεεινών φθονώ τη μοίρα ζώων (τι μαράζι!...) Nous avons dit souvent d’impérissables choses Για πράγματα μιλάγαμε αιώνια (και, ω, τι φως, τι τόνοι!) Α, les philtres les plus forts Τα φίλτρα τα πιο δυνατά (α, στο γράφω!) Un être qui n’était que lumière, or et gaze, ένα ον, ναι, που ήταν φως, χρυσάφι γάζα (φως, χρυσός και τούλι) Στην οδό της απωλείας του νοήματος Όσον αφορά το περιεχόμενο, ασφαλώς η ποίηση –όπως άλλωστε και όλα τα είδη του λόγου– δεν μεταφράζεται κατά λέξη. Άλλωστε η συζήτηση περί πίστης ή απιστίας και περί των ωραίων άπιστων είναι παρελθόν για την επιστήμη της μεταφρασεολογίας· το διακύβευμα τίθεται σήμερα υπό άλλους όρους. Εδώ όμως είμαστε υποχρεωμένοι να επιστρέψουμε στην προϊστορία της μεταφρασεολογίας καθώς έχουμε να κάνουμε με: Même on eût dit parfois qu’elle croyait Que tout voulait l’aimer ; elle noyait Sa nudité voluptueusement Καμιά φορά (έτσι λένε, ναι) το επίστευε κι εκείνη ότι ήθελε τα πάντα να αγαπήσει· και να δίνει (πως είδαν λένε) τη φιλήδονη γυμνότητά της Comme d’autres par la tendresse, Sur ta vie et sur ta jeunesse, Moi, je veux régner par l’effroi. Και αν σε άλλες τρυφερότητα επιδαψιλεύω, στη νιότη σου και στη ζωή σου βασιλεύω εσένα εγώ, με σκήπτρο μου απλώς τη φρίκη! γ) παράβλεψη της ακολουθίας των χρόνων Το μεγαλύτερο μέρος του πασίγνωστου ποιήματος του Μπωντλαίρ «Invitation au voyage / Πρόσκληση σε ταξίδι» (σ. 172-175) εκτυλίσσεται στο μέλλον –η πρόσκληση αφορά ένα μελλοντικό, ουτοπικό ταξίδι–, επιστρατεύοντας χρόνους του μέλλοντος, όχι του παρελθόντος. Αλλά κι αυτό δεν έχει καμιά σημασία για τον Κεντρωτή που το μεταφράζει στο παρελθόν, σαν να έχει ήδη γίνει. Ο αναγνώστης μπορεί να συγκρίνει το πρωτότυπο και το μετάφρασμα και να βγάλει μόνος του τα συμπεράσματά του. δ) παρανάγνωση ή άγνοια(;) λέξεων και εκφράσεων με αποτέλεσμα την αλλοίωση των νοημάτων και των εικόνων: Comme un fin vaisseau Qui roule bord sur bord et plonge σαν άρμενο που πάντα πάει γιαλό-γιαλό, και τις αντένες του όλο φέρνει Στους παραπάνω στίχους, o κλυδωνισμός του πλοίου μετατρέπεται σε πλεύση κατά μήκος της ακτής, καθώς η έκφραση «rouler bord sur bord» που σημαίνει «σκαμπανεβάζω», «κλυδωνίζομαι» μεταφράζεται «πάω γιαλό-γιαλό». Οι μάγισσες του Μπωντλαίρ με τα πλάνα μάτια ή την εβένινη κοιλιά, κατά Κεντρωτή αποδίδονται ως στρίγγλες. Αν αναλογιστεί κανείς ότι η μάγισσα κάνει μάγια και μπορεί να είναι ξελογιάστρα και ωραία (μάγισσα είναι και η Κίρκη), ενώ η στρίγγλα σύμφωνα με τα λεξικά της κοινής νεοελληνικής είναι «δαιμόνιο με τη μορφή ισχνής και άσχημης γριάς που, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, προξενεί κακό κάνοντας μαγείες», καταλαβαίνει κανείς το ασύμβατο της εικόνας: Sorcière aux yeux alléchants τα μάτια με τις στρίγγλες να ’χεις ίδια Sorcière au flanc d’ébène και στρίγγλα με γλουτούς εβένινους Και μιας και βρισκόμαστε στον κόσμο των μαγισσών, οι στίχοι: Goya, cauchemar plein de choses inconnues, De fœtus qu’on fait cuire au milieu des sabbats αποδίδονται από τον Κεντρωτή: Ω Γκόγια εσύ, βραχνά από πράγματα άγνωστα από ίσκιους και ίσκες, από έμβρυα που τα ψήνουν μάγοι σαββατιάτικα με σάλτσες Οι ομιλούντες την κοινή νεοελληνική θα συμφωνήσουν, πιστεύω, μαζί μου ότι το «σαββατιάτικα» δεν παραπέμπει στην αποκρυφιστική νυχτερινή και θορυβώδη συνάθροιση μάγων και μαγισσών που δηλώνει το ποίημα με τη λέξη sabbat: «Assemblée nocturne et bruyante de sorciers et des sorcières au moyen âge» (Petit Robert). Ο σχετικός πίνακας του Γκόγια (El Aquelarre, Witches' Sabbath, Le sabbat des sorcières) είναι αποκαλυπτικός και επιτρέπει την οικονομία των σχολίων... ε) συστηματική αγνόηση του συγκείμενου, το οποίο είναι το μόνο που μπορεί να οδηγήσει τον μεταφραστή να διαβεί σώος και αβλαβής από τις συμπληγάδες των αμφίσημων όρων, καθώς και παράβλεψη της αυτονόητης σύνδεσης όρων μεταξύ τους που, όταν σπάσει ο δεσμός που τους συνδέει, το ποίημα από συνεκτικός πίνακας γίνεται σκιάχτρο σε χωράφι. Στην πρώτη περίπτωση, στο γνωστότατο ποίημα «La chevelure / Η κόμη», παρ’ όλο το θαλασσινό λεξιλόγιο που κι ο ίδιος μεταφράζει (ωκεανό / πελάγη / μπότζι), δεν αντιλαμβάνεται ότι τα μαλλιά δεν μπορεί επ’ ουδενί να είναι περίπτερο, αλλά σημαία πλοίου (pavillon), καταλήγοντας έτσι στην ακατανόητη εικόνα: Cheveux bleus, pavillon de ténèbres tendues Μαλλιά μαβιά (: περίπτερο κατάφορτο σκοτάδι), Στη δεύτερη περίπτωση, στο ποίημα «Le parfum / Το άρωμα», η σύνδεση της λέξης fauve (άγριο θηρίο, αιλουροειδές) με τη λέξη fourrure (γούνα) είναι συγγνωστή και αδιαμφισβήτητη. Όταν όμως η πρώτη μεταφράζεται ως μαινάδα, η δεύτερη μένει μετέωρη, εκτός κι αν κατά τον μεταφραστή οι μαινάδες φοράνε γούνες. Επιπλέον, η μεγάλη φωτιά που καίει στα ελληνικά, ανήκει αποκλειστικά στη φαντασία του μεταφραστή. De ses cheveux élastiques et lourds, Vivant sachet, encensoir de l’alcôve, Une senteur montait, sauvage et fauve, Et des habits, mousseline et velours, Tout imprégnés de sa jeunesse pure, Se dégageait un parfum de fourrure. Απ’ της ελαστικής της κόμης τις βαριές τις ίνες (: το ζωντανό σακούλι, θυμιατήρι της παστάδας) έν’ άρωμα έβγαινε άγριας φλεγόμενης μαινάδας, κι απ’ τα εσώρουχά της (ή βελούδα ή μουσελίνες) τα τόσο μουλιασμένα μες στην άμιχτή της νιότη της γούνας πτητική μια οσμή χυνόταν μες στα σκότη. στ) υποτίμηση ή αγνόηση των συνυποδηλώσεων, ακόμη και των πιο εμφανών. Ο Κεντρωτής δείχνει, σε κάποιες λέξεις, μια εμμονική προσήλωση: «όμμα», «τενάγη», το καρυωτακικό «χάη» –ίσως προσφέρονται για εύκολες ρίμες–, σ’ αυτές συγκαταλέγεται και το επίθετο «άραχλο». Από το άραχλο δεν γλιτώνει ούτε και ο στίχος στον οποίο ο Μπωντλαίρ απευθύνεται, εμμέσως πλην σαφώς, στην ερωμένη του Ζαν Ντυβάλ, της οποίας πολλές φορές στα Άνθη του κακού εξαίρεται η σκοτεινή/ερεβώδης ομορφιά, λόγω καταγωγής –κρεολή με μαύρα εβένινα μαλλιά– αφενός, και αβυσσαλέας ηθικής έκπτωσης, αφετέρου. Έτσι ο γνωστότατος στίχος: Lorsque tu dormiras, ma belle ténébreuse, γίνεται: Όταν θα κοιμηθείς ωραίο κι άραχλό μου κουτορνίθι, Η χαώδης απόσταση πρωτοτύπου και μεταφράσματος και η γελοιοποίηση του στίχου του Μπωντλαίρ είναι εμφανής· τα σχόλια περιττεύουν. ζ) πλήρης συσκότιση του νοήματος, χρήση μιας ανοίκειας γλώσσας, ενίοτε και με σουρεαλιστικές προεκτάσεις, όπως στο τελευταίο από τα παραδείγματα που ακολουθούν: Dis-le, belle sorcière, oh dis, si tu le sais, À cet esprit comblé d’angoisse, Για πες το, ωραία μάγισσα, ω, πες το, αν το ξέρεις, ναι, για πες το στο πνεύμα αυτό που το σώμα έχασε του λόγου Qui comme eux sont frileux et comme eux sédentaires. γιατί και αυτές, σαν κείνους, στην τρεμούλα τους σχολάζουν. Qui l’observent avec des regards familiers. που τους κοιτούν με βλέμμα που ’χει η αποδοχή εκπονήσει. Ses cheveux qui lui font un casque parfumé την κόμη της επίσης την σαν κράτος μυρωμένο‒ Dès lors il fut semblable aux bêtes de la rue, Et, quand il s’en allait sans rien voir, à travers Les champs, sans distinguer les étés des hivers, Από τότε έγινε όμοιος των κτηνών του δρόμου, και τα βάθη πατούσε των πλανών, χωρίς να βλέπει τίποτα, και μόνες φυγές του να ν’ οι μπερδεψιές καλοκαιριών με τους χειμώνες J’eusse aimé voir son corps fleurir avec son âme Et grandir librement dans ses terribles jeux; Και θα ’βλεπα ψυχή και σώμα της σε ανθέων τόγα να μεγαλώνουν μπαίνοντας σε αγώνες ό,τι να ’ναι, Εt, des pieds jusques à la tête, Un air subtil, un dangereux parfum, Nagent autour de son corps brun. από την κορυφή ως τα νύχια· και διευθύνει πανούργα κόλπα ή κινδυνώδη αρώματα με το όμμα να πλέχουν γύρω από το μελαψό της σώμα. Que j’aime voir, chère indolente, De ton corps si beau, Comme une étoffe vacillante, Miroiter la peau ! Μ’ αρέσει ω, πόσο, αγαπητή οκνηρή μου, ω, πόσο, (απ’ το πανέμνοστο κορμί σου σα στόφα π’ αστραφτογυαλίζει) να ξεχώσω μεσ’ απ’ το δέρμα το γυαλί σου! Ίσως η συμβουλή του λεξικού, τη θέση του οποίου στη μεταφραστική διαδικασία απαξιώνει ο Κεντρωτής στα επιλεγόμενά του προβάλλοντας την ενορατική διαίσθηση του μεταφραστή –σε αντίθεση με άλλους μεταφραστές όπως ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος που χρόνια τώρα δηλώνει δημοσίως, κάθε φορά που του δίνεται η ευκαιρία, ότι ο μεταφραστής πρέπει να ανοίγει το λεξικό ακόμα και για τη λέξη bonjour–, θα ανέκοπτε τον μεταφραστικό του οίστρο και θα εμπόδιζε τα ολισθήματά του. Δηλώνει άλλωστε ευθαρσώς ο Κεντρωτής: «Θα το πω αλλιώς και νομίζω ότι το λέω σωστά: ο μεταφραστής, που μεταφράζει κείμενα, έργα εν όλω και όχι απλώς λέξεις, πρέπει να συμβουλεύεται το λεξικό σπανίως και, εν πάση περιπτώσει, το λεξικό πρέπει να είναι ο τελευταίος σύμβουλός του, προτελευταίος δε η διαίσθησή του ή το ένστικτό του. Ο μεταφραστής πρώτον και αυθεντικό σύμβουλό του (πρέπει να) έχει τη φαντασία του, μέσα στα νάματα της οποίας (πρέπει να) βαπτίζει τη γνώση του. Και η γνώση του σπρωγμένη –και (γιατί όχι;) οιστρηλατημένη– από τη φαντασία του θα τον οδηγήσει στην πλέον αυθεντική έκφραση εκείνου που αυτός καταλαβαίνει από το κείμενο που μεταφράζει». Ο Σαρλ Μπωντλαίρ φωτογραφημένος από τον Ναντάρ το 1855. Ζητείται αναγνώστης Ένα εξίσου μεγάλο ατόπημα –ίσως το μεγαλύτερο– της μετάφρασης Κεντρωτή είναι το επινοημένο γλωσσικό της συνονθύλευμα που δεν εδράζεται σε καμιά γλωσσική πραγματικότητα και το οποίο είναι απολύτως επιτηδευμένο. Είτε στοχοκεντρικά είτε πηγοκεντρικά τοποθετείται ο μεταφραστής, ο αναγνώστης υπάρχει πάντα στον ορίζοντά του, είναι ο δυνητικός αποδέκτης της μεταφραστικής του εργασίας. Η μετάφραση Κεντρωτή αναζητεί τον αναγνώστη που θα την διαβάσει απρόσκοπτα, όπως αρμόζει στη μετάφραση μιας ποίησης που στο πρωτότυπό της δεν δημιουργεί κανένα πρόβλημα κατανόησης στους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένη. Το γλωσσικό υπόβαθρο της μετάφρασης Κεντρωτή είναι μια μείξη υπερλόγιων, υπερδημοτικών και άγνωστων διαλεκτικών όρων, σπάνιων λέξεων καθώς και προσωπικών νεολογισμών και ναρκισσιστικών επινοήσεων που δεν αιτιολογούνται από το πρωτότυπο και συμπλέκουν ένα λεξιλόγιο συχνά ακατανόητο στον «έλληνα κοινό θνητό». Δεν υπάρχει λέξη στην ποίηση του Μπωντλαίρ που να μην απαντά στα κοινά γαλλικά λεξικά, αντιθέτως ένας αριθμός των λέξεων που χρησιμοποιεί ο Κεντρωτής δεν απαντά σε κανένα λεξικό της κοινής νεοελληνικής και ένα άλλος σημαντικός αριθμός χρειάζεται ενδελεχή έρευνα. Επίσης τίθεται το εύλογο ερώτημα: από πότε διαβάζει κανείς ποίηση μεταφρασμένη στη γλώσσα του ανοίγοντας διαρκώς κάθε είδους λεξικά; Προς επίρρωση των ανωτέρω ένας σύντομος κατάλογος: Μπαίγνιο, ξεδιψάστρα, άμιχτη, νέρινη, στόνοι, σκουντρισμένο, μουχρή, γάρμπο, κατάρατες, στράψες, σκιώσεις, στούμποι, έργατα, λικέρια, τσούκι, ασκημιά, δισκοποτήρι, ντροπαλότη, γεροσύνη, αβυσσωμένα, αστερωμένα, ενού έρωτα, γκρίζισμα, ανάπνια, εχτύπαε, εκάπναε, ήμπαν, εγέλααν, πλέχουν, γουρμάσει, ντιντινάνε, ευώδα, φελάει, ευδία, έως τρυγός, βούβος, γλύκος, ασβόλη, τενάγη, αρές, όμμα, βένθη, ατρόπων, εκσπάσεις, χορεία, δεσμωτεία, αλγηδόνων, πανέμνοστο, φιλόψογα, έμφοβα, αείζωο, πανόλβιος, ροδάπαλη, ασπαίρον, άωτοι, έμπνους, έμπλεες, εφάμαρτη, πυρφόρες, ατύπτως, αδολέσχως, οιακείζει, πέτονται, επειράσθη, εξεζήταγε, εκπτύσσεται, συγχρώνται, μαρμαίρουν, μεθύσκει, ωραΐζουν, στίζει, σπένδουν, εμπεδούνται. Γλωσσοπλάστης αδίστακτος ο Κεντρωτής, καταστρέφει με συνοπτικές διαδικασίες το υπέροχο ποίημα «Άλμπατρος» (διαβάστε οποιαδήποτε άλλη μετάφραση του ποιήματος και κρίνετε μόνοι σας), πλουτίζοντάς το με τσούκια και γιουχαϊστές, που κάνουν βέβαια καλή παρέα με τα αγκρίφια, το τέμπρο, τη λιμπερτίνα, τη βαμπίρα, τους ζονγκλέρηδες και άλλες παρεμφερείς επινοήσεις που διανθίζουν τη μετάφραση του Μπωντλαίρ. Ο Κεντρωτής επικαλείται τη «μιχτή γλώσσα» του Σημηριώτη για να αιτιολογήσει τις δικές του δήθεν μικτές επίσης επιλογές. Η επίκληση ωστόσο αυτή συνιστά επιεικώς σοφιστεία. Όσον αφορά τις μεταφράσεις του Μπωντλαίρ στη γλώσσα μας, ο Παλαμάς έχει επισημάνει πολύ εύστοχα: «Ο Βωδελαίρ δεν ήρχισε να γίνεται θέμα μεταφραστικόν παρ’ ημίν παρά πολύ μετά το 1890, εν ημέραις δημοτικιστικών οργασμών και οργίων. Ανέτειλεν εις τους ουρανούς μας ως δημοτικιστής, εμεσουράνησεν ως μαλλιαρός»[8]. Παρατήρηση την οποία συμπληρώνει εξίσου εύστοχα ο Π. Μουλλάς: «η “ελληνοποίησή” του, όπως και των άλλων ξενόγλωσσων συγγραφέων κατά την ίδια εποχή, περνούσε μέσα από τις συμπληγάδες του γλωσσικού μας ζητήματος»[9]. Ο Κεντρωτής μοιάζει να ξεχνά ότι ο Σημηριώτης δεν επινόησε ο ίδιος κανένα γλωσσικό ιδίωμα, αφουγκραζόταν και εξέφραζε την εποχή του (ακριβώς έτσι: μικτά και κατανοητά), ότι ακόμη και ο σημερινός αναγνώστης καταλαβαίνει τη γλώσσα –αδιαμφισβήτητα παλιοκαιρινή– του Σημηριώτη, όχι όμως το εξεζητημένο, επινοημένο και προσωπαγές γλωσσικό ιδίωμα του μεταφραστή Κεντρωτή εν έτει 2018. Δεν αμφιβάλλει κανείς για τη μεταφραστική ενόρμηση (ο όρος είναι δανεισμένος από τον Αντουάν Μπερμάν[10]), την ηράκλεια προσπάθεια, τον κόπο, τον χρόνο, τη φιλολογική σκευή που ανέσυρε από τα ράφια της μπωντλαιρικής φιλολογίας ο Κεντρωτής για να μεταφέρει τον Μπωντλαίρ στη γλώσσα μας. Αυτό το οποίο ως αναγνώστρια και ως μεταφράστρια αμφισβητώ με επιχειρήματα είναι το αποτέλεσμα και το ήθος μιας μετάφρασης που φλυαρεί αναίτια, διακατέχεται από ναρκισσισμό και επιδειξιομανία, επιδίδεται σ’ έναν άκρατο σολιψισμό και εντέλει αυθαιρετεί με κάθε τρόπο, συσκοτίζοντας το νόημα και βαραίνοντας με καντάρια συλλαβές, ξύλινο λόγο και σχηματικές ρίμες την ποίηση του Μπωντλαίρ. Συμπέρασμα Ένας μεγάλος ποιητής, ένα μεγάλο έργο, δεν κάνουν αυτόματα μεγάλη μια μετάφραση. Η συχνά επικαλούμενη από πολλούς υποκειμενικότητα της ερμηνείας δεν συνιστά άλλοθι. Η κριτική πρέπει να έχει –και μπορεί να έχει– κριτήρια αντικειμενικά και προσήκοντα. Πρόκειται για την κριτική που η μεταφρασεολόγος Καταρίνα Ράις[11] ονομάζει αντικειμενική, δηλαδή εξακριβώσιμη, όπως απολύτως εξακριβώσιμα είναι τα στοιχεία στα οποία αναφέρθηκα παραπάνω. Αλλά θα πρέπει στην περίπτωση αυτή να δεχτούμε ως κοινή βάση αναφοράς τα λεξικά και τις γραμματικές –αυτές τις συμβάσεις (φευ!) του πολιτισμού και της επικοινωνίας– και όχι την ενόραση και την προσωπική και ατεκμηρίωτη διαίσθηση· και να συμφωνήσουμε με τον Π. Μουλλά ότι «περισσότερο ίσως από οποιοδήποτε άλλο διακείμενο, η μετάφραση, διάλογος αλλά και βιωμένη πραγματικότητα, δημιουργεί ένα πεδίο αναμέτρησης όπου ο μεταφραστής συνειδητοποιεί ταυτόχρονα την ελευθερία του και τα όριά του»[12]. Θεωρώ ότι ο τελευταίος λόγος στις μπωντλαιρικές μεταφράσεις δεν έχει ακόμη ειπωθεί. Κι ότι ο δρόμος είναι διάπλατα ανοιχτός –πιο πολύ από ποτέ– για μια σημερινή μετάφραση του Μπωντλαίρ. Μέχρι τότε ας γευόμαστε σαν το παλιό καλό κρασί –που δεν ξίνισε ακόμη– τις μεταφράσεις του Μπάρα, του Σημηριώτη, του Φωκά. L’Albatros Souvent, pour s'amuser, les hommes d'équipage Prennent des albatros, vastes oiseaux des mers, Qui suivent, indolents compagnons de voyage, Le navire glissant sur les gouffres amers. À peine les ont-ils déposés sur les planches, Que ces rois de l'azur, maladroits et honteux, Laissent piteusement leurs grandes ailes blanches Comme des avirons traîner à côté d'eux. Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule! Lui, naguère si beau, qu'il est comique et laid! L'un agace son bec avec un brûle-gueule, L'autre mime, en boitant, l'infirme qui volait! Le Poète est semblable au prince des nuées Qui hante la tempête et se rit de l'archer; Exilé sur le sol au milieu des huées, Ses ailes de géant l'empêchent de marcher. — Charles Baudelaire Άλμπατρος Συχνά για να περάσουνε την ώρα οι ναυτικοί άλμπατρος πιάνουνε, πουλιά μεγάλα της θαλάσσης, που ακολουθούνε σύντροφοι, το πλοίο, νωχελικοί καθώς γλιστράει στου ωκεανού τις αχανείς εκτάσεις. Και μόλις στο κατάστρωμα του καραβιού βρεθούν αυτοί οι ρηγάδες τ’ ουρανού, αδέξιοι, ντροπιασμένοι, τ’ αποσταμένα τους φτερά στα πλάγια παρατούν να σέρνονται σαν τα κουπιά που η βάρκα τα πηγαίνει. Πώς κείτεται έτσι ο φτερωτός ταξιδευτής δειλός! Τ’ ωραίο πουλί τι κωμικό κι αδέξιο που απομένει! Ένας τους με την πίπα του το ράμφος του χτυπά κι άλλος, χωλαίνοντας, το πώς πετούσε παρασταίνει. Ίδιος με τούτο ο Ποιητής τ’ αγέρωχο πουλί που ζει στη μπόρα κι αψηφά το βέλος του θανάτου, σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή μέσ’ στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του. — Μετάφραση: Αλέξανδρος Μπάρας Ο άλμπατρος Πολλές φορές οι ναυτικοί, την ώρα να περνάνε, πιάνουνε τους άλμπατρους – πουλιά της θάλασσας τρανά– που ράθυμα, σα σύντροφοι του ταξιδιού, ακλουθάνε το πλοίο που μες τα βάραθρα γλιστράει, τα πικρά. Μα μόλις σκλαβωμένα εκεί στην κουπαστή τα δέσουν, οι βασιλιάδες τ’ ουρανού, σκυφτοί κι άχαροι πια, τ’ άσπρα μεγάλα τους φτερά τ’ αφήνουνε να πέσουν και στα πλευρά τους θλιβερά να σέρνονται κουπιά. Αυτοί που ’ναι τόσο όμορφοι, τα σύννεφα όταν σκίζουν, πώς είναι τώρα κωμικοί κι άσχημοι και δειλοί! Άλλοι με πίπες αναφτές τα ράμφη τους κεντρίζουν, κι άλλοι, για να τους μιμηθούν, πηδάνε σαν κουτσοί. Μ’ αυτούς τους νεφοπρίγκιπες κι ο Ποιητής πώς μοιάζει! Δεν σκιάζεται τις σαϊτιές, τις θύελλες αψηφά· μα ξένος μες στον κόσμο αυτόν που γύρω του χουγιάζει, σκοντάφτει απ’ τα γιγάντιά του φτερά σαν περπατά. — Μετάφραση: Γιώργης Σημηριώτης Τεράστιοι γλάροι Συχνά για να σκοτώσουνε τον άδειο τους καιρό Οι ναύτες παίζουν με «άλμπατρος» που πιάνουν επιτήδεια· Τεράστιους γλάρους που πετούν απάνω απ’ το νερό Κι ακολουθούν, νωχελικοί συντρόφοι, τα ταξίδια. Μόλις πάνω στου καραβιού τα ξύλα με χαρές Τους βασιλιάδες του γλαυκού ο ναύτης ακουμπάει, Αφήνουν τις φτερούγες τους εκείνοι χαλαρές Να τους κρεμούν σαν δυο κουπιά αχρείαστα στο πλάι. Οι αγέρωχοι ταξιδευτές πώς φαίνονται δειλοί! Τι αστείοι που ’ναι κι άσκημοι οι ωραίοι αιθεροβάτες! Κάποιος το ράμφος τους με το τσιμπούκι του ενοχλεί Ή αναγελά κουτσαίνοντας τους φτερωτούς σακάτες. Όμοια μ’ αυτούς τους πρίγκιπες του αιθέρα κι ο Ποιητής Ούτε για βέλη νοιάζεται ούτε αν βροντά κι αστράφτει· Μα μέσ’ στη χλεύη εξόριστος μιας κοινωνίας αστής Απ’ τα γιγάντια του φτερά στο βάδισμα σκοντάφτει. — Μετάφραση: Νίκος Φωκάς Το αλμπατρός Οι ναυτικοί, συχνά, την ώρα τους για να περνούνε, τσακώνουν αλμπατρός, πουλιά της θάλασσας τρανά, συντρόφους στα ταξίδια τους αργούς, που ακολουθούνε το πλοίο καθώς γλιστράει πάνω σε βάραθρα αλγεινά. Αδέξιοι, στο κατάστρωμα μόλις πεσμένοι μείνουν, αυτοί του αιθέρα οι βασιλείς, ταπεινωμένοι πια, τις κάτασπρες, τεράστιες φτερούγες τους αφήνουν να σέρνονται αξιολύπητα στο πλάι τους σαν κουπιά. Α, τι δειλός και άχαρος αυτός ο ουρανοδρόμος! Πόσο άσχημος και κωμικός ο άλλοτε ωραίος αυτός! Μ’ ένα τσιμπούκι τον χτυπάει στο ράμφος ο λοστρόμος κι άλλος μιμείται πως κουτσαίνει: ιδού ο φτερωτός! Κι ο Ποιητής με των νεφών το ρήγα συγγενεύει που τους τοξότες αψηφά και η θύελλα τον φλογίζει. Εξόριστος πάνω στη γη, μοίρα του έχει τη χλεύη. Τον εμποδίζουν οι γιγάντιές του φτερούγες να βαδίζει. — Μετάφραση: Παναγιώτης Μουλλάς Ο Άλμπατρος Των τσούρμων οι άνθρωποι συχνά, σαν θεν να διασκεδάσουν, κάτι πουλιά θαλασσινά (: άλμπατρους τεράστιους) πιάνουν – αράθυμα πουλιά που πέτονται για να θαυμάσουν τα πλοία που πάνω από βυθούς πικρούς τσουλήθρα κάνουν. Στην κουπαστή τους έχουν, δεν τους έχουν ακουμπήσει, κι οι ρήγες τούτοι τ’ ουρανού, με αδέξια ντροπαλότη, αφήνουν τις λευκές φτερούγες τους με οικτρή μια κλίση να μπαινοβγαίνουν σαν κουπιά μες στων νερών τα σκότη. Ο ιπτάμενος ταξιδευτής νωθρό έχει γίνει τσούκι κι η τόση ασκημιά γελοίο σου θυμίζει κάτι! Στο ράμφος ένας ναύτης μ’ ένα τον τσυγκλάει τσιμπούκι· κουτσαίνει ο άλλος δείχνοντας τον φτερωτό σακάτη. Στων νεφελών ο Ποιητής τον ηγεμόνα μοιάζει που θύελλες στοιχειώνει και τοξότες ξεφτιλίζει· εξόριστον στη γη οι γιουχαϊστές τον κάνουν χάζι που απ’ τις γιγάντιες φτερούγες του ούτε καν βαδίζει. — Μετάφραση: Γιώργος Κεντρωτής [1] Πάνος Καραβίας, «Ο Μπωντλαίρ και εμείς», περ. Νέα Εστία, τ. 82, τεύχος 971, Κάρολος Πέτρος Μπωντλαίρ, Χριστούγεννα 1967, σ. 18. [2] Εμμανουήλ Ροΐδης, «Αιτναίαι αναμνήσεις», Άπαντα, τόμ. Β΄, φιλολογική επιμέλεια Άλκης Αγγέλου, Ερμής, Αθήνα 1978, σ. 81. [3] Κάρολος Μπωντλαίρ, Τα άνθη του κακού, μτφρ. Γ. Σημηριώτης, Οίκος Αγκύρας, Αθήνα 1917 και Εκδόσεις Χρυσή Δάφνη, Αθήνα 1949. [4] Charles Baudelaire, Τα άνθη του κακού, μτφρ. Δ. Καρούσου, Γκοβόστη, Αθήνα 1990. [5] Κάρολος Μπωντλαίρ, Δεκαπέντε ποιήματα, μετάφραση (πεζή και έμμετρη) με εισαγωγή και σχόλια από τον Νίκο Φωκά, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1994. [6] Νίκος Φωκάς, «Η μετάφραση ως πρωτότυπο και ως βοήθημα», περ. Πλανόδιον, αρ. 11 (1989), σ. 217. Για περισσότερες λεπτομέρειες της μεθόδου της διπλής μετάφρασης της ποίησης βλ. «Η διπλή πλαστογράφηση και ο Μπωντλαίρ» στο Κάρολος Μπωντλαίρ, Δεκαπέντε ποιήματα, μετάφραση (πεζή και έμμετρη) με εισαγωγή και σχόλια από τον Νίκο Φωκά, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1994, σσ. 9-20 και «Baudelaire et ses traducteurs contemporains», Huitièmes assises de la traduction littéraire (Arles 1991), Actes sud, 1992, σσ. 119-147. [7] «Baudelaire et ses traducteurs contemporains», Huitièmes assises de la traduction littéraire (Arles 1991), Actes sud, 1992, σ. 128. [8] Charles Baudelaire, «Δώδεκα άνθη του κακού», πρόλ.-μτφρ. Παναγιώτης Μουλλάς, Ποιητική, τεύχος 3 (2009), σ. 12. [9] Ό.π., σ. 12. [10] Βλ. Antoine Berman, Pour une critique des traductions : John Donne, Éditions Gallimard, «Bibliothèque des idées», Paris 1995. [11] Katharina Reiss, La critique des traductions, ses possibilités et ses limites, tr. de l’allemand par C. Bocquet, Artois Presses Université 2002. [12] Charles Baudelaire, «Δώδεκα άνθη του κακού», πρόλ.-μετ. Παναγιώτης Μουλλάς, Ποιητική, τεύχος 3, σ. 12.

Όταν ο «διαισθητικός» μεταφραστής ενοράται γυμνές γυναίκες, βρομύλους, φευγάτες γάτες, κουτορνίθια και άλλα αγκρίφια

Σύνδεση