Ελευθερία του λόγου και Κρατικά απόρρητα

Πρόσφατα ζήσαμε μια αντιδημοκρατική εκτροπή: ο προϊστάμενος της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Βαγγέλης Ιωαννίδης, με αφορμή άρθρο που δημοσίευσε η ιστοσελίδα iefimerida.gr σχετικά με την διάθεση ποσών από τα λεγόμενα «μυστικά κονδύλια» του Υπουργείου Εξωτερικών, ζήτησε στις 19 Οκτωβρίου να ερευνηθεί το ενδεχόμενο διάπραξης του αδικήματος σε βαθμό κακουργήματος της παραβίασης μυστικών της Πολιτείας! Το ζήτημα αυτό έχει λυθεί από το 1971 με μια ιστορική απόφαση του Supreme Court των ΗΠΑ η οποία ουδέποτε έγινε γνωστή στα δικανικά άντρα του… «λίκνου της δημοκρατίας». Ακόμη κι όσοι είδαν φέτος την ταινία The Post του Σπίλμπεργκ θεωρούν ότι αυτά δεν μας αφορούν, συμβαίνουν στην Αμερική… Φυσικά, οι λειτουργοί της «ανεξάρτητης δικαιοσύνης» αρνήθηκαν να ακούσουν τις αλληλοκατηγορίες Καμμένου - Κοτζιά στο Υπουργικό Συμβούλιο της 16 Οκτωβρίου, με τον Συγκυβερνήτη να κατηγορεί τον Αποπεμφθέντα ότι κακοδιαχειρίστηκε τα απόρρητα κονδύλια του ΥΠΕΞ («βουτάει από τα κονδύλια»!). Το παρακάτω κείμενο είναι από το δεύτερο βιβλίο τής υπό έκδοση σειράς «Ελευθερία του Λόγου» από την Athens Review of Books. Τα βιβλία αυτά περιέχουν τα πλήρη κείμενα των θεμελιωδών αποφάσεων για την ελευθερία του λόγου και του τύπου, του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Τα βιβλία θα διανέμονται δωρεάν στους φοιτητές των Νομικών Σχολών και της Εθνικής Σχολής Δικαστών τα επόμενα πέντε χρόνια. Έχοντας βιώσει με τον πιο τραγικό τρόπο τη βία προνεωτερικών δικαστικών αποφάσεων που απειλούν την Athens Review of Books και λεηλάτησαν τη ζωή των ανθρώπων που την εκδίδουν, στόχος μας είναι να κάνουμε τα πάντα για να μην ξανασυμβεί αυτό σε κανέναν ελεύθερο άνθρωπο στη χώρα μας. Και για να μην ξανασυμβεί θα πρέπει οι νέοι νομικοί, κάποιοι από τους οποίους θα γίνουν και δικαστές, να μετέχουν του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού. Φυσικά θα ξεκινήσουμε εκδίδοντας τις αποφάσεις New York Times Co. v. Sullivan, 376 U.S. 254 (1964) και New York Times Co. v. United States, 403 U.S. 713 (1971). Θα αγωνιστούμε ώστε αυτές οι δύο αποφάσεις να διδάσκονται υποχρεωτικά στις Νομικές Σχολές και στην Εθνική Σχολή Δικαστών, και οι φοιτητές της τελευταίας να εξετάζονται ειδικά σ’ αυτές: κι όσοι αποτυγχάνουν στις εξετάσεις να μην γίνονται δικαστές, γιατί θα βλάπτουν και τη δικαιοσύνη και τη δημοκρατία. — M. Βασιλάκης Το φθινόπωρο του 1975, στον απόηχο των δημοσιογραφικών αποκαλύψεων για το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ και την στρατιωτική εμπλοκή των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, κυκλοφόρησε στους αμερικανικούς κινηματογράφους η ταινία Οι Τρεις Μέρες του Κόνδορα. Ήταν ένα έργο πρώτης γραμμής σε σκηνοθεσία Σίντνεϊ Πόλακ με πρωταγωνιστές τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ και την Φέι Ντάναγουεϊ. Η πλοκή της ταινίας δεν παρουσίαζε ιδιαίτερες δυσκολίες: ο Ρέντφορντ υποδύεται έναν μορφωμένο και φιλομαθή ερευνητή της CIA, ο οποίος εργάζεται καθημερινά σε ένα διαμέρισμα μαζί με μια ομάδα μυστικών πρακτόρων. Μια μέρα, επιστρέφοντας στο διαμέρισμα από το μεσημεριανό του γεύμα, βρίσκει όλους τους συναδέλφους του δολοφονημένους. Στο υπόλοιπο της ταινίας, ο ήρωας πασχίζει να βρει ποιος κρύβεται πίσω από το αιματηρό φονικό. Καθώς το κουβάρι ξετυλίγεται, ο Ρέντφορντ ανακαλύπτει σωρεία κυνικών και εγκληματικών πράξεων, οι οποίες έχουν τελεσθεί με γνώση ή και κατά παραγγελία της κυβέρνησης. Προς το τέλος της ταινίας, ο ήρωας έχει πια ανακαλύψει όλη την αλήθεια: μεταξύ των υπευθύνων για τη σκευωρία συγκαταλέγεται και η ίδια η CIA. Η κορύφωση του δράματος παίρνει τη μορφή σκοτεινού διαλόγου μεταξύ του Ρέντφορντ και ενός μοχθηρού μυστικού πράκτορα. Ο Ρέντφορντ τον κατηγορεί για επτά δολοφονίες, αλλά ο πράκτορας υπερασπίζεται τα εγκλήματα της CIA διότι η αντίπαλη πλευρά είναι οι δυνάμεις του Κακού και επομένως… (μπορείτε να φαντασθείτε τον διάλογο). Στο φινάλε της στιχομυθίας ο πράκτορας στρέφεται προς τον Ρέντφορντ και με τη χυδαία σιγουριά της ισχύος του τον προειδοποιεί πως δεν υπάρχει μέρος να κρυφτεί και ότι η Υπηρεσία δεν πρόκειται να ανεχθεί κινήσεις εκτός γραμμής. Τότε ο Ρέντφορντ τον καρφώνει με τα μάτια του και το πρόσωπό του αστράφτει. Το βλέμμα του θυμίζει άνθρωπο που ετοιμάζεται να βγάλει άσσο από το μανίκι. «Γύρνα στο σπίτι σου», του λέει αποφασιστικά, αδιαφορώντας για τις φοβέρες. «Το έχουν στα χέρια τους. Ξέρεις πού βρισκόμαστε. Κοίτα απλά τριγύρω σου. Το έχουν στα χέρια τους. Από εδώ κάνουν τις αποστολές τους. Το έχουν ολόκληρο». Και τότε η κάμερα φανερώνει και σε εμάς, τους θεατές, το σημείο όπου εκτυλίσσεται ο διάλογος: ένα φορτηγό γεμάτο με χαρτί εφημερίδας εισέρχεται στα κεντρικά γραφεία των New York Times. Σαν χτυπημένος από κεραυνό, ο διεφθαρμένος πράκτορας μένει να χαζεύει αποσβολωμένος το λογότυπο των Times που στέκεται επιβλητικό στην είσοδο των κεντρικών της εφημερίδας. «Μα πώς;» καταφέρνει να ψελλίσει, «Τι πήγες και έκανες;». Για να λάβει την απάντηση του Ρέντφορντ: «Τους είπα μια ιστορία. Εσύ παίζεις παιχνίδια. Εγώ τους είπα μια ιστορία». Χάρη σε αυτήν ακριβώς την πράξη του, ο ήρωάς μας είναι πλέον ασφαλής. Η ανάμιξη της εφημερίδας στην υπόθεση αποδεικνύεται λυτρωτική για το κοινό αφού καθησυχάζει τους θεατές ότι από εδώ και πέρα όλα θα πάνε καλά. «Ωστόσο», του απαντά εξουθενωμένος ο πράκτορας, «πώς είσαι βέβαιος ότι θα την δημοσιεύσουν;». «Θα την δημοσιεύσουν», του λέει ο Ρέντφορντ. Και μολονότι στην τελευταία ατάκα της ταινίας ο διεφθαρμένος πράκτορας επαναλαμβάνει, σαν ηχώ, «Πώς το ξέρεις;», εμείς οι θεατές το ξέρουμε. Και αισθανόμαστε σιγουριά ότι ο ήρωας επέλεξε την μοναδική οδό που πραγματικά εγγυάται την προσωπική του ασφάλεια αλλά και την δική μας σωτηρία. Η ταινία του Πόλακ είναι χαρακτηριστική της αμερικανικής κουλτούρας της εποχής, η οποία αντιμετώπιζε τον Τύπο περίπου ως σωτήρα. Μάλιστα, το έργο προβλήθηκε στις αίθουσες την ίδια χρονιά που ο Ρέντφορντ υποδύθηκε τον Μπομπ Γούντγουορντ, τον δημοσιογράφο που από κοινού με τον Καρλ Μπέρνσταϊν (Ντάστιν Χόφμαν) αποκάλυψε το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ στην ταινία Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου. Οι δύο ταινίες συνιστούν ποπ καταγραφές της ιδιαίτερης αντίληψης που κυριάρχησε στην Αμερική την δεκαετία του 1970: ο Τύπος αποτελεί τον ανεξάρτητο θεσμό στον οποίο μπορούμε να στηριχθούμε και στον οποίο προσβλέπουμε ως πολιτική κοινότητα για την διασφάλιση μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης. Έχουν περάσει πάνω από σαράντα χρόνια από τα σκάνδαλα της δεκαετίας του 1970 αλλά το Χόλιγουντ εξακολουθεί να μας χαρίζει ταινίες, στις οποίες εξυμνείται η συμβολή του ανεξάρτητου Τύπου στην λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πολυβραβευμένο Spotlight, το οποίο παρακολουθεί τις αποκαλύψεις της εφημερίδας Boston Globe για τη συγκάλυψη σεξουαλικών σκανδάλων στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας. Ακόμα πιο πρόσφατη είναι η ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ The Post, η οποία αφηγείται τα γεγονότα που οδήγησαν στην δημοσίευση, από τις εφημερίδες New York Times και Washington Post, χιλιάδων απορρήτων εγγράφων σχετικά με την αμερικανική στρατιωτική εμπλοκή στο Βιετνάμ, προκαλώντας την πολύκροτη δικαστική διαμάχη μεταξύ των δύο κορυφαίων εφημερίδων και της Κυβέρνησης των ΗΠΑ. Η απόφαση New York Times Co. v. United States αποτελεί ορόσημο στην αμερικανική νομολογία και σίγουρα αξίζει την προσοχή μας. Πριν προχωρήσουμε στον σχολιασμό της, είναι σκόπιμο οριοθετήσουμε το ειδικότερο αντικείμενό της, προσδιορίζοντας τα ζητήματα που κρίθηκαν με αυτήν. Οριοθετώντας το ειδικότερο αντικείμενο της απόφασης Εάν επιχειρούσαμε μια πλήρη ανάλυση της συνταγματικής ελευθερίας του Τύπου στις ΗΠΑ τότε θα έπρεπε να εξετάσουμε (ξεχωριστά) πώς κρίνονται από την αμερικανική συνταγματική τάξη μια σειρά από νόμους που δύνανται να περιορίσουν τον Τύπο. Στο μυαλό μας έρχονται κατευθείαν οι καθιερωμένες κατηγορίες διωκόμενων δημοσιευμάτων, όπως τα άσεμνα, τα βλάσφημα, τα δυσφημιστικά, τα υβριστικά, τα μισαλλόδοξα, τα άρθρα που υποκινούν σε παράνομες πράξεις, αυτά που παραβιάζουν πνευματικά δικαιώματα, αυτά που αποκαλύπτουν μυστικά κ.ά. Η εν λόγω απόφαση αφορά μία μόνο από αυτές τις κατηγορίες λόγου: τις αποκαλύψεις μυστικών διά του Τύπου (απόρρητα). Η αμερικανική νομολογία διακρίνει τα απόρρητα σε μια σειρά από θεμελιώδεις κατηγορίες. Κατ’ αρχάς διαστέλλει τα ιδιωτικά από τα κρατικά απόρρητα. Τα ιδιωτικά απόρρητα, τα οποία αναγνωρίζονται με συμφωνία των μερών/ιδιωτών (π.χ. ο υπάλληλος ενός ζαχαροπλαστείου υπόσχεται να μην αποκαλύψει τις κρυφές συνταγές των γλυκών), ξεφεύγουν από το αντικείμενο του παρόντος άρθρου. Το ζήτημα που θίγει η εν λόγω απόφαση αφορά αποκλειστικά τα κρατικά μυστικά, δηλαδή τις πληροφορίες που καθίστανται απόρρητες με κρατική πράξη (π.χ. νόμο του Κογκρέσου), κατ’ επίκληση κάποιου συνταγματικού αγαθού, όπως είναι η προστασία της ιδιωτικότητας ή η διασφάλιση μιας δίκαιης δίκης κ.λπ. Τα Αμερικανικά Δικαστήρια αντιμετωπίζουν με μεγάλη καχυποψία τους κρατικούς περιορισμούς στον Τύπο μέσω της δημιουργίας κρατικών απορρήτων. Για παράδειγμα, νόμοι που απαγορεύουν στον Τύπο να αποκαλύπτει τα ονόματα των εμπλεκομένων σε μια δίκη (π.χ. κατηγορουμένων, θυμάτων) ή να δημοσιεύει πληροφορίες σχετικά με ερευνώμενα εγκλήματα (π.χ. στοιχεία της δικογραφίας) σαρώθηκαν από τα Αμερικανικά Δικαστήρια καθώς κρίθηκαν αντίθετοι στην ελευθερία του Τύπου. Η μόνη κατηγορία κρατικών απορρήτων που φαινόταν ότι θα άντεχε περισσότερο από τις άλλες είναι οι απόρρητες πληροφορίες για λόγους εθνικής ασφαλείας (π.χ. στρατιωτικά απόρρητα, διπλωματικά μυστικά κ.λπ.). Αυτό ακριβώς το ευαίσθητο ζήτημα κλήθηκε να κρίνει το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ στην υπόθεση New York Times Co. v. United States. Το ευρύτερο ερώτημα για τα εθνικά απόρρητα μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Ποια είναι τα όρια της εξουσίας της Αμερικανικής Κυβέρνησης να κρατά μυστικές πληροφορίες για λόγους εθνικής ασφάλειας;» Η ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα προϋποθέτει την εξέταση τριών υποερωτημάτων: (1) Υπό ποιους όρους επιτρέπεται να τιμωρηθεί κρατικός υπάλληλος, ο οποίος αποκάλυψε στους δημοσιογράφους απόρρητες εθνικές πληροφορίες; (2) Υπό ποιες προϋποθέσεις επιτρέπεται να επιβληθεί κύρωση σε βάρος εντύπου για την δημοσιοποίηση τέτοιων πληροφοριών; (3) Υπό ποιες προϋποθέσεις επιτρέπονται κυρώσεις σε βάρος δημοσιογράφου για την παθητική λήψη (ή την ενεργητική αλίευση) τέτοιων πληροφοριών από κρατικούς υπαλλήλους με σκοπό την δημοσίευσή τους; Η απόφαση New York Times Co. v. United States απαντά μόνον στο δεύτερο υποερώτημα. Αφορά, δηλαδή, την ελευθερία του Τύπου να δημοσιεύει απόρρητες κρατικές πληροφορίες και όχι το δικαίωμα των δημοσιογράφων να έχουν ακώλυτη πρόσβαση σε αυτές ή το δικαίωμα των κρατικών υπαλλήλων να τις αποκαλύπτουν στα διάφορα έντυπα. Εν ολίγοις, η απόφαση New York Times Co. v. United States δεν κατοχυρώνει τον Τύπο έναντι κάθε λογής κρατικών περιορισμών. Εγγυάται, ωστόσο, όπως θα δούμε, το σχεδόν απεριόριστο δικαίωμα του Τύπου να δημοσιεύει κρατικές πληροφορίες, έστω και αν αυτές έχουν χαρακτηρισθεί από την κυβέρνηση ως απόρρητες για λόγους εθνικής ασφάλειας. Στη συνέχεια θα επιχειρήσω να συνοψίσω τα σπουδαιότερα νομικά ζητήματα που έκρινε η απόφαση New York Times Co. v. United States, αναδεικνύοντας και εκείνα που άφησε ανοιχτά. Πριν απ’ όλα, όμως, ας θυμηθούμε τα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά. Το ιστορικό της υπόθεσης Η πολύκροτη δικαστική διαμάχη που οδήγησε στην εν λόγω απόφαση αφορούσε την δημοσίευση από τους New York Times και άλλες εφημερίδες μιας σειράς εγγράφων («Pentagon Papers») που είχαν συνταχθεί για λογαριασμό της Αμερικανικής Κυβέρνησης, έπειτα από παραγγελία του τότε υπουργού Άμυνας Ρόμπερτ Μακναμάρα. Τα έγγραφα αυτά ήταν κομμάτια μιας ευρύτερης στρατιωτικής μελέτης που εξιστορούσε και αξιολογούσε την σταδιακή εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ. Αν και το περιεχόμενο της μελέτης ήταν κατά βάση μια ιστορική καταγραφή μιας αλυσίδας γεγονότων, τα επίμαχα έγγραφα ήταν διαβαθμισμένα για λόγους εθνικής ασφαλείας. Καθεμιά από τις 4.000 σελίδες έφερε τον χαρακτηρισμό «ΑΚΡΩΣ ΑΠΟΡΡΗΤΟ», την υψηλότερη δυνατή διαβάθμιση στο αμερικανικό σύστημα κρατικών απορρήτων. Η δικαστική διαμάχη προέκυψε όταν μια ανώνυμη πηγή απέστειλε στους New York Times πάνω από είκοσι τόμους με πολλά από τα απόρρητα έγγραφα του Πενταγώνου. Ύστερα από τρίμηνης διάρκειας εξονυχιστικό δημοσιογραφικό έλεγχο, η εφημερίδα αποφάσισε να τα δημοσιεύσει (σε δόσεις), προκαλώντας την έκρηξη της Αμερικανικής Κυβέρνησης Νίξον. Εν τέλει, η αντιπαράθεση Κυβέρνησης και Τύπου έλαβε τη μορφή δικαστικού αγώνα, όταν η πλευρά της Κυβέρνησης ζήτησε από τα δικαστήρια να απαγορεύσουν την δημοσίευση των απορρήτων εγγράφων, ενώ η πλευρά των Times υποστήριξε ότι η Πρώτη Τροποποίηση του Αμερικανικού Συντάγματος αποκλείει την επιβολή κάθε προληπτικού απαγορευτικού μέτρου σε βάρος του Τύπου. Η υπόθεση οδηγήθηκε ενώπιον του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, το οποίο τάχθηκε υπέρ των εφημερίδων με ψήφους 6-3. New York Times Co. v. United States: Το τέλος των κρατικών απορρήτων Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι συνταγματικές εγγυήσεις υπέρ του Τύπου, οι οποίες αναγνωρίσθηκαν με την απόφαση New York Times Co. v. United States. Ας ξεκινήσουμε από το κυριότερο ζήτημα της απόφασης που δεν είναι άλλο από την απαγόρευση της προληπτικής λογοκρισίας σε βάρος του Τύπου. Ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, η έννομη τάξη του ανεξάρτητου κράτους των ΗΠΑ ήταν εξαιρετικά εχθρική προς την λεγόμενη προληπτική λογοκρισία. Ο όρος αναφέρεται στον κρατικό έλεγχο μιας οποιασδήποτε μορφής έκφρασης (π.χ. βιβλίο, εφημερίδα, ταινία, διαδήλωση), πριν αυτή εκδηλωθεί δημοσίως. Στον αντίποδα της προληπτικής λογοκρισίας βρίσκεται η ex post κύρωση, η οποία επιβάλλεται αφότου εκδηλωθεί δημόσια μια παράνομη μορφή έκφρασης. Δύο είναι τα συνήθη συστήματα προληπτικής λογοκρισίας: α) το σύστημα της προηγούμενης άδειας, στο οποίο απαιτείται να υποβληθεί αίτηση σε διοικητικές επιτροπές λογοκρισίας για χορήγηση άδειας προς δημοσίευση και β) το σύστημα της προσωρινής δικαστικής απαγόρευσης, η οποία εκδίδεται από τακτικούς δικαστές με αίτηση του θιγομένου από το δημοσίευμα. Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος τόπος για να αναφερθούμε εκτενώς στους φοβερούς κινδύνους που εγκυμονεί για την ελευθεροτυπία η προληπτική λογοκρισία. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι, αφενός είναι ένας θεσμός που ρέπει από τη φύση του σε αυθαίρετες και αυταρχικές κρίσεις, αφετέρου έχει μια εκπληκτική δύναμη να υποχρεώνει σε υπακοή τους αποδέκτες των απαγορεύσεων. Παραδείγματος χάριν, ένας νόμος που τιμωρεί την συκοφαντική δυσφήμηση διά του Τύπου ενδέχεται να μην αποτρέψει ένα έντυπο από την δημοσίευση ενός εξαιρετικά αιχμηρού άρθρου. Αν, όμως, εκδοθεί μια προσωρινή δικαστική απαγόρευση με αποδέκτη την συγκεκριμένη εφημερίδα, το γεγονός αυτό θέτει, ουσιαστικά, τέλος σε κάθε σκέψη για δημοσίευση. Για τον λόγο αυτό, οι Αμερικανοί θεωρητικοί λένε ότι «ενώ οι ποινικές διώξεις αποθαρρύνουν τον ελεύθερο λόγο, οι προσωρινές απαγορεύσεις τον παγώνουν». Εν πάση περιπτώσει, η δικαιολογημένη καχυποψία των Αμερικανών για κάθε μορφής προληπτική λογοκρισία έχει συρρικνώσει τον θεσμό σε ελάχιστες περιπτώσεις, όπου δεν υφίσταται ιδιαίτερος κίνδυνος κρατικής υπονόμευσης του δημοσίου διαλόγου.[1] Το τελευταίο κρίσιμο πεδίο, στο οποίο η προληπτική λογοκρισία έμοιαζε να θεωρείται συνταγματικώς αποδεκτή, ήταν οι αποκαλύψεις κρατικών απορρήτων που εγκυμονούν κινδύνους για την εθνική ασφάλεια. Επί του ζητήματος αυτού, η απόφαση New York Times Co. v. United States είναι όντως πρωτοποριακή. Το σκεπτικό της θέτει δύο απαράβατους όρους για να είναι συνταγματικά τα προληπτικά μέτρα σε βάρος του Τύπου: ο πρώτος όρος είναι διαδικαστικός. Ο δεύτερος είναι ουσιαστικός. Σύμφωνα με την διαδικαστική προϋπόθεση, για να μπορεί να επιβληθεί προληπτική απαγόρευση σε κάποια εφημερίδα, θα πρέπει το Κογκρέσο να έχει ψηφίσει σχετικό νόμο, στον οποίο προβλέπεται η δυνατότητα και εξειδικεύονται τα κριτήρια επιβολής προληπτικής λογοκρισίας. Στην υπόθεση των Times τέτοιος νόμος δεν είχε ψηφιστεί. Ώστε, αν το Δικαστήριο όντως επέβαλλε τα προληπτικά μέτρα στους Times, τούτο δεν θα διατασσόταν επί τη βάσει κάποιου ψηφισμένου νόμου, αλλά επειδή το δημοσίευμα κρίθηκε επικίνδυνο κατά τις απόψεις που υποστήριξε στα Δικαστήρια η εκτελεστική εξουσία (ήτοι ο Πρόεδρος Νίξον). Είναι προφανές ότι, παρά την μεγάλη σημασία της, η διαδικαστική προϋπόθεση μπορεί να ξεπεραστεί με την απλή ψήφιση νόμου από το Κογκρέσο. Στο σημείο αυτό, λοιπόν, έρχεται η δεύτερη, ουσιαστική προϋπόθεση, η οποία εμποδίζει σχεδόν κάθε μελλοντική προσπάθεια προς επιβολή προληπτικών μέτρων στον Τύπο. Η προϋπόθεση αυτή διατυπώνεται στην συγκλίνουσα γνώμη του Δικαστή Στιούαρτ, η οποία θεωρείται από τη συντριπτική πλειονότητα του νομικού κόσμου ως η γνώμη που εκφράζει την πλειοψηφική απόφαση του Δικαστηρίου (δηλαδή τον κοινό παρονομαστή της πλειοψηφίας των έξι δικαστών). Σύμφωνα με τον Δικαστή Στιούαρτ, για να είναι συνταγματική η προληπτική απαγόρευση ενός δημοσιεύματος με εθνικά απόρρητα θα πρέπει οι αποκαλύψεις «να επιφέρουν μετά βεβαιότητας ευθεία, άμεση, και ανεπανόρθωτη βλάβη στο Έθνος μας ή στον λαό του». Εκ πρώτης όψεως, η συγκεκριμένη προϋπόθεση μοιάζει ιδιαίτερα δύσκολο να ικανοποιηθεί. Επειδή, όμως, η απόφαση δεν αναφέρει συγκεκριμένες περιπτώσεις «βέβαιης, ευθείας, άμεσης, και ανεπανόρθωτης βλάβης», στις οποίες θα ήταν επιτρεπτά τα προληπτικά μέτρα, δημιουργείται κάποιος φόβος ως προς το τι μπορεί να θεωρείται από το Δικαστήριο ως ευθέως, αμέσως και ανεπανόρθωτα βλαπτικό δημοσίευμα. Πόσο ψηλά τίθεται ο πήχης της βλαπτικότητας; Μήπως το Δικαστήριο προστάτευσε την εφημερίδα, επειδή πείσθηκε ότι τα Έγγραφα του Πενταγώνου δεν έθεταν ιδιαίτερους κινδύνους για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ και άρα μπορούσε άφοβα να τους δοθεί το πράσινο φως; Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ο μόνος λόγος που τα επίμαχα δημοσιεύματα απέφυγαν την απαγόρευση είναι επειδή θεωρήθηκαν εντελώς ασφαλή. Ώστε, ανεξαρτήτως της διατύπωσής της, η απόφαση της πλειοψηφίας προστατεύει μόνο την δημοσίευση εντελώς ακίνδυνων μυστικών πληροφοριών. Στιγμιότυπο από την ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ The Post (2017). Ο Τομ Χανκς έξω από τα γραφεία της Washington Post. Τα πράγματα, όμως, δεν έγιναν έτσι. Όσο και αν οι δικηγόροι της εφημερίδας προσπάθησαν να πείσουν τους Δικαστές ότι τα έγγραφα που είχαν οι Times ήταν στην πραγματικότητα εντελώς ακίνδυνα για την εθνική ασφάλεια της χώρας, κανείς από τους εννιά Δικαστές δεν πείσθηκε από τα συγκεκριμένα επιχειρήματα. Μέχρι και οι Δικαστές Μπλακ και Ντάγκλας, οι δύο ακραιφνείς πολέμιοι της προληπτικής λογοκρισίας, παραδέχθηκαν ότι «οι αποκαλύψεις ενδέχεται να έχουν σοβαρό αντίκτυπο». Όσο για τους Δικαστές Στιούαρτ και Γουάιτ, των οποίων οι ψήφοι καθόρισαν την έκβαση της δίκης, στη γνώμη τους δηλώνουν «βέβαιοι» ότι το δημοσίευμα «θα προκαλέσει σημαντική βλάβη στα δημόσια συμφέροντα». Συνεπώς, όταν οι Δικαστές έγραφαν ότι η προληπτική λογοκρισία επιτρέπεται μόνο σε περιπτώσεις «ευθείας, άμεσης, και ανεπανόρθωτης βλάβης», εννοούσαν τα λόγια τους. Αν η βλάβη που προκαλεί το δημοσίευμα στην εθνική ασφάλεια είναι αβέβαιη ή έμμεση ή επανορθώσιμη, τότε το έντυπο έχει δικαίωμα να ενημερώσει την κοινή γνώμη, προβαίνοντας στις αποκαλύψεις. Παραμένει, φυσικά, το ερώτημα ως προς το τι περιεχόμενο πρέπει να έχει ένα δημοσίευμα ώστε να επιτρέπεται η απαγόρευσή του. Τι είδους πληροφορίες πρέπει να περιέχει ώστε να είναι αρκούντως βλαπτικό; Η απάντηση ίσως να έχει δοθεί σε ανύποπτο χρόνο από το ίδιο το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ. Σε μια σπουδαία απόφαση που εξέδωσε το 1931, το Δικαστήριο παρατήρησε σε μια διηγηματική αναφορά του ότι η προληπτική λογοκρισία προφανώς και δικαιολογείται όταν το επίμαχο δημοσίευμα αποκαλύπτει «την ημερομηνία απόπλου του στόλου ή το μέγεθος και την τοποθεσία του στρατεύματος». Παρομοίως, ο βασικός νομικός παραστάτης των Times, όταν ρωτήθηκε στο Εφετείο σε ποια περίπτωση θα θεωρούσε επιτρεπτή την επιβολή προληπτικής λογοκρισίας, απάντησε: σε περίπτωση που «βγει στη δημοσιότητα η βόμβα υδρογόνου». Άλλες περιπτώσεις δημοσιευμάτων που φαίνεται πιθανότερο να λογοκριθούν είναι αυτά που, χωρίς να δίνουν τροφή για ποιοτικότερο δημόσιο διάλογο, αποκαλύπτουν απλώς τεχνικές πληροφορίες, όπως μυστικούς στρατιωτικούς κωδικούς, ταυτότητες μυστικών πρακτόρων σε επικίνδυνες αποστολές στο εξωτερικό κ.λπ. Το ζήτημα παραμένει νομικά ανοιχτό, αλλά ίσως δοθεί αφορμή να ξεκαθαριστεί στο μέλλον. Πέρα από αυτά, η συγκλίνουσα γνώμη των Δικαστών Στιούαρτ και Γουάιτ θίγει ένα ακόμα σπουδαίο ζήτημα, το οποίο δεν έχει τύχει ιδιαίτερης προσοχής. Πρόκειται για την λεγόμενη «αρχή της δικαιότητας» (equity), η οποία αποκτά ιδιαίτερη σημασία σε υποθέσεις προληπτικής λογοκρισίας σε βάρος του Τύπου. Το καίριο ερώτημα που θέτει η εν λόγω αρχή αφορά στο κατά πόσο η απαγόρευση, την οποία αιτείται η Κυβέρνηση, έχει τη δύναμη να πετύχει τον επιδιωκόμενο στόχο της (π.χ. την αποτροπή ευρείας γνωστοποίησης των απόρρητων πληροφοριών). Ρεαλιστικά μιλώντας, μόνη η επιβολή ενός προληπτικού μέτρου δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το Δικαστήριο έχει τη δύναμη να εξασφαλίσει την μυστικότητα των απόρρητων πληροφοριών. Παραδείγματος χάριν, αν το δημοσίευμα που απαγορεύθηκε σήμερα στην Αμερική εμφανισθεί αύριο σε ένα άλλο έντυπο στον Καναδά, οι μυστικές πληροφορίες θα γίνουν ούτως ή άλλως γνωστές μέσω του τρίτου κράτους. Για τον λόγο αυτό, τα Αμερικανικά Δικαστήρια αρνούνται να διατάξουν προσωρινά μέτρα σε βάρος του Τύπου, αν δεν υπάρχουν εγγυήσεις ότι τα μέτρα θα είναι όντως αποτελεσματικά. Έτσι, όταν μια εφημερίδα (π.χ. Post), αναδημοσιεύει ένα κείμενο για το οποίο έχει στο μεταξύ επιβληθεί προληπτική λογοκρισία σε κάποια άλλη εφημερίδα (π.χ. Times), πέρα από την γενναία προσήλωση στην ενημέρωση των πολιτών, καθώς και την εκδήλωση έμπρακτης αλληλεγγύης στους συναδέλφους δημοσιογράφους, η ενέργειά της παράγει και ένα σημαντικό έννομο αποτέλεσμα. Αμφισβητεί στην πράξη την δύναμη της απαγόρευσης να πετύχει τον σκοπό της, καθώς οι απόρρητες πληροφορίες έχουν ήδη δημοσιευθεί και αλλού με αποτέλεσμα η όποια βλάβη στην εθνική ασφάλεια να μην μπορεί να αποτραπεί από το προληπτικό μέτρο. Τόσο βαθιά είναι η προσήλωση των Αμερικανών Δικαστών στην «αρχή της δικαιότητας» ώστε, όταν εκδόθηκε προσωρινή απαγόρευση σε βάρος περιοδικού, το οποίο δημοσίευσε έγκυρες πληροφορίες για την συνταγή κατασκευής μιας βόμβας υδρογόνου, η Αμερικανική Κυβέρνηση ούτε που τόλμησε να συνεχίσει την δίκη στον δεύτερο βαθμό, όταν πληροφορήθηκε ότι άλλο έντυπο είχε στο μεταξύ αναδημοσιεύσει πανομοιότυπο το άρθρο για την βόμβα. Συνεπώς, ναι μεν υπάρχει η γενικότερη αντιπάθεια των Αμερικανών για την προληπτική λογοκρισία, όμως το πραγματικό ανάθεμα για τους Αμερικανούς δικαστές είναι η σκέψη ότι θα αρχίσουν να βγάζουν μάταιες προσωρινές διαταγές με σκοπό να ξανακλείσουν στο μπουκάλι ένα μυστικό που έχει πλέον φανερωθεί. Το τελευταίο ερώτημα που αξίζει να διερευνηθεί αφορά το ζήτημα των λεγόμενων ex post ποινικών κυρώσεων. Όπως είδαμε, το σκεπτικό της απόφασης είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την καχυποψία της αμερικανικής έννομης τάξης για την προληπτική λογοκρισία. Τι θα αποφάσιζε, όμως, το ίδιο Δικαστήριο αν στους Times είχε επιβληθεί όχι προληπτική απαγόρευση, αλλά ποινική δίωξη, μετά την δημοσίευση των απορρήτων εγγράφων; Θα εφάρμοζε και εδώ το ιδιαίτερα προστατευτικό κριτήριο της «βέβαιης», «ευθείας», «άμεσης» και «ανεπανόρθωτης» βλάβης ή θα χαμήλωνε τον πήχη της προστασίας, αποδεχόμενο ως συνταγματικές τις ποινικές διώξεις σε βάρος του Τύπου; Το ζήτημα είναι εξαιρετικά σημαντικό, πόσο μάλλον που οι δικαστές-βαρόμετρο Γουάιτ και Στιούαρτ υπονοούν στις γνώμες τους ότι το συγκεκριμένο ερώτημα παραμένει ανοικτό και ότι η ψήφος τους δεν εκτείνεται απαραίτητα και στις υποθέσεις των ex post κυρώσεων. Το Αμερικανικό Δικαστήριο δεν είχε, μέχρι στιγμής, την ευκαιρία να δώσει ευθεία απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα. Παρά ταύτα, μια σειρά αποφάσεών του επιτρέπει την εκτίμηση ότι, κι αν ακόμα η διαμάχη για τα Pentagon Papers αφορούσε ex post ποινικές κυρώσεις, το Δικαστήριο θα είχε και πάλι καταφύγει σε ένα παρόμοιο κριτήριο προστασίας. Πράγματι, κατά των έλεγχο των ποινικών κυρώσεων για λόγο που θίγει ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος, το Δικαστήριο εφαρμόζει παγίως το κριτήριο του «σαφούς και παρόντος κινδύνου». Με άλλα λόγια, ο πολιτικός λόγος μπορεί να διωχθεί μόνον όταν δημιουργεί σαφή και παρόντα κίνδυνο να προκληθεί κάποια σοβαρή βλάβη. Επικαλούμενο αυτό το κριτήριο, το Ανώτατο Δικαστήριο έχει ‒στα σχεδόν 50 χρόνια που μεσολάβησαν από την υπόθεση New York Times‒ ανατρέψει κάθε ποινική κύρωση που επιβλήθηκε για αληθείς ισχυρισμούς που άπτονταν των δραστηριοτήτων της Κυβέρνησης[2]. Είναι δε προφανές ότι οι αποκαλύψεις των Times συνιστούν βαθιά πολιτικό λόγο, δεδομένου ότι το περιεχόμενο των απορρήτων εγγράφων του Πενταγώνου είχε τεράστια σημασία για την μεταστροφή της αμερικανικής κοινής γνώμης στο ζήτημα της πολεμικής εμπλοκής των ΗΠΑ στο Βιετνάμ. Τα παραπάνω μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι, όπως στην εν λόγω υπόθεση προληπτικής λογοκρισίας το Δικαστήριο εφάρμοσε ρητά το κριτήριο της «βέβαιης», «ευθείας», «άμεσης» και «ανεπανόρθωτης» βλάβης, έτσι και στην υποθετική περίπτωση μιας ποινικής δίωξης σε βάρος των Times, το Δικαστήριο θα εφάρμοζε ένα ανάλογο κριτήριο. Για να το πούμε απλά, για να θεωρηθούν συνταγματικές οι ex post ποινικές κυρώσεις σε βάρος ενός εντύπου που δημοσιεύει κρατικά απόρρητα, αφορώντα την κοινή γνώμη, θα πρέπει ‒κατ’ ελάχιστον[3]‒ το έντυπο να γνώριζε α) ότι οι πληροφορίες είναι απόρρητες και β) ότι η δημοσίευσή τους είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει άμεση και σοβαρή βλάβη στην εθνική ασφάλεια. Ποιες είναι, άρα, οι πληροφορίες, για τις οποίες μπορούν να επιβληθούν ex post ποινικές κυρώσεις στον Τύπο; Είναι οι απόρρητες ημερομηνίες μιας ναυτικής απόβασης, είναι οι μυστικοί κωδικοί μιας στρατιωτικής δύναμης, είναι, γενικώς, κάθε τεχνικής φύσεως απόρρητη πληροφορία που ικανοποιεί τα παραπάνω κριτήρια. Όσο και αν ακουστεί υπερβολικό, ισχυρίζομαι ότι μόνο για τέτοιου είδους δημοσιεύματα μπορεί να διωχθεί ο αμερικανικός Τύπος όταν αποκαλύπτει κρατικά απόρρητα που άπτονται της εθνικής ασφάλειας. Ίσως αυτό να εξηγεί γιατί σε ολόκληρη την ιστορία του αμερικανικού κράτους δεν έχει υπάρξει ούτε μία υπόθεση ποινικής δίωξης σε βάρος του Τύπου για παραβίαση κρατικών απορρήτων. Ο Τύπος είναι και θα παραμείνει ο κινηματογραφικός ήρωας της Αμερικανικής Δημοκρατίας. Η δύναμη που επιφέρει την κάθαρση των θεατών και πολιτών. [1] Π.χ. Προληπτική απαγόρευση υλικού παιδικής πορνογραφίας ή αίτηση για προηγούμενη άδεια σε περιπτώσεις που δεν εξετάζεται το περιεχόμενο της έκφρασης (βλ. άδεια για πραγματοποίηση διαδήλωσης σε συγκεκριμένο δημόσιο χώρο). [2] Εξαιρείται ο λόγος των κρατικών υπαλλήλων. [3] Λέμε κατ’ ελάχιστον, διότι μπορεί κάλλιστα να υποστηριχθεί, ανεξαρτήτως αν θα δεχόταν μια τέτοια θέση το Δικαστήριο, ότι, αν μια απόρρητη πληροφορία συμβάλλει ουσιωδώς στον δημόσιο διάλογο και στην ενημέρωση της κοινής γνώμης, τότε η δημοσίευσή της πρέπει να προστατεύεται απόλυτα, ακόμα και αν πιθανολογείται ότι εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για την εθνική ασφάλεια. Παραδείγματος χάριν, η απόρρητη πληροφορία ότι τα αμερικανικά στρατεύματα συνέλαβαν και εξόντωσαν εν ψυχρώ είκοσι αμάχους στο Ιράκ είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει στην απαγωγή και δολοφονία είκοσι αμερικανών στρατιωτών από ιρακινούς πολεμιστές. Τούτο δεν σημαίνει ότι μπορεί έτσι απλά να διωχθεί η εφημερίδα που θα αποκαλύψει την απόρρητη πληροφορία για την μαζική εξόντωση.

Ελευθερία του λόγου και Κρατικά απόρρητα

Σύνδεση