Η Γαλλία φλέγεται

ΑRΒ – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Στις 13 Ιανουαρίου, δυο μέρες αφότου εκατομμύρια άνθρωποι στη Γαλλία διαδήλωσαν στη μνήμη όσων δολοφονήθηκαν από ισλαμιστές εξτρεμιστές μία εβδομάδα νωρίτερα, ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός Μανουέλ Βαλς εκφώνησε έναν συγκινητικό λόγο στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση ο οποίος αναγνωρίστηκε από σοσιαλιστές και συντηρητικούς ως ένας από τους καλύτερους που θα μπορούσε κανείς να θυμηθεί. Μίλησε αυστηρά και ισορροπημένα. Καταρχάς επαίνεσε την αστυνομία και εξέφρασε την αποφασιστικότητα της κυβέρνησης να λάβει τα απαραίτητα μέτρα ασφαλείας για να κερδίσει ό,τι δεν δίστασε να αποκαλέσει «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, του τζιχαντισμού και του ισλαμικού εξτρεμισμού». Στη συνέχεια τόνισε πως η Γαλλία δεν βρίσκεται σε πόλεμο με μια θρησκεία και πως πρέπει να παραμείνει ακλόνητη στις αρχές της ανεκτικότητας και της εκκοσμίκευσης (laicity) – δηλαδή του διαχωρισμού κράτους-εκκλησίας. Ο πρωθυπουργός καταχειροκροτήθηκε. Κατόπιν, προς μεγάλη έκπληξη του έθνους, οι βουλευτές τραγούδησαν αυθόρμητα και με μια φωνή τη Μασσαλιώτιδα, για πρώτη φορά μετά την υπογραφή της ανακωχής που σήμανε τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου το 1918. Όσον αφορά το ζήτημα της ασφάλειας, αυτή η ομοψυχία είναι πολύ πιθανό να κρατήσει. Έχει γίνει ομόφωνα δεκτό ότι είναι απαραίτητο να αφιερωθούν περισσότεροι πόροι στον εντοπισμό υπόπτων για τρομοκρατία και στην παρακολούθηση του διαδικτύου για ανησυχητικές ενδείξεις. Απαιτείται η θέσπιση νόμων που θα δώσουν στην κυβέρνηση τα κατάλληλα νομικά ερείσματα για να πετύχει, τα οποία και θα της παραχωρηθούν, αφού όλα τα κόμματα αναγνωρίζουν τις ελλείψεις, αλλά κανένας δεν θέλει να αντιγράψει τον Αμερικανικό Πατριωτικό Νόμο (American Patriot Act). Τα μέτρα που προτείνει η κυβέρνηση του Φρανσουά Ολάντ είναι τόσο σκληρά που ακόμη και το συντηρητικό κόμμα της αντιπολίτευσης, το UMP, και ο άστατος ηγέτης του, ο πρώην πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί, έχουν βρει ελάχιστα σημεία διαφωνίας. Ακόμη και οι πιο δραστικές απαιτήσεις του κόμματός του –η απομόνωση των Ισλαμιστών στις φυλακές, η αφαίρεση της γαλλικής υπηκοότητας από τους τζιχαντιστές με διπλή υπηκοότητα, η περιστολή των πολιτικών ελευθεριών των πολιτών που συμμετέχουν σε τζιχαντιστικές ενέργειες (όπως έγινε με τους συνεργάτες του Βισύ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο)– εξετάζονται σοβαρά από την κυβέρνηση. Ως τα τέλη Ιανουαρίου, 117 άτομα παραπέμφθηκαν σε δίκη επειδή έκαναν δηλώσεις που δικαιολογούσαν την τρομοκρατία, και είκοσι οκτώ καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης. Σε αυτούς περιλαμβάνεται και ο φαρμακερά αντισημίτης κωμικός και ακτιβιστής Ντιεντονέ Μ’Μπάλα Μ’Μπάλα. Στα ζητήματα της ανεκτικότητας και της αποθρησκειοποίησης του κράτους, ωστόσο, η Γαλλία κάθε άλλο παρά ομόθυμη είναι. Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια υποβόσκει ένας πολιτικός και διανοητικός πολιτιστικός πόλεμος σχετικά με τη θέση του Ισλάμ στη γαλλική κοινωνία, και κάθε λίγα χρόνια κάποιο γεγονός –μια μαθήτρια πηγαίνει με μπούρκα στο σχολείο, ξεσπάνε επεισόδια σε μια φτωχογειτονιά, γίνεται επίθεση σε κάποιο τζαμί, το Εθνικό Μέτωπο κερδίζει τις τοπικές εκλογές– ανοίγει νέο κύκλο αντεγκλήσεων. Τώρα, όμως, πιστεύεται ότι σχεδόν χίλιοι Γάλλοι πολίτες έχουν ταξιδέψει στη Συρία για να συνεργαστούν με άλλους ισλαμιστές μαχητές, βαριά οπλισμένοι τζιχαντιστές προσχωρούν στο ISIS, και η αλ Κάιντα της Υεμένης δολοφόνησε δεκαεπτά άτομα στο Παρίσι. Δεδομένης της ειδεχθούς φύσης του εγκλήματος, είναι δύσκολο να αποδιώξουμε την εντύπωση πως τώρα ξεκινάει μια μεγάλη μάχη που θα επισκιάσει τα οικονομικά και άλλα ζητήματα της χώρας για μήνες και χρόνια. Και το πεδίο της μάχης, όπως είθισται στη Γαλλία, θα είναι οι σχολικές αίθουσες. Έργο του Ντίλαν Ρος. Αμέσως μετά το μακελειό, ο γαλλικός Τύπος επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στους δολοφόνους και το περιβάλλον τους: τις φτωχογειτονιές, τους εξτρεμιστές ιμάμηδες, τους φυλακισμένους τρομοκράτες, και το διεθνές τζιχαντιστικό δίκτυο που τους παρείχε όπλα, εκπαίδευση και κατήχηση. Παρότι τα νέα ήταν ανησυχητικά, τίποτα δεν προκάλεσε έκπληξη (παρ’ όλο που οι Γάλλοι είχαν υποτιμήσει πολύ την επίδραση των φυλακών, όπου οι νεαροί που έχουν διαπράξει μικροεγκλήματα πέφτουν στα δίχτυα ακραίων φονταμενταλιστών που έχουν διασυνδέσεις με τρομοκράτες). Οι δυτικές χώρες έχουν ζήσει αρκετά την ισλαμική τρομοκρατία ώστε να ξέρουν πώς τρέφεται. Αυτό που πραγματικά συγκλόνισε τον γαλλικό λαό, και τις πολιτικές και πνευματικές τάξεις που ισχυρίζονται ότι μιλούν εξ ονόματός του, ήταν η είδηση πως ένας αξιόλογος αριθμός μαθητών στις περιοχές που ονομάζονται κατ’ ευφημισμόν les quartiers (δηλαδή φτωχές γειτονιές με μεγάλο μουσουλμανικό πληθυσμό) αρνήθηκαν να κρατήσουν ενός λεπτού σιγή όπως είχε ζητήσει ο πρόεδρος Ολάντ. Και όχι μόνον αυτό. Ορισμένοι είπαν στους δασκάλους τους ότι τα θύματα έπαθαν αυτό που τους άξιζε επειδή κανείς δεν επιτρέπεται να γελοιοποιεί τον Προφήτη· άλλοι εξύμνησαν τους δολοφόνους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και διέσπειραν φήμες πως η κρίση ήταν κατασκευασμένη από την κυβέρνηση ή/και σιωνιστικούς πράκτορες. Είναι αδύνατον να υπολογιστεί με ακρίβεια η έκταση τέτοιων περιστατικών. Όμως οι εφημερίδες γέμισαν από συνεντεύξεις δασκάλων στα quartiers που ανέφεραν προβλήματα και παραδέχονταν πως ήταν ανέτοιμοι για τέτοια αντίσταση και αγωνιούσαν για τον χειρισμό της. Η συνετή υπουργός Παιδείας Νατζάτ Βαλό Μπελκασέμ, που έχει γεννηθεί στο Μαρόκο, δήλωσε ότι σημειώθηκαν τουλάχιστον διακόσια τέτοια περιστατικά. Ορισμένοι δάσκαλοι έκαναν τα πράγματα χειρότερα. Η εφημερίδα Le Monde ανέφερε την ιστορία μιας δασκάλας που την ηχογράφησαν να λέει στους μαθητές της ότι οι φόνοι ήταν σκηνοθετημένοι και τα φέρετρα των «νεκρών» άδεια· ένας άλλος εξανάγκασε τους μαθητές του να δουν τις γελοιογραφίες του Μωάμεθ στο Charlie Hebdo, κι όταν αρνήθηκαν τους είπε «Εγώ κάνω κουμάντο εδώ, μπορείτε να βγάλετε τα Καλάσνικοφ». Η αντίδραση της κυβέρνησης Ολάντ ήταν τάχιστη και επισκίασε τα μέτρα ασφαλείας που εξήγγειλε ο Μανουέλ Βαλς την προηγούμενη εβδομάδα. Σε συνέντευξη τύπου η Βαλό Μπελκασέμ ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα μεγάλης έκτασης που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων διευρυμένο μάθημα πολιτικής αγωγής, τόσο για τους μαθητές όσο και για εκείνους που σπουδάζουν παιδαγωγικά· τη θέσπιση μιας ετήσιας «ημέρας εκκοσμίκευσης»· τη διεύρυνση της διδασκαλίας της ιστορίας των θρησκειών· μαθήματα που θα διδάσκουν στους μαθητές να αντιμετωπίζουν κριτικά τις πληροφορίες που βρίσκουν στο διαδίκτυο· μεγαλύτερη έμφαση στην επιχειρηματολογία και τη χρήση της γαλλικής γλώσσας, τόσο για τους μαθητές, όσο και για γονείς που δεν τη μιλάνε· μεγαλύτερη συμμετοχή των γονιών στον φρονηματισμό των παιδιών τους· και άλλες προτάσεις που κινούνται προς την ίδια λογική κατεύθυνση. Η υπουργός θέλει να συμμετέχουν πιο ενεργά οι εκπαιδευτικοί φορείς στη διδασκαλία των δημοκρατικών αξιών και της εκκοσμίκευσης, και στην αντιμετώπιση του ρατσισμού και του αντισημιτισμού. Η στάση τους δεν θα είναι πια «να μην το κάνουμε θέμα», αλλά «μην αφήνετε τίποτα να περνάει έτσι». Η υπουργός υποστήριξε πως η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση είναι κρίσιμη για την εθνική ασφάλεια: δέκα χιλιάδες στρατιώτες παραπάνω περιπολούν στους δρόμους της Γαλλίας, δήλωσε, αλλά η χώρα διαθέτει ένα εκατομμύριο δασκάλους. Ελάχιστες είναι οι χώρες που οι δημόσιοι λειτουργοί τους θα θεωρούσαν απαραίτητο να εισάγουν ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα ως αντιτρομοκρατικό μέτρο. Όμως η σύγχρονη Γαλλία αντιμετώπιζε ανέκαθεν την εκπαίδευση ως οθόνη όπου προβάλλει τις ανησυχίες και τις αβεβαιότητές της. Τον 19ο αιώνα, η διαμάχη για την παρακαταθήκη του Διαφωτισμού και της Επανάστασης διεξήχθη ως επί το πλείστον μέσω αγώνων περί κοσμικής και καθολικής εκπαίδευσης. Το ζήτημα θεωρήθηκε λήξαν το 1905 όταν πέρασε ένας νόμος, ο οποίος ισχύει ακόμη, που καθιέρωσε την έννοια της δημοκρατικής αποθρησκειοποίησης (la laïcité républicaine) στις σχέσεις εκκλησίας-κράτους. Η εκκοσμίκευση (laïcité), σύμφωνα με τη γαλλική αντίληψη, δεν είναι συνώνυμη του αγγλικού secularism (κοσμικός ανθρωπισμός). Κατά κανόνα σημαίνει την ελευθερία της θρησκευτικής πίστης και της άσκησης της λατρείας στην κοινωνία, αλλά και την αυστηρή ουδετερότητα του κράτους απέναντι στις πεποιθήσεις και τις λατρευτικές πρακτικές των πολιτών. Ουσιαστικά, μέχρι πρόσφατα σήμαινε ότι δάσκαλοι και μαθητές υποχρεώνονταν να απεκδύονται τη θρησκεία τους για όσο βρίσκονταν στα σχολεία. Έργο του Τομ Φόρμαν. Η εκκοσμίκευση δεν προϋποθέτει, ούτε καν υπαινίσσεται, ανεκτικότητα στην κοινωνία γενικά. Και η ιδέα του ρεπουμπλικανισμού την έχει αντιμετωπίσει ιστορικά με καχυποψία. Σχεδόν όλοι στη Γαλλία σήμερα δηλώνουν πως είναι ρεπουμπλικανοί, όμως αρχικά ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει ένα πολύ συγκεκριμένο είδος δημοκρατικού ιδεώδους: Εκείνο που εγγυάται δικαιώματα και ταυτόχρονα οραματίζεται ένα δυνατό κράτος που παρέχει κρατική πρόνοια, ελέγχει την οικονομία και είναι υπερήφανα εθνικό – και ως εκ τούτου εχθρικό απέναντι σε εξωγενείς επιρροές όπως ο καθολικισμός, ο διεθνής κομουνισμός, οι Ηνωμένες Πολιτείες, και σήμερα η παγκόσμια οικονομία και ο Ισλαμισμός. Ο κλασικός ρεπουμπλικανισμός δεν είναι ούτε ελευθεριακός ούτε κοινοτικός· θεωρεί δεδομένο πως τα δικαιώματα συνεπάγονται υποχρεώσεις, και ότι η αδελφοσύνη πρέπει να χτιστεί μέσω από μια κοινή, οιονεί ιερή εκπαίδευση στα εν λόγω δικαιώματα και καθήκοντα. Κανείς δεν γεννιέται Γάλλος ρεπουμπλικανός πολίτης, αλλά γίνεται μέσα στο σχολείο που τον μυεί στο ρεπουμπλικανικό ιδεώδες. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, αυτό το μοντέλο πολιτικής εκπαίδευσης δεν συνάντησε σοβαρή αντίσταση. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει τη δεκαετία του 1970 που άρχισε να αμφισβητείται κάθε είδους εξουσία, και ο ρεπουμπλικανισμός κατηγορήθηκε από την αριστερά πως ήταν προκάλυμμα για πολιτική, οικονομική, σεξουαλική και αποικιοκρατική ηγεμονία. Καθώς οι μαθητές εκείνης της περιόδου γίνονταν δάσκαλοι, το παλιότερο μοντέλο σταδιακά εγκαταλείφθηκε χωρίς να υπάρχει ένα συνεκτικό νέο μοντέλο για να το αντικαταστήσει. Τον Ιούλιο του 1989, η γαλλική δημοκρατία γιόρτασε τα διακόσια χρόνια της, και με την ταυτόχρονη κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας φάνηκε πράγματι, όπως δήλωσε ο ιστορικός Φρανσουά Φυρέ, πως η Γαλλική Επανάσταση είχε επιτέλους τελειώσει και πως η Γαλλία γινόταν μια «κεντρώα δημοκρατία» όπως οι άλλες στη Δύση. Όμως τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, τρεις ανήλικες Μουσουλμάνες σε ένα παρισινό προάστιο αποβλήθηκαν από τον διευθυντή επειδή πήγαν στο σχολείο με μαντίλες, με το σκεπτικό ότι ένα τόσο εξώφθαλμο θρησκευτικό σύμβολο παραβίαζε την αρχή της εκκοσμικευμένης πολιτείας. Ο πόλεμος για τα σχολεία άρχισε ξανά και συνεχίζεται, μολονότι ένα μεγάλο μέρος του έξω κόσμου δεν τον κατανοεί. Αυτό συμβαίνει γιατί αφορά δευτερευόντως την εκπαίδευση. Πρωτίστως αφορά την κατάσταση και τη θέση της μουσουλμανικής κοινότητας στη Γαλλία, η οποία έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια. Είναι δύσκολο να βρεθούν ακριβή στοιχεία, αφού διά νόμου η γαλλική κυβέρνηση δεν μπορεί να συλλέξει στοιχεία περί θρησκευτικών πεποιθήσεων, αλλά κατά κοινή ομολογία οι Μουσουλμάνοι αποτελούν το 6-8% του σημερινού πληθυσμού και, με δεδομένο τον ρυθμό των γεννήσεων, αυτός ο αριθμός θα φτάσει το 10% ως το 2030. (Από το 2000, ο αριθμός των μουσουλμανικών τόπων λατρείας έχει επίσης αυξηθεί κατά 60%.) Είναι γενικευμένη η αντίληψη ότι το ποσοστό των Μουσουλμάνων είναι πολύ μεγαλύτερο απ’ όσο πραγματικά είναι, όμως πρόκειται για ψευδαίσθηση: απλώς παρουσιάζει μεγαλύτερη συγκέντρωση σε κεντρικά και προαστιακά quartiers και παρηκμασμένες βιομηχανικές πόλεις στις οποίες κατάφεραν να διαφύγουν οι μη Μουσουλμάνοι. Αντίθετα από τους μετανάστες των μεταπολεμικών χρόνων που έβρισκαν εύκολα δουλειά στην αναπτυσσόμενη οικονομία, όσοι ήρθαν πιο πρόσφατα βρήκαν εργοστάσια να κλείνουν, εξαιρετικά χαμηλή οικονομική ανάπτυξη, και ανελαστικές αγορές εργασίας που δυσχεραίνουν την εύρεση εργασίας για όλους. Οι Γάλλοι παλιότερα περηφανεύονταν ότι οι πόλεις τους δεν έχουν γκέτο όπως οι αμερικανικές, αλλά σήμερα η λέξη χρησιμοποιείται ανοιχτά για να περιγράψει τα quartiers. Ο πρωθυπουργός Βαλς, σε μια στιγμή υπερβολής, πρόσφατα χρησιμοποίησε τον όρο «απαρτχάιντ». Ωστόσο, έχει αλλάξει και η πρακτική εκδοχή του Ισλάμ στη Γαλλία, ιδίως στα quartiers. Αυτό έχει καταγραφεί διεξοδικότατα από πολλούς ειδικούς, ιδίως τον Ζυλ Κεπέλ. Τα τελευταία χρόνια έχει εκδώσει δύο αποκαλυπτικά βιβλία, το Banlieue de la République (Το προάστιο της πολιτείας) και το Quatre-vingt-treize (Ενενήντα τρία), παραπέμποντας στον τίτλο του διάσημου έργου του Βίκτωρος Ουγκώ. Τα βιβλία αυτά αποτελούν καρπό της χρονιάς που ο Κεπέλ πέρασε μελετώντας την καθημερινή ζωή στο Σεν-Σαν-Ντενί, το γαλλικό département 93. Το Σαν Ντενί είναι θρυλική περιοχή: εκεί είναι θαμμένοι οι περισσότεροι Γάλλοι βασιλείς, και μέχρι πρότινος αποτελούσε προπύργιο των συνδικαλισμένων εργατών που ψήφιζαν κατά συντριπτική πλειοψηφία το Κομμουνιστικό Κόμμα. Σήμερα αποτελεί προπύργιο του Εθνικού Μετώπου και επίσης έχει μεγάλο φτωχό μουσουλμανικό πληθυσμό. Ο Κεπέλ σημειώνει ότι ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία μετανάστες ασκούν στην πλειονότητά τους μια ειρηνική εκδοχή του Ισλάμ και δεν βλέπουν καμία αντίφαση με τη γαλλική υπηκοότητα, τα παιδιά τους επηρεάζονται όλο και περισσότερο από τα φονταμενταλιστικά ρεύματα που εκπορεύονται από τη Μέση Ανατολή. Διάφορες ομάδες –άλλες αυστηρά σαλαφιτικές, άλλες συνδεόμενες με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους– ανταγωνίζονται για να κερδίσουν τον έλεγχο των τοπικών ενώσεων και στρατολογούν ενεργά νεότερα μέλη, προκαλώντας ανησυχία στο πιο ενσωματωμένο και συρρικνούμενο κατεστημένο. Οι χαρισματικοί κήρυκες –που λέγονται «πρεσβύτεροι αδελφοί»– οι οποίοι προσελκύουν νεαρά αγόρια και άντρες, εκπαιδεύονται κυρίως στη Σαουδική Αραβία, τη Συρία και το Ιράκ, και δεν έχουν ζήσει ποτέ έξω από τη μουσουλμανική κοινότητα. Πολλοί από αυτούς δεν μιλούν γαλλικά. Οι οπαδοί τους –παρότι γεννήθηκαν στη Γαλλία και είναι γαλλόφωνοι– είναι πολύ πιο θρήσκοι και σχισματικοί από τους γονείς τους, και έχουν πιο ακραίες πεποιθήσεις σε θέματα όπως η σεξουαλικότητα (ιδίως η ομοφυλοφιλία), η γυναικεία αγνότητα, οι Εβραίοι και το Ισραήλ. Μαζί με τους πρεσβύτερους αδελφούς αστυνομεύουν ορισμένες γειτονιές, στοχοποιώντας κορίτσια και γυναίκες που θεωρούν ότι ντύνονται ανάρμοστα. Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να δει κανείς τις πρόσφατες γαλλικές αντιπαραθέσεις περί αποθρησκειοποίησης των σχολείων. Οι απόψεις διίστανται. Οι υπέρμαχοι της ενσωμάτωσης βλέπουν το Ισλάμ που γίνεται ολοένα και πιο φονταμενταλιστικό ως απειλή για το γαλλικό μοντέλο, και θεωρούν ότι τα σχολεία θα πρέπει να του αντιταχθούν ενεργά διδάσκοντας κοσμικές αξίες· οι οπαδοί του κλασικού ρεπουμπλικανισμού θεωρούν ότι το κράτος θα πρέπει να κρατήσει τη θρησκεία έξω από τα σχολεία, χωρίς να παρεμβαίνει στις ιδιωτικές πεποιθήσεις· οι θιασώτες της πολυπολιτισμικότητας πιστεύουν ότι απλώς το Ισλάμ δαιμονοποιείται, ότι φταίει κυρίως ο κοινωνικός αποκλεισμός, και ότι οι κάθε λογής διαφορές θα πρέπει να εκπροσωπούνται και να εγκωμιάζονται στα σχολεία. Οι τρεις δολοφόνοι που σκότωσαν αθώους δεν θεωρήθηκαν απλά φανατικοί, σαν τους εκατοντάδες Γάλλους που, τον τελευταίο χρόνο, έχουν βρεθεί στα πεδία των μαχών του Ιράκ και της Συρίας. Ανάλογα με τη γενικότερη κοσμοαντίληψη που έχει κανείς, θεωρήθηκαν προϊόντα ενός εκπαιδευτικού κατεστημένου υπό κατάρρευση που είτε δεν μπόρεσε να τους εντάξει και να τους εκκοσμικεύσει, είτε δεν μπόρεσε να τους καταστήσει πολίτες, ή δεν μπόρεσε να τους σεβαστεί. Η μετά θάνατον υποστήριξη που είχαν οι δολοφόνοι από τη νεότερη γενιά στα quartiers σε όλη τη Γαλλία, θεωρήθηκε από όλους επιβεβαίωση αυτού που ήδη πίστευαν. Καθεμιά από αυτές τις απόψεις χωλαίνει, όμως είναι η άποψη της πολυπολιτισμικότητας που φαίνεται να απέχει περισσότερο από τη σημερινή κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Όχι επειδή δεν υπάρχει περιθώριο να μάθουν οι Γάλλοι πώς να συμφιλιώνονται με ακόμη περισσότερες διαφορές, αλλά επειδή η άποψη αυτή αρνείται να αναγνωρίσει τις πολύ ανησυχητικές εξελίξεις στον ισλαμικό κόσμο σήμερα (που μόνο συμφιλίωση με τις διαφορές δεν δείχνουν), και πώς αυτές έχουν ήδη επηρεάσει τον γαλλικό τρόπο ζωής. Η μόνιμη επωδός τελευταία, την οποία ο πρόεδρος Ολάντ ένιωσε την υποχρέωση να επαναλάβει, είναι πως η ισλαμική τρομοκρατία «δεν έχει καμία σχέση με το Ισλάμ» και πως το σημαντικότερο είναι να μην «θεωρούμε ένα» όλους τους Μουσουλμάνους. (Η σοσιαλίστρια δήμαρχος του Παρισιού, Αν Ινταλγκό, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, δηλώνοντας πως οι τρομοκράτες είναι «χωρίς πίστη» – με άλλα λόγια, άπιστοι). Ωστόσο, αυτή η στάση απλώς ενισχύει τη θεσμική και πνευματική ομερτά που δυσκολεύει ακόμη και το να συζητηθεί αυτό που συμβαίνει πραγματικά στα σχολεία. Τα στοιχεία υπήρχαν ήδη για όποιον είχε ενδιαφερθεί να ψάξει να τα βρει, σε βιβλία όπως αυτά του Κεπέλ και την αυξανόμενη βιβλιογραφία απομνημονευμάτων γραμμένων από πρώην δασκάλους στα quartiers, οι οποίοι τα παράτησαν επειδή δεν μπορούσαν να ελέγξουν τους μαθητές τους ή να επιβάλλουν την αρχή της αποθρησκειοποίησης. Το 2004, για παράδειγμα, η κυβέρνηση Σιράκ παρέλαβε την έκθεση που είχε αναθέσει για την παρουσία θρησκευτικών συμβόλων στα σχολεία, η οποία θάφτηκε πάραυτα επειδή τα πορίσματά της ήταν πολύ ανησυχητικά. Η Έκθεση Ομπίν βασιζόταν σε επιτόπιες επισκέψεις κυβερνητικών επιθεωρητών σε περισσότερα από εξήντα γυμνάσια και λύκεια σε όλη τη Γαλλία, εστιάζοντας στα παραμελημένα quartiers. Η έκταση στην οποία η ζωή στα περισσότερα από αυτά είχε, για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Κεπέλ, «χαλαλοποιηθεί» τους θορύβησε. Η έκθεση αναφέρει ιστορίες κοριτσιών που βρίσκονταν υπό τη συνεχή παρακολούθηση ατόμων που είχαν αυτοανακηρυχθεί μεγαλύτεροι αδελφοί, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν σωματική τιμωρία με γροθιές και ζώνες εάν έκριναν πως είχε παραβιαστεί η σεμνότητα. Σε πολλές περιοχές, το να φορέσει μια γυναίκα φούστα ή φουστάνι είναι αδύνατον, ακόμη και για τις δασκάλες. Υπάρχει μια εμμονή με την αγνότητα, καθώς οι μαθητές και οι γονείς τους απαιτούν ξεχωριστές ώρες κολύμβησης ή αρνούνται να επιτρέψουν στα παιδιά τους να πάνε σε σχολικές εκδρομές όπου ενδέχεται να αναμιχθούν τα δύο φύλα. Αν τελικά πάνε, ορισμένοι αρνούνται να μπουν σε καθεδρικούς ναούς και εκκλησίες. Υπάρχουν πατέρες που δεν σφίγγουν το χέρι των γυναικών εκπαιδευτικών ή δεν αφήνουν τις συζύγους τους να μιλήσουν μόνες τους με τους άντρες εκπαιδευτικούς. Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών που αρνούνται να τραγουδήσουν, να χορέψουν, να μάθουν να παίζουν κάποιο όργανο, να ζωγραφίσουν ένα πρόσωπο ή να χρησιμοποιήσουν ένα μαθηματικό σύμβολο που μοιάζει με σταυρό. Το ζήτημα της ενδυμασίας και της κοινωνικής ανάμιξης έχει οδηγήσει στην εγκατάλειψη του μαθήματος της γυμναστικής σε πολλές περιοχές. Επίσης, τα παιδιά τολμούν να αρνηθούν να διαβάσουν συγγραφείς ή βιβλία που θεωρούν απαράδεκτα από θρησκευτική άποψη: Ρουσώ, Μολιέρο, τη Μαντάμ Μποβαρύ. Ορισμένα θέματα θεωρούνται ταμπού: η εξέλιξη, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, το Ολοκαύτωμα. Όπως είπε ένας πατέρας σε έναν δάσκαλο: «Σας απαγορεύω να αναφέρετε τον Ιησού στον γιο μου». Ένα πιο κοντινό πλάνο από τη διαδήλωση στην Πλατεία της Δημοκρατίας στο Παρίσι, 11.1.2015. © Richard Bord / GETTY IMAGES / IDEAL IMAGE Γενικά, η έκθεση εκφράζει μια αίσθηση τεράστιας θρησκευτικής πίεσης σε ορισμένες περιοχές. Κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, οι πιο «ευλαβείς» μαθητές παρενοχλούν τους λιγότερο θρήσκους Μουσουλμάνους, και τρομαγμένα παιδιά έχουν βρεθεί να τρώνε στα κρυφά μέσα στις τουαλέτες. Ένα παιδί αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει λόγω της παρενόχλησης. Η θέση των Εβραίων μαθητών είναι πολύ χειρότερη, και μεγάλος αριθμός έχει μεταγραφεί σε ιδιωτικά σχολεία (παρ’ όλο που αυτό συμβαίνει και επειδή οι ίδιοι έχουν γίνει πιο θρήσκοι). Το 1994, ένας διευθυντής στη Λυών αναγκάστηκε να κανονίσει την απομάκρυνση των δύο τελευταίων Εβραίων μαθητών από το σχολείο του επειδή δεν μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλειά τους. Όπως αναφέρει η έκθεση, «υπάρχει μια σοκαριστική και σκληρή πραγματικότητα: στη Γαλλία, τα Εβραιόπουλα, και μόνο τα Εβραιόπουλα, δεν μπορούν να εκπαιδευτούν σε όλα μας τα σχολεία». Είναι δύσκολο να μάθουμε πόσο εκτεταμένα είναι αυτά τα φαινόμενα, μολονότι μετά το μακελειό οι δάσκαλοι στα quartiers μίλησαν στον Τύπο για να ξαλαφρώσουν. Και η ενστικτώδης αντίδραση πολλών δημοσιογράφων και διανοούμενων κάθε φορά που λέγονται τέτοιες ιστορίες –ότι δεν είναι καθόλου αντιπροσωπευτικές, ότι ακόμη κι αν είναι αλήθεια απλώς στιγματίζουν και είναι βούτυρο στο ψωμί του Εθνικού Μετώπου– είναι απλούστατα ανεπαρκής. Το βαθύτερο ερώτημα που έθεσε η Έκθεση Ομπίν ήταν εάν το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να δώσει μια συνεκτική απάντηση όποτε συμβαίνουν τέτοια περιστατικά. Οι επιθεωρητές σημειώνουν στην έκθεση πως οι διευθυντές υποβάθμιζαν τη σημασία των προβλημάτων που ανέφεραν οι δάσκαλοι και πρόσφεραν ελάχιστη στήριξη, καθώς και οι ίδιοι είχαν ελάχιστη καθοδήγηση από τα ανώτερα κλιμάκια. Αυτό εννοούσε η Νατζάτ Βαλό Μπελκασέμ όταν επέκρινε την τάση «να μη γίνεται θέμα». Αφού ο Σιράκ έλαβε την Έκθεση Ομπίν χρειάστηκε ένας χρόνος γκρίνιας εκ μέρους του υπουργού Παιδείας της κυβέρνησής του μέχρι να δημοσιοποιηθεί, έχοντας ελάχιστη απήχηση. Από το μακελειό και μετά, όμως, έχει συζητηθεί εκτενώς. Εάν κάτι είναι βούτυρο στο ψωμί του Εθνικού Μετώπου, είναι ακριβώς αυτή η αντίσταση στην πραγματικότητα. Εδώ ταιριάζει το διάσημο ευφυολόγημα του Σαρλ Πεγκύ, ήρωα του γαλλικού ρεπουμπλικανισμού: «Πρέπει κανείς να λέει πάντα αυτό που βλέπει. Κυρίως όμως –και αυτό είναι το δύσκολο– πρέπει κανείς να βλέπει πάντα αυτό που βλέπει». Και τι έχουν δει τελευταία οι Γάλλοι ψηφοφόροι; Από το 2012 έχουν δει μερικούς από τους συμπολίτες τους, γεννημένους, μεγαλωμένους και εκπαιδευμένους στη Γαλλία, να σκοτώνουν Εβραίους (ανάμεσά τους και παιδιά), στρατιώτες και δημοσιογράφους, υμνώντας τον Αλλάχ. Έχουν δει εκατοντάδες άλλους να πηγαίνουν να πολεμήσουν στο Ιράκ και τη Συρία, στο ίδιο πνεύμα. Ξέρουν ότι υπάρχουν έφηβοι που ανεβάζουν υλικό υπέρ του ISIS στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Είδαν κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων κατά του πρόσφατου πολέμου στη Γάζα κόσμο να φωνάζει «θάνατος στους Εβραίους» και άλλους να γράφουν στους τοίχους το ίδιο μήνυμα. Και έχουν διαβάσει αναφορές για μια δημοσκόπηση που δείχνει ότι το 16% των Γάλλων, και το 27% στις ηλικίες 18-24, έχει πολύ θετική ή κάπως θετική στάση απέναντι στο ISIS (σε σύγκριση με το 7% της Βρετανίας και το 2% της Γερμανίας). Δυσκολεύονται ακόμη περισσότερο να δουν κάποια άλλα πράγματα. Τη διάχυτη αίσθηση που υπάρχει στα φτωχά quartiers που μαστίζονται από την εγκληματικότητα ότι «οι Γάλλοι» τα έχουν εγκαταλείψει· τον εξευτελιστικό αγώνα για εύρεση μόνιμης δουλειάς με αξιοπρεπή αμοιβή· το ακούραστο έργο των δασκάλων και των υπαλλήλων του δήμου να διατηρήσουν την τάξη και την αξιοπρέπεια στις γειτονιές τους· την επιτυχή ένταξη της πλειονότητας των Μουσουλμάνων και τον δεσμό τους με τη Γαλλία. Κι αυτά πρέπει να γίνουν γνωστά. Αλλά είναι μεγάλο λάθος να θεωρούμε ότι οι μέσοι Γάλλοι ψηφοφόροι θα τα δουν όλα αυτά καλύτερα εάν το βλέμμα τους είναι στραμμένο μακριά από ένα άλλο κομμάτι της κοινωνικής πραγματικότητας –ιδίως τη θρησκευτική πίεση που περιέγραψα– ή αν χαρακτηρίζονται ρατσιστές επειδή το συζητούν. Παρακολουθώντας την αντίδραση δημοσιογράφων και πανεπιστημιακών στα πρόσφατα γεγονότα, μου ήρθε στο νου η αμερικανική φυλετική πολιτική της δεκαετίας του 1970, τότε που οι φιλελεύθεροι κύκλοι θεωρούσαν ρατσιστικό να συζητούν τους πολιτισμικούς παράγοντες της συνεχιζόμενης φτώχειας των αφροαμερικανικών αστικών συνοικιών. Αυτό το ταμπού, όπως πρόσφατα υποστήριξε ο μαύρος κοινωνιολόγος στο Χάρβαρντ Ουίλιαμ Τζούλιους Ουίλσον, όχι μόνο εμπόδισε τους ερευνητές και τους νομοθέτες να αντιμετωπίσουν αυτούς τους παράγοντες, αλλά έκανε και τον αμερικανικό φιλελευθερισμό να δείχνει αποκομμένος από την πραγματικότητα – δίνοντας στη δεξιά την ευκαιρία να παρουσιάσει τον εαυτό της ως «ζώνη χωρίς διαστρεβλώσεις», προσεταιριζόμενη έτσι τους ψηφοφόρους. Και όλοι ξέρουμε τι ακολούθησε. Πριν τις δολοφονίες στο Παρίσι, πολλοί σχολιαστές είχαν ξεγράψει τον Φρανσουά Ολάντ και ήταν πεπεισμένοι πως η Μαρίν Λε Πεν μπορούσε κάλλιστα να κερδίσει τον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών του 2017, αναγκάζοντας τα άλλα κόμματα να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον της στον δεύτερο γύρο. Η ψυχραιμία του Ολάντ κατά τη διάρκεια της κρίσης αύξησε την δημοτικότητά του, ωστόσο το 2017 είναι ακόμη πολύ μακριά και η ακροδεξιά ήδη φωνάζει πως οι δολοφονίες αποδεικνύουν όλα όσα έχει πει για τη μετανάστευση, το Ισλάμ και τα σχολεία. Γι’ αυτό έχει σημασία να δούμε εάν η χειρονομία της υπουργού Βαλό Μπελκασέμ για την επανεισαγωγή του ρεπουμπλικανισμού στα σχολεία θα οδηγήσει σε απτές αλλαγές. Είναι αμφίβολο ότι αυτές οι αλλαγές θα μπορούσαν, με τον καιρό, να επηρεάσουν σημαντικά τη ζωή των νέων στα quartiers, όμως αποτελούν βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Και τουλάχιστον δημιουργούν το πολιτικό περιθώριο για την αντιμετώπιση όλων των άλλων παραγόντων που συμβάλλουν στην απόγνωση τόσο πολλών ανθρώπων. Αυτό που είναι απολύτως έξω από τον έλεγχο της κυβέρνησης –έξω από τον έλεγχο του οποιουδήποτε– είναι το τι θα συμβεί στη συνέχεια στον ευρύτερο μουσουλμανικό κόσμο. — Παρίσι, 5 Φεβρουαρίου 2015· αυτό είναι το πρώτο από τρία άρθρα. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2015 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Σημ. ARB: Ευχαριστούμε τον Νικήτα Σινιόσογλου για τις παρατηρήσεις του. Το άρθρο του Μαρκ Λίλα θα δημοσιευθεί στο τεύχος της 5ης Μαρτίου 2015 της New York Review of Books.

Σύνδεση