Το δικαίωμα να διακωμωδείς

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Όπως δείχνουν τα πράγματα, ο βρετανικός και κατά το μεγαλύτερο μέρος του ο αμερικανικός Τύπος ορθά έπραξαν και δεν αναδημοσίευσαν τις δανέζικες γελοιογραφίες[1] που αποτέλεσαν αφορμή για βίαιες διαμαρτυρίες και τεράστιες καταστροφές σε ολόκληρο τον κόσμο από εκατομμύρια οργισμένους Μουσουλμάνους. Η ανατύπωσή τους πολύ πιθανόν να οδηγούσε –και θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει– στον θάνατο ακόμα πιο πολλών ανθρώπων και στην καταστροφή περισσότερων περιουσιών. Θα ήταν εξαιρετικά οδυνηρή για πολλούς βρετανούς και αμερικανούς Mουσουλμάνους, καθώς θα άκουγαν από άλλους Mουσουλμάνους ότι η δημοσίευση αποσκοπεί στο να δείξει περιφρόνηση προς τη θρησκεία τους, και παρ’ όλο που η αντίληψη αυτή θα ήταν στις περισσότερες περιπτώσεις ανακριβής και αδικαιολόγητη, ο πόνος θα ήταν εντούτοις πραγματικός. Η αλήθεια είναι πως οι αναγνώστες και οι θεατές που παρακολουθούν τα γεγονότα ίσως να ήθελαν να αξιολογήσουν οι ίδιοι την εντύπωση που αφήνουν οι γελοιογραφίες, το χιούμορ τους και το κατά πόσο είναι προσβλητικές· ο Τύπος, επομένως, ίσως να ένιωθε ότι ως έναν βαθμό είναι ευθύνη του να τους δώσει μια τέτοια ευκαιρία. Όμως το κοινό δεν έχει δικαίωμα να διαβάζει ή να βλέπει ό,τι θέλει ανεξάρτητα από το κόστος που συνεπάγεται κάτι τέτοιο, οι δε γελοιογραφίες είναι ευρέως διαθέσιμες στο Ίντερνετ. Μερικές φορές η αυτολογοκρισία του Τύπου έχει ως αποτέλεσμα να χάνονται σημαντικές πληροφορίες, δημόσιες συζητήσεις, λογοτεχνικά κείμενα ή σκίτσα και ζωγραφιές, όχι όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση. Η μη δημοσίευση μπορεί φαινομενικά να προσφέρει μια νίκη στους φανατικούς και τις ηγεσίες που υποκίνησαν τις βίαιες διαμαρτυρίες εναντίον τους, και επομένως ίσως προτρέπει σε παρόμοιες αντιδράσεις στο μέλλον. Υπάρχουν όμως σοβαρές ενδείξεις ότι το κύμα ταραχών και καταστροφών –ξαφνικά, τέσσερις μήνες μετά την πρώτη δημοσίευση των γελοιογραφιών– ενορχηστρώθηκε από ηγέτες του μουσουλμανικού κόσμου στη Δανία και τη Μέση Ανατολή για βαθύτερους πολιτικούς λόγους. Αν η ανάλυση είναι σωστή, τότε το να αναζωπυρώνουμε το ζήτημα με νέες αναδημοσιεύσεις θα εξυπηρετούσε στην πραγματικότητα τα συμφέροντα όσων ευθύνονται για την κατάσταση και θα επιβράβευε τις μεθόδους τους για ενθάρρυνση της βίας. Υπάρχει πάντως ο κίνδυνος, η συνετή απόφαση του βρετανικού και του αμερικανικού Τύπου να μη δημοσιεύσουν τις γελοιογραφίες να εκληφθεί ως υποστήριξη της ευρέως διαδεδομένης άποψης ότι η ελευθερία του λόγου περιορίζεται από τις αξίες της «πολυπολιτισμικότητας» και ότι η κυβέρνηση Μπλερ είχε τελικά δίκιο όταν πρότεινε να ποινικοποιηθεί η δημοσίευση «υβριστικών ή προσβλητικών» σχολίων που αφορούν θρησκευτικές ομάδες. Η ελευθερία του λόγου δεν είναι απλώς εμβληματική για τον δυτικό πολιτισμό και κατά συνέπεια φορέας ενός ιδιαίτερου συμβολισμού που θα μπορούσε να περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό ή να ισχύει υπό προϋποθέσεις ως μέτρο του σεβασμού για άλλους πολιτισμούς που την απορρίπτουν, δεν είναι με άλλα λόγια σαν μια ημισέληνος ή μία μενορά[2] σε μια έκθεση θρησκευτικών συμβόλων του χριστιανισμού. Ο ελεύθερος λόγος είναι αναγκαία συνθήκη για την ηθικοπολιτική νομιμότητα μιας κυβέρνησης. Οι νόμοι και οι πολιτικές δεν νομιμοποιούνται παρά μόνον εάν έχουν υιοθετηθεί μέσω μιας δημοκρατικής διαδικασίας, και μια διαδικασία δεν είναι δημοκρατική αν η κυβέρνηση έχει εμποδίσει οποιονδήποτε να εκφράσει τις πεποιθήσεις του για το ποιοι θα έπρεπε να είναι αυτοί οι νόμοι και οι πολιτικές. Η διακωμώδηση είναι ένα ιδιαίτερο είδος έκφρασης· η ουσία της δεν μπορεί να λάβει μια νέα μορφή μιας λιγότερο προσβλητικής ρητορικής χωρίς να εκφράζει πλέον κάτι πολύ διαφορετικό από ό,τι είχε την πρόθεση να εκφράσει αρχικά. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον οι γελοιογραφίες και οι άλλες μορφές διακωμώδησης αποτελούν εδώ και αιώνες –ακόμα και σε εποχές κατά τις οποίες ήταν παράνομες– όπλα στην φαρέτρα ενάρετων αλλά και ανήθικων πολιτικών κινημάτων. Σε μια δημοκρατία κανένας άνθρωπος, όσο ισχυρός ή αδύναμος κι αν είναι, δεν μπορεί να έχει το δικαίωμα να μη θίγεται ή να μην προσβάλλεται. Η αρχή αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία σε ένα έθνος που αγωνίζεται για φυλετική και εθνική ακριβοδικία. Αν οι αδύναμες ή ανεπιθύμητες μειονότητες θέλουν να προστατευθούν από κάθε είδους οικονομικές ή δικαιικές διακρίσεις εις βάρος τους –αν επιθυμούν να ψηφίζονται νόμοι που απαγορεύουν τις διακρίσεις εναντίον τους, όπως για παράδειγμα στο δικαίωμα στην εργασία– τότε πρέπει να είναι διατεθειμένες να δείξουν ανοχή στη διακωμώδηση ή την προσβολή που διατυπώνουν δημόσια οι πολέμιοι των διακρίσεων· γιατί μόνο μια κοινότητα που επιτρέπει τέτοιου είδους προσβολές ως αναπόσπαστο κομμάτι της δημόσιας σφαίρας επικοινωνίας έχει την νομιμοποίηση να υιοθετεί τέτοιους, προστατευτικούς για τις μειονότητες νόμους. Αν προσδοκούμε να αποδεχθούν οι μισαλλόδοξοι την ετυμηγορία που έχει εκφράσει ανοιχτά η πλειονότητα των πολιτών, τότε πρέπει να τους επιτρέπουμε να εκφράζουν τη μισαλλοδοξία τους στο πλαίσιο αυτής ακριβώς της διαδικασίας της οποίας το πόρισμα τους ζητούμε να αποδεχθούν. Ό,τι κι αν σημαίνει η πολυπολιτισμικότητα –ό,τι κι αν σημαίνει να απαιτούμε μεγαλύτερο «σεβασμό» για όλους τους πολίτες και τις ομάδες– οι αξίες αυτές θα αυτοαναιρούνταν αν μπορούσε να θεωρηθεί ότι δικαιολογούν την επίσημη λογοκρισία. Οι Μουσουλμάνοι που εξοργίζονται από τις δανέζικες γελοιογραφίες επισημαίνουν ότι σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες συνιστά αδίκημα το να αρνείται κανείς δημόσια –όπως το αρνήθηκε ο Πρόεδρος του Ιράν[3]– ότι το Ολοκαύτωμα συνέβη πραγματικά. Λένε ότι το ενδιαφέρον των Δυτικών για τον ελεύθερο λόγο είναι ως εκ τούτου υποκριτικό, αφού ωφελεί μόνο τους ίδιους, και εδώ έχουν κάποιο δίκιο. Βεβαίως, το αντίδοτο για την κατάσταση αυτή δεν είναι να κάνουμε ακόμη μεγαλύτερες παραχωρήσεις εις βάρος της δημοκρατικής νομιμότητας , αλλά να στραφούμε προς μια νέα ερμηνεία της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία θα καταδείξει ότι οι νόμοι για την άρνηση του Ολοκαυτώματος και οι συναφείς νόμοι σε όλη την Ευρώπη οδηγούν ουσιαστικά στην υπονόμευση της ελευθερίας του λόγου και την καταστρατήγηση μιας θεμελιώδους αρχής της ίδιας της Σύμβασης. Συχνά λέγεται ότι η θρησκεία αποτελεί ειδική περίπτωση, διότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων είναι τόσο βασικό στοιχείο της προσωπικότητάς τους ώστε δεν θα έπρεπε να απαιτούμε να ανέχονται τη διακωμώδηση της πίστης τους, και διότι ενδέχεται να νιώσουν ένα θρησκευτικό καθήκον να αντεπιτεθούν σε αυτό που αντιλαμβάνονται ως ιεροσυλία. Η Βρετανία έχει προφανώς υιοθετήσει τη συγκεκριμένη άποψη καθώς διατηρεί ακόμα το αδίκημα της βλασφημίας, αν και αυτή αφορά μόνο προσβολές προς τον Χριστιανισμό. Δεν μπορούμε πάντως να κάνουμε εξαίρεση για την εξύβριση των θείων αν θέλουμε να επικαλεσθούμε το δίκαιο για να προστατεύσουμε την ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων σε άλλες περιπτώσεις. Αν θέλουμε, παραδείγματος χάριν, να απαγορεύσουμε στην αστυνομία να υποβάλλει επιλεκτικά σε έρευνα ανθρώπους που φαίνονται ή ντύνονται σαν Μουσουλμάνοι, δεν μπορούμε ταυτόχρονα να απαγορεύσουμε σε άλλους να αντιταχθούν στην εν λόγω πολιτική, υποστηρίζοντας, με γελοιογραφίες ή αλλιώς, ότι το Ισλάμ αποδέχεται την τρομοκρατία, όσο κι αν εμείς θεωρούμε την άποψη αυτή εσφαλμένη. Ασφαλώς και θα πρέπει να ασκήσουμε κριτική στην κρίση και το γούστο των ανθρώπων αυτών. Όμως η θρησκεία είναι εκείνη που πρέπει να συμμορφώνεται με τις αρχές της δημοκρατίας, όχι το αντίστροφο. Καμιά θρησκεία δεν επιτρέπεται να νομοθετεί για το τι μπορούμε ή δεν μπορούμε να σχεδιάζουμε, όπως ακριβώς καμιά θρησκεία δεν δικαιούται να υπαγορεύει κανόνες για το τι μπορούμε ή δεν μπορούμε να τρώμε. Η ελευθερία καθιστά εφικτή τη δημοκρατία και κατά συνέπεια σε μια δημοκρατία η ελευθερία δεν μπορεί να καμφθεί κανονιστικά από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κανενός. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2014 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον Καθηγητή της Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Αθηνών Κωνσταντίνο Παπαγεωργίου για την επιστημονική επιμέλεια της μετάφρασης. Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στην New York Review of Books, της 23 Μαρτίου 2006. Βλ. http://goo.gl/jSsFAe [1] Αναφέρεται στα σκίτσα του Μωάμεθ που είχε δημοσιεύσει έξι μήνες πριν η δανέζικη εφημερίδα Jyllands-Posten. [2] Επτάφωτη λυχνία. [3] Τότε πρόεδρος του Ιράν ήταν ο Μαχμούτ Αχμαντινετζάντ.

Το δικαίωμα να διακωμωδείς

Σύνδεση