Οπενχάιμερ: Η μορφή της μεγαλοφυΐας

ARB - THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Ray Monk, Robert Oppenheimer: A Life Inside the Center, Doubleday, σελ. 825 Προς τι ένα ακόμη βιβλίο για τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ; Έχουν ήδη γραφτεί πολλά και έχουν διαβαστεί από πλήθος κόσμου· από το αφηγηματικό Lawrence and Oppenheimer του Νουέλ Φαρ Ντέιβις[1] έως το πιο ακαδημαϊκού χαρακτήραAmerican Prometheus των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν[2] [στα ελληνικά κυκλοφορεί με τίτλο Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ]. Ο Ρέι Μονκ λέει ότι έγραψε το δικό του βιβλίο επειδή οι άλλοι έδιναν μεγάλο βάρος στις πολιτικές θέσεις του Οπενχάιμερ και ελάχιστο στο επιστημονικό του έργο. Ο Μονκ αποκαθιστά την ισορροπία, περιγράφοντας λεπτομερώς τις δραστηριότητες που κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του Οπενχάιμερ: την εκμάθηση, εξερεύνηση και διδασκαλία της επιστήμης. Ο υπότιτλος «Ζώντας μέσα στο κέντρο» αναδεικνύει μια σπάνια δεξιότητα που ο Οπενχάιμερ κατείχε σε εξαιρετικό βαθμό. Την μοναδική ικανότητα να είναι παρών όπου και όποτε συνέβαιναν σημαντικά πράγματα. Τέσσερις φορές στη ζωή του βρέθηκε στο επίκεντρο σημαντικών γεγονότων. Το 1926 στο Γκέτινγκεν, με τον δάσκαλό του Μαξ Μπορν (Max Born) να είναι μία από τις ηγετικές μορφές στον χώρο της επαναστατικής για την εποχή κβαντικής φυσικής, η οποία άλλαξε εντελώς τη θεώρησή μας για τον υποατομικό κόσμο. Το 1929 στο Μπέρκλεϊ, όπου ο φίλος του Έρνεστ Λόρενς (Ernest Lawrence) κατασκεύαζε το πρώτο κύκλοτρο· μαζί δημιούργησαν εκεί μια αμερικανική σχολή υποατομικής φυσικής, η οποία βρέθηκε να ηγείται των εξελίξεων – μια θέση που έως τότε κατείχε η Ευρώπη. Το 1943 στο Λος Άλαμος, όπου συμμετείχε στην κατασκευή των πρώτων πυρηνικών όπλων. Το 1947 στην Ουάσινγκτον, στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου ως πρόεδρος της Συμβουλευτικής Επιτροπής έδινε τα φώτα του σε πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς στα υψηλότερα κλιμάκια της κυβέρνησης. Κινητήρια δύναμή του υπήρξε πάντα η ακατανίκητη φιλοδοξία να παίξει ηγετικό ρόλο σε ιστορικά γεγονότα. Σε κάθε περίπτωση, όταν βρισκόταν στο κέντρο των εξελίξεων, όχι απλώς στεκόταν στο ύψος των περιστάσεων αλλά αναλάμβανε ενεργή δράση και το έκανε αυτό με απρόσμενη αποτελεσματικότητα. Συχνά είναι χρήσιμο να υπάρχουν διαφορετικά βιβλία που ασχολούνται με το ίδιο θέμα. Καθώς ο κάθε συγγραφέας έχει τη δική του οπτική γωνία, κάθε βιβλίο θα υπερέχει σε ορισμένους τομείς και θα μειονεκτεί σε άλλους. Η πιο σημαντική συνεισφορά του βιβλίου του Μονκ είναι ότι περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια δύο ομάδες ανθρώπων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του Οπενχάιμερ: την κοινωνία των πλουσίων γερμανών Εβραίων της Νέας Υόρκης, με τους στενούς δεσμούς ανάμεσα στα μέλη της, στην οποία ανήκαν οι γονείς του, και της στρατιάς των αξιωματικών ασφαλείας που παρακολουθούσαν στενά τις κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητές του την εποχή που είχε αναλάβει απόρρητα καθήκοντα στο Μπέρκλεϊ και στο Λος Άλαμος. Ο Μονκ καταφέρνει να ζωντανέψει αυτές τις ομάδες. Τοποθετεί καταρχάς τους Γερμανούς Εβραίους στο ιστορικό τους πλαίσιο. Πολλοί από αυτούς ήταν φιλελεύθεροι ιδεαλιστές που απέτυχαν να εκπληρώσουν τα όνειρά τους για κοινωνική αναμόρφωση στη Γερμανία και ήρθαν στην Αμερική προσηλωμένοι με όλες τους τις δυνάμεις στον στόχο του αμερικανικού ονείρου για μια ελεύθερη κοινωνία. Ξεκινάει μάλιστα την αφήγησή του παραθέτοντας έναν στίχο, «Αμερική, είσαι πολύ καλύτερα», από ένα ποίημα του Γκαίτε, που εκθειάζει την Αμερική ως τη χώρα της απελευθέρωσης από τους ιππότες, τους ληστές και τα φαντάσματα της παλιάς Ευρώπης. Αυτό το ποιητικό γερμανικό όραμα της Αμερικής έκανε τον Οπενχάιμερ πιο ένθερμο πατριώτη απ’ ό,τι ήταν οι περισσότεροι επιστήμονες φίλοι του. Ο πατέρας του ήταν στενός φίλος του Φέλιξ Άντλερ (Felix Adler), θεμελιωτή της Εταιρείας Ηθικής Αγωγής, ενός θεσμού που ενσάρκωνε τα φιλελεύθερα ιδεώδη της γερμανοεβραϊκής κοινότητας. Ο Οπενχάιμερ πήγε σχολείο στη Σχολή Ηθικής Αγωγής –η οποία είχε επίσης ιδρυθεί από τον Φέλιξ Άντλερ– από τα επτά έως τα δεκαεπτά του χρόνια. Στόχος της σχολής αυτής ήταν να διαπαιδαγωγήσει παιδιά με διά βίου αφοσίωση στις ηθικές αρχές, μακριά από θρησκευτικά πιστεύω ή πρακτικές. Η σχολή αυτή φαίνεται να υπήρξε αποτελεσματική στη διάπλαση του χαρακτήρα του Οπενχάιμερ. Αντίθετα με τα άλλα βιβλία που απεικονίζουν τους αξιωματικούς ασφαλείας στο Μπέρκλεϊ και στο Λος Άλαμος ως ανεγκέφαλους γραφειοκράτες ή παρανοϊκούς κυνηγούς μαγισσών, ο Μονκ τους απεικονίζει ως πραγματικούς ανθρώπους με πραγματικά προβλήματα. Οι τέσσερις αξιωματικοί που είχαν την άχαρη δουλειά της απόσπασης πληροφοριών από τον Οπενχάιμερ ήταν οι Μπόρις Πας, Πιερ Ντε Σίλβα, Τζον Λάνσντεϊλ και Λάιαλ Τζόνσον. Αυτοί προσπαθούσαν πολύ ευσυνείδητα να προστατέψουν τη μυστικότητα του σχεδίου κατασκευής της βόμβας και να κρατήσουν τους πιθανούς κατασκόπους σε απόσταση. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ και ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς μετά τη δοκιμή της ατομικής βόμβας στην έρημο του Νέου Μεξικού, το 1945. ©LOS ALAMOS NATIONAL LABORATORY Σήμερα ξέρουμε ότι οι προσπάθειές τους δεν ήταν επιτυχείς. Δεν κατόρθωσαν να αναγνωρίσουν τους αληθινούς κατασκόπους. Γνώριζαν όμως ότι οι πράκτορες των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών αναζητούσαν ενεργά πληροφορίες για το σχέδιο· είχαν μάλιστα υποψίες ότι αρκετοί από τους κομμουνιστές φίλους και φοιτητές του Οπενχάιμερ ίσως ήταν κατάσκοποι, και ενοχλούνταν πολύ από τις υπεκφυγές του Οπενχάιμερ στις ερωτήσεις που του έκαναν. Ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς, επικεφαλής του σχεδίου, τους είχε πει ότι η ηγεσία του Οπενχάιμερ ήταν ζωτικής σημασίας, όμως ο Οπενχάιμερ έδειχνε να αψηφά τους κανόνες ασφαλείας που προσπαθούσαν να επιβάλουν. Γι’ αυτούς το ουσιαστικό ζήτημα ήταν κατά πόσο οι κανόνες ασφαλείας που εφαρμόζονταν για οποιονδήποτε άλλον στο πρόγραμμα αυτό έπρεπε να εφαρμόζονται και για τον Οπενχάιμερ. Θα έπρεπε να εξαιρεθεί από τους κανόνες μόνο και μόνο επειδή ήταν διάσημος; Ο Λάνσντεϊλ απάντησε ναι στο ερώτημα αυτό. Ο Πας, ο Ντε Σίλβα και ο Τζόνσον απάντησαν όχι. Ο Μονκ ξεκινά το βιβλίο του με έναν πρόλογο στον οποίο αναφέρεται στα άλλα βιβλία για τον Οπενχάιμερ και εξηγεί γιατί τα βρίσκει ανεπαρκή. Δυστυχώς δεν αναφέρει το βιβλίο που εγώ βρήκα πιο διαφωτιστικό, το Reappraising Oppenheimer: Centennial Studies and Reflections [Επανεκτιμώντας τον Οπενχάιμερ: Μελέτες και στοχασμοί, επ’ ευκαιρία των εκατό ετών από τη γέννησή του], σε επιμέλεια Κάθριν Κάρσον και Ντέιβιντ Χόλιντζερ (Cathryn Carson, David Hollinger).[3] Το έργο αυτό δεν εμφανίζεται στη βιβλιογραφία του Μονκ. Πρόκειται για έναν τόμο με δοκίμια διαφόρων συγγραφέων, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι ιστορικοί. Παρουσιάζω εδώ εν συντομία τρία από τα δοκίμια που δίνουν στοιχεία για πλευρές της ζωής του Οπενχάιμερ τις οποίες δεν αναπτύσσει ο Μονκ. Ο Ντέιβιντ Κάσιντι (David Cassidy) μας παρέχει μια πλήρη λίστα των μεταπτυχιακών φοιτητών του Οπενχάιμερ μαζί με τον τίτλο της διατριβής του καθενός. Η λίστα αυτή μας δείχνει τι σκεφτόταν ο Οπενχάιμερ όταν ήταν νεαρός καθηγητής στο Μπέρκλεϊ, και πώς εκπαίδευε την επόμενη γενιά φυσικών. Αποκαλύπτει τη ταπεινή βάση πάνω στην οποία χτίστηκε η θρυλική φήμη του ως καθηγητή. Συνολικά οι φοιτητές ήταν είκοσι πέντε, και μόνο έξι από αυτούς τελείωσαν τις σπουδές τους κατά τη δεκαετία 1929 με 1939. Δύο θέματα κυριαρχούσαν στις διατριβές τους: τα μεσόνια και οι κοσμικές ακτίνες. Οι κοσμικές ακτίνες είναι η απαλή βροχή των σωματιδίων υψηλής ενέργειας που βομβαρδίζουν διαρκώς τη Γη από το Διάστημα. Τα μεσόνια είναι σωματίδια που ανακαλύφθηκαν μέσα στις κοσμικές ακτίνες και βρέθηκαν να έχουν περίεργη και ακατανόητη συμπεριφορά, καθώς πολλές φορές εκρήγνυνται σε μια βροχή από δευτερεύοντα σωματίδια, ενώ μερικές φορές περνούν μέσα από την ύλη χωρίς να αλληλεπιδρούν με αυτήν. Ο Οπενχάιμερ γνώριζε ότι οι κοσμικές ακτίνες ήταν το καλύτερο μέσο που διέθετε για να κατανοήσει το πώς λειτουργούσε η φύση εκεί έξω, με ποσά ενέργειας που ξεπερνούσαν κατά πολύ εκείνα που ο Έρνεστ Λόρενς μπορούσε να επιτύχει με τους δικούς του επιταχυντές σωματιδίων. Η πλειονότητα των σπουδαστών του εργαζόταν επάνω σε κάποιον τομέα μελέτης των κοσμικών ακτίνων, προσπαθώντας να κατανοήσει ένα πλήθος μπερδεμένων παρατηρήσεων μέσα από την σύγκρισή τους με ένα πλήθος εξίσου μπερδεμένων θεωριών. Αυτή η έντονη πνευματική προσπάθεια κατόρθωσε να προσφέρει γνώσεις σε ταλαντούχους σπουδαστές που έφτασαν έπειτα να ηγούνται στα επιστημονικά πεδία τους, δεν κατόρθωσε όμως να λύσει τα μυστήρια των κοσμικών ακτίνων και των μεσονίων. Ο Ντέιβιντ Χόλογουεϊ (David Holloway) μας προσφέρει ένα κεφάλαιο με τίτλο «Παράλληλες ζωές; Οπενχάιμερ και Χαριτόν», όπου συγκρίνει τον Οπενχάιμερ με τον ρώσο πυρηνικό επιστήμονα Γιούλι Χαριτόν (Yulii Khariton). Ο Γιούλι Χαριτόν έμοιαζε εντυπωσιακά με τον Οπενχάιμερ σε πολλά πράγματα: είχε γεννηθεί το ίδιο έτος σε μια εβραϊκή οικογένεια με μεγάλη καλλιέργεια, μιλούσε άνετα τρεις γλώσσες, είχε μεγάλο ενδιαφέρον για την τέχνη και τη λογοτεχνία, ως φοιτητής δούλεψε στο Εργαστήριο Κάβεντις στην Αγγλία την εποχή που ο Οπενχάιμερ είχε μόλις φύγει από εκεί, και είχε εντελώς αναπάντεχα –και με μεγάλη επιτυχία– οριστεί υπεύθυνος ενός σοβιετικού προγράμματος για την κατασκευή βομβών. O προϊστάμενός του, Λαβρέντι Μπέρια, ήταν ένας διαβόητα σκληρός αξιωματικός της KGB, όμως ο Χαριτόν κατάφερε να δουλέψει με τον Μπέρια τόσο αρμονικά όσο και ο Οπενχάιμερ με τον στρατηγό Γκρόουβς. Ο Χαριτόν δεν υπήρξε ποτέ αμφιλεγόμενο δημόσιο πρόσωπο όπως ο Οπενχάιμερ. Αυτόν τον ρόλο στη Σοβιετική Ένωση τον έπαιξε ο στενός του φίλος και συνάδελφος Αντρέι Ζαχάροφ, ο οποίος για πολλά χρόνια δούλευε στο πλευρό του. Ο τελευταίος λεπτομερειακός έλεγχος της ατομικής βόμβας «Χονδρός άνδρας» (Fat Man) πριν μεταφερθεί στα νησιά Μαριάνες του Ειρηνικού Ωκεανού για να ριχτεί στη συνέχεια στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945. Η συνεισφορά του Καρλ Χαφμπάουερ (Karl Hufbauer) είναι το κεφάλαιο «Η διαδρομή του Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ προς τις μαύρες τρύπες», όπου ασχολείται με εκείνο που θεωρώ το μεγαλύτερο μυστήριο στη ζωή του Οπενχάιμερ. Το 1939 ο Οπενχάιμερ δημοσίευσε μαζί με τον φοιτητή του Χάρτλαντ Σνάιντερ (Hartland Snyder) μια εργασία με τίτλο «Περί συνεχούς βαρυτικής συστολής», με έκταση μόνο τέσσερις σελίδες, η οποία κατά τη γνώμη μου είναι η μία και μοναδική επαναστατική συνεισφορά του Οπενχάιμερ στην επιστήμη. Στην εργασία αυτή, ο Οπενχάιμερ και ο Σνάιντερ ανακάλυψαν την έννοια της μαύρης τρύπας· απέδειξαν ότι κάθε αστέρας με μάζα σημαντικά μεγαλύτερη από εκείνη του ήλιου πρέπει να τελειώνει τη ζωή του ως μαύρη τρύπα, και από αυτό συνήγαγαν ότι οι μαύρες τρύπες πρέπει να υφίστανται ως πραγματικά αντικείμενα στον ουρανό γύρω μας. Έδειξαν ακόμα ότι η γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν αναγκάζει κάθε τεραστίου μεγέθους αστέρα που έχει εξαντλήσει τα αποθέματά του σε πυρηνική ενέργεια να μπει σε μια κατασταση συνεχούς ελεύθερης πτώσης. Η συνεχής ελεύθερη πτώση ήταν μια νέα ιδέα, η οποία ερχόταν σε αντίθεση με αυτό που υπαγόρευε η λογική, και η οποία ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Αυτή επιτρέπει σε έναν αστέρα τεραστίου μεγέθους να συνεχίζει να πέφτει σε μια μαύρη τρύπα χωρίς να φτάνει ποτέ στον πάτο της. Ο Αϊνστάιν δεν φαντάστηκε ποτέ και δεν δέχθηκε ποτέ αυτήν τη συνέπεια της θεωρίας του. Ο Οπενχάιμερ την φαντάστηκε και τη δέχθηκε. Ως άμεση συνέπεια του έργου του Οπενχάιμερ γνωρίζουμε σήμερα ότι οι μαύρες τρύπες έπαιξαν και παίζουν έναν αποφασιστικής σημασίας ρόλο στην εξέλιξη του σύμπαντος. Αυτό είναι το ιστορικό γεγονός. Το μυστήριο είναι η αποτυχία του Οπενχάιμερ να συλλάβει το μέγεθος της σημασίας της ίδιας του της ανακάλυψης. Έζησε για είκοσι έξι χρόνια μετά την ανακάλυψή του, δεν μίλησε ποτέ γι’ αυτήν και δεν επέστρεψε ποτέ ξανά σε αυτό το θέμα μελέτης. Αρκετές φορές τον ρώτησα ποιος ήταν ο λόγος γι’ αυτή τη στάση του. Δεν απάντησε ποτέ στο ερώτημά μου, κι έστρεφε πάντα τη συζήτηση σε κάποιο άλλο θέμα. Είναι αλήθεια, όπως δείχνει ο Μονκ, ότι το κυρίαρχο πάθος του Οπενχάιμερ ήταν να βρίσκεται ανάμεσα στους πρωτοπόρους της θεωρητικής φυσικής. Θεωρούσε ότι η ενασχόλησή του με την κατασκευή της βόμβας ή την πολιτική ως προς τη χρήση των πυρηνικών είναι προσωρινά διαλείμματα. Οι επαφές που είχα με τον Οπενχάιμερ επιβεβαιώνουν την εικόνα του Μονκ γι’ αυτόν. Δούλεψα στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Μελετών για περίπου είκοσι χρόνια, κάτω από τη διεύθυνση του Οπενχάιμερ, ο οποίος μιλούσε σπάνια για πολιτική και σχεδόν ποτέ για βόμβες, όμως μιλούσε αδιάκοπα για τις τελευταίες ανακαλύψεις και τους γρίφους της θεωρητικής φυσικής. Σε δύο περιστάσεις μου δόθηκε κάποια αφορμή για να μιλήσω μαζί του για βόμβες. Η πρώτη ήταν το 1958, όταν ζήτησα άδεια να απουσιάσω από το Ινστιτούτο για να εργαστώ σε ένα πρόγραμμα στην Καλιφόρνια, με στόχο την κατασκευή ενός διαστημικού σκάφους που να κινείται με τη βοήθεια πυρηνικών βομβών. Του είπα πόσο χαρούμενος ήμουν που χρησιμοποιούσα τις βόμβες του με καλύτερο τρόπο από το να σκοτώνω ανθρώπους. Εκείνος όμως δεν ήταν τόσο ενθουσιασμένος όσο εγώ. Θεωρούσε ότι το σχέδιο για την κατασκευή του διαστημοπλοίου αφορούσε καθαρά την πρακτική εφαρμογή της επιστήμης, και δεν ήταν άξιο να τύχει της προσοχής ενός καθηγητή του ινστιτούτου. Η μόνη δραστηριότητα αντάξια ενός καθηγητή του ινστιτούτου ήταν το να στοχάζεται εις βάθος την επιστήμη του σε θεωρητικό επίπεδο. Μου έδωσε απρόθυμα την άδειά του να λείψω για ένα χρόνο, καθιστώντας μου σαφές ότι αν καθυστερούσα να επιστρέψω τότε καλύτερα να μην επέστρεφα καθόλου. Η δεύτερη περίσταση στην οποία μου δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσω με τον Οπενχάιμερ για βόμβες ήρθε λίγα χρόνια μετά, όταν ήμουν πρόεδρος της Ομοσπονδίας Αμερικανών Επιστημόνων, μια πολιτική οργάνωση επιστημόνων που δραστηριοποιούνταν επάνω στο θέμα του περιορισμού της χρήσης των όπλων. Η ομοσπονδία ήταν αντίθετη στην εξάπλωση της χρήσης των τακτικών πυρηνικών όπλων από τις Ηνωμένες Πολιτείες σε εκτεθειμένες θέσεις στην Ευρώπη και την Ασία. Θεωρούσαμε ότι ο εξοπλισμός με τέτοιου είδους όπλα ήταν απαράδεκτα επικίνδυνος, διότι τα στρατεύματα που διέθεταν πυρηνικά όπλα και εμπλέκονταν σε τοπικές διαμάχες θα μπορούσαν να ξεκινήσουν έναν πυρηνικό πόλεμο που σύντομα θα ξέφευγε εκτός ελέγχου. Όταν εξετάσαμε την ιστορία των τακτικών όπλων, μάθαμε ότι ο ίδιος ο Οπενχάιμερ είχε πετάξει έως το Παρίσι το 1951, για να πείσει τον επικεφαλής τότε των αμερικανικών δυνάμεων στην Ευρώπη στρατηγό Αϊζενχάουερ, ότι ο στρατός των Ηνωμένων Πολιτειών χρειαζόταν τακτικά πυρηνικά όπλα για να υπερασπιστεί τη Δυτική Ευρώπη από μια εισβολή των Σοβιετικών. Ο Οπενχάιμερ ήταν ένθερμος υποστηρικτής της παραγωγής και διάδοσης των τακτικών όπλων. Μόλις το έμαθα αυτό πήγα να δω τον Οπενχάιμερ και τον ρώτησα ευθέως γιατί θεωρούσε ότι τα τακτικά πυρηνικά όπλα ήταν καλή ιδέα. Αυτή τη φορά απάντησε στην ερώτησή μου. Είπε: «Για να καταλάβεις τον λόγο για τον οποίο υπερασπίστηκα τα τακτικά όπλα, θα έπρεπε να δεις το σχέδιο μάχης της αεροπορίας που είχαμε τότε. Ήταν το πιο καταραμένο πράγμα που είχα δει ποτέ. Μια αστόχαστη εκμηδένιση πόλεων και πληθυσμών. Οτιδήποτε, ακόμα και ένας τεράστιας έκτασης πόλεμος εδάφους με πυρηνικά όπλα, θα ήταν καλύτερο από αυτό». Τότε κατάλαβα το πώς ο Οπενχάιμερ είχε αυτή την άδοξη κατάληξη. Βρέθηκε εγκλωβισμένος σε μια διαμάχη ανάμεσα στον Στρατό και την Αεροπορία. Ο στρατός ήθελε μικρές βόμβες ικανές να καταστρέφουν τα στρατεύματα που εισέβαλλαν. Η αεροπορία ήθελε μεγάλες βόμβες ικανές να καταστρέψουν ολόκληρα κράτη. Ο στρατός ήθελε βόμβες σχάσης και η αεροπορία ήθελε βόμβες υδρογόνου. Ο Οπενχάιμερ ήταν με το μέρος του στρατού. Γι’ αυτό υποστήριζε τα τακτικά όπλα. Γι’ αυτό ήταν αντίθετος με την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Η αεροπορία εκδικήθηκε τον στρατό υποστηρίζοντας την απομάκρυνση του Οπενχάιμερ από την κυβέρνηση. Ο στρατηγός της αεροπορίας Ρόσκο Τσαρλς Γουίλσον ήταν ένας από τους μάρτυρες κατηγορίας του Οπενχάιμερ στην ακροαματική διαδικασία. Είπε λοιπόν ο στρατηγός Γουίλσον: «Ένιωσα υποχρέωση να πάω στον Διευθυντή των Μυστικών Υπηρεσιών και να εκφράσω την ανησυχία μου γι’ αυτό που αντιλαμβανόμουν ως ένα μοτίβο συμπεριφοράς [από την πλευρά του Οπενχάιμερ] που δεν βοηθούσε την εθνική ασφάλεια». Στην αεροπορία θεωρούσαν ότι οποιοσδήποτε αντιτάσσεται στη βόμβα υδρογόνου αντιτάσσεται στην εθνική ασφάλεια. Η αεροπορία κέρδισε τη μάχη και οι φίλοι του Οπενχάιμερ στον στρατό δεν μπόρεσαν να τον βοηθήσουν. Η κατασκευή της βόμβας υδρογόνου προχώρησε δυναμικά και μάλιστα σε υψηλή προτεραιότητα. Στο τέλος πάντως, τόσο η αεροπορία όσο και ο στρατός εξασφάλισαν όλες τις βόμβες που ήθελαν. Δύο πληροφορίες για τον Οπενχάιμερ ξεχωρίζουν από τις υπόλοιπες στα δημόσια αρχεία. Ήταν εκπληκτικά αποτελεσματικός ως υπεύθυνος του σχεδίου του Λος Άλαμος. Και δεν μετάνιωσε ποτέ για τον ρόλο του ως κύριου αρχιτέκτονα της βόμβας. Στα απομνημονεύματα των ανθρώπων που εργάστηκαν στο Λος Άλαμος συναντάμε πολλές αναφορές στην ικανότητά του να επιβλέπει έναν τεράστιο αριθμό τεχνικών εργασιών, να βρίσκει τα κατάλληλα εργαλεία για κάθε ζευγάρι εργατικών χεριών, και να δημιουργεί αρμονικές σχέσεις συνεργασίας μέσα σε ένα μεγάλο πλήθος επιστημόνων με συμπεριφορά ντίβας. Ο στρατηγός Γκρόουβς μίλησε με πολλούς από τους πιο εξέχοντες επιστήμονες πριν επιλέξει έναν από αυτούς ως επικεφαλής του σχεδίου. Επέλεξε τον Οπενχάιμερ γιατί ήταν ο μοναδικός που φλεγόταν από επιθυμία να ολοκληρώσει το έργο. Ο Οπενχάιμερ καταλάβαινε ότι οι εργασίες αφορούσαν ένα σχέδιο στρατιωτικό κι όχι επιστημονικό. Αργότερα, το 1944, όταν ορισμένοι από τους επιστήμονες του Λος Άλαμος άρχισαν να δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον στα επιστημονικά πειράματα απ’ ό,τι στα όπλα, ο Οπενχάιμερ έγραφε σε ένα υπόμνημα προς τον Γκρόουβς: «Το εργαστήριο εργάζεται κάτω από εντολές για παραγωγή όπλων. Τις εντολές αυτές έχουμε ακολουθήσει και θα συνεχίσουμε με κάθε τρόπο να ακολουθούμε». Ο Οπενχάιμερ συνέχισε έως το τέλος της ζωής του να είναι υπερήφανος για τα επιτεύγματά του στο Λος Άλαμος. Αυτό το γνωρίζουμε διότι διαμαρτυρήθηκε έντονα το 1964, όταν ο γερμανός θεατρικός συγγραφέας Χάιναρ Κίπχαρντ (Heinar Kipphardt) έγραψε ένα έργο όπου τον παρουσίαζε σαν τραγικό ήρωα που μετάνιωνε για τις πράξεις του. Ο Οπενχάιμερ απείλησε να μηνύσει τον Κίπχαρντ και τους παραγωγούς του έργου αν συνέχιζαν να εμφανίζουν μια στρεβλή εικόνα του. Οι παραγωγοί αφαίρεσαν τα επίμαχα κομμάτια από το έργο, και η υπόθεση δεν έφτασε ποτέ στα δικαστήρια. Ο Οπενχάιμερ συνέχισε να εμποδίζει τις μετέπειτα προσπάθειες για παραγωγή του έργου στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Το έργο βασιζόταν κυρίως στις ακροαματικές διαδικασίες του 1954 για τα μέτρα ασφαλείας. Ο Οπενχάιμερ έκανε την εξής δημόσια δήλωση για τις διαδικασίες αυτές, σε έναν δημοσιογράφο της Ουάσινγκτον Ποστ: «Όλη αυτή η αναθεματισμένη ιστορία ήταν μια κωμωδία, κι αυτοί οι άνθρωποι προσπαθούν να τη μετατρέψουν σε τραγωδία». Οι επικεφαλής του Σχεδίου Μανχάταν στο Αλαμογκόρντο του Νέου Μεξικού, 16 Ιουλίου 1945. Ο Οπενχάιμερ είναι με το άσπρο καπέλο και δίπλα του ο στρατηγός Γκρόουβς. Ο Οπενχάιμερ αντιδρούσε κυρίως στα αποσπάσματα του έργου που τον έκαναν να δείχνει αντιαμερικανός. Ο Μονκ εκφράζει την αποψή του, με την οποία συμφωνώ, ότι η οργή του Οπενχάιμερ προκλήθηκε από τη βαθιά αφοσίωσή του στην Αμερική. Για αυτόν, το να εκφράσει μετάνοια για ό,τι είχε κάνει για την πατρίδα του θα ισοδυναμούσε με το να προσχωρεί στις τάξεις των εχθρών της πατρίδας του. Ο Οπενχάιμερ ήταν πάνω απ’ όλα καλός στρατιώτης. Γι’ αυτό συνεργαζόταν τόσο καλά με τον στρατηγό Γκρόουβς, και γι’ αυτό ο στρατηγός Γκρόουβς τον εμπιστευόταν. Έχω μια πολύ ζωντανή ανάμνηση της παγωμένης εκείνης μέρας του Φεβρουαρίου του 1967, όταν οργανώσαμε στο Πρίνστον μια τελετή στη μνήμη του Οπενχάιμερ. Λόγω του υπερβολικού ψύχους, η συμμετοχή του κόσμου στην τελετή ήταν ελάχιστη. Όμως ο στρατηγός Γκρόουβς, αν και μεγάλος σε ηλικία και εξασθενημένος, έκανε όλη τη διαδρομή από το σπίτι του για να αποδώσει τιμές στον φίλο του. Πολλές φορές αναρωτήθηκα πώς ο χαρακτήρας του Οπενχάιμερ άλλαξε τόσο ξαφνικά, πώς από αριστερός μποέμ διανοούμενος στο Μπέρκλεϊ έφτασε να γίνει ένας καλός στρατιώτης στο Λος Άλαμος. Πιστεύω ότι ένα σημαντικό στοιχείο που εξηγεί αυτή την αλλαγή είναι η ιστορία του Τζο Ντάλετ. Στην αυτοβιογραφική του δήλωση κατά τις ακροαματικές διαδικασίες, ο Οπενχάιμερ είπε: Ήταν καλοκαίρι του 1939 στην Πασαντίνα όταν γνώρισα τη σύζυγό μου [...] Έμαθα για τον προηγούμενο γάμο της με τον Τζο Ντάλετ, και για τον θάνατό του στον πόλεμο στην Ισπανία [...] Όταν τη γνώρισα κατάλαβα πως έτρεφε βαθιά αφοσίωση στον πρώην σύζυγό της. Μετά τον γάμο του Οπενχάιμερ με την Κίτυ, το 1940, το ζευγάρι συνέχισε να ζει με το φάντασμα του Τζο Ντάλετ. Αργότερα έμαθα κάποιες πληροφορίες για τη ζωή και τον θάνατο του Τζο Ντάλετ από τον ιστορικό Ρίτσαρντ Πόλενμπεργκ (Richard Polenberg). Ο Ντάλετ διέφερε από την πλειονότητα των αριστερών διανοούμενων οι οποίοι συνέρρεαν κατά πλήθη στην Ισπανία για να πολεμήσουν για τη δημοκρατία. Ο Ντάλετ έπαιρνε σοβαρά το να είναι στρατιώτης. Πίστευε στην πειθαρχία. Γρήγορα έγινε ειδικός στην επιδιόρθωση, συντήρηση και χρήση των οπλοπολυβόλων. Υπέβαλλε τους στρατιώτες του σε μια αδιάκοπη εκπαίδευση, βγαλμένη από άλλη εποχή, για να εξασφαλίσει ότι ξέρουν να συντηρήσουν σωστά τα όπλα τους και να τα χρησιμοποιήσουν αποτελεσματικά. Σε μια κατάσταση αναρχίας, η μονάδα του ήταν σαφώς πολύ καλά προετοιμασμένη για να αντιδράσει. Οι άνδρες του πήραν από αυτόν την μέθοδο να εργάζονται αποδοτικά, την υπερηφάνεια ενός εργάτη σιδηρουργίας που ξέρει να χειρίζεται τα μηχανήματα. Σε στιγμές χαλάρωσης, μιλούσε κυρίως για τα αγαπημένα του οπλοπολυβόλα. Αυτή ήταν η εικόνα του Τζο που οι φίλοι του είχαν παρουσιάσει στην Κίτυ στο Παρίσι όταν ήρθαν να τη δουν μετά τον θάνατό του. Αυτή ήταν η εικόνα που η Κίτυ είχε παρουσιάσει στον Οπενχάιμερ όταν τον παντρεύτηκε. Από την Ισπανία έως το Λος Άλαμος η απόσταση ήταν μικρή. Ο Οπενχάιμερ ήταν τόσο υπερήφανος για τις βόμβες του, όσο υπερήφανος είχε υπάρξει κι ο Τζο Ντάλετ για τα όπλα του. Ο Οπενχάιμερ έγινε ο καλός στρατιώτης που η Κίτυ αγαπούσε και θαύμαζε. Κατά τα χρόνια του Λος Άλαμος και για είκοσι χρόνια μετά, το πνεύμα του Τζο Ντάλετ συνέχιζε να ζει στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. Η πραγματική τραγωδία στη ζωή του Οπενχάιμερ δεν ήταν η απώλεια της άδειας πρόσβασης σε εμπιστευτικά προγράμματα, αλλά η αποτυχία του να γίνει μεγάλος επιστήμονας. Για σαράντα χρόνια αφιέρωσε τον εαυτό του ολόψυχα στη μελέτη δύσκολων επιστημονικών προβλημάτων. Με μοναδική εξαίρεση την κατάρρευση των υπερμεγέθων αστέρων στο τέλος της ζωής τους, δεν έδωσε καμία άλλη λύση σε αυτά τα προβλήματα. Γιατί δεν κατόρθωσε να λάμψει στην επιστημονική έρευνα όπως είχε λάμψει ως στρατιώτης και ως επικεφαλής ομάδας; Πιστεύω ότι ο κύριος λόγος για τον οποίο απέτυχε ήταν μια έλλειψη Sitzfleisch. Sitzfleisch είναι μια γερμανική λέξη που σημαίνει την ικανότητα να κάθεσαι ακίνητος και να εργάζεσαι ήσυχα. Δεν μπορούσε ποτέ να καθήσει ήσυχος τόσο πολλή ώρα όση χρειαζόταν για να κάνει έναν δύσκολο υπολογισμό. Οι υπολογισμοί του γίνονταν πάντα βιαστικά και συχνά είχαν πολλά λάθη. Σε ένα γράμμα προς τους γονείς μου –το οποίο αναφέρει ο Μονκ– περιγράφω τον Οπενχάιμερ όπως τον είδα στα σεμινάρια: Διαρκώς κινείται πέρα-δώθε, δεν σταματά να καπνίζει, και πιστεύω ότι του είναι αδύνατον να ελέγξει την ανυπομονησία του. Πέρα από την αδυναμία του να καθήσει ήσυχος, ο Οπενχάιμερ είχε άλλο ένα χαρακτηριστικό, το οποίο τονίζει ο Μονκ στον υπότιτλο του βιβλίου του. Ήθελε πάντα να βρίσκεται στο επίκεντρο. Η ιδιότητα αυτή είναι καλή για στρατιώτες και πολιτικούς, αλλά δεν είναι καλή για στοχαστές που παράγουν πνευματικό έργο. Την προσοχή του τραβούσαν οι διάσημοι που δούλευαν σε θέματα πιο διαδεδομένα, ενώ απαξιούσε να ασχοληθεί με τους λιγότερο διάσημους που δούλευαν σε ασυνήθιστα θέματα. Του δόθηκαν πολλές ευκαιρίες να αποκτήσει γνώσεις από δύο ιδιοφυΐες που κινούνταν έξω από την πεπατημένη, τον Φριτς Ζβίκυ και τον Τζον Γουίλερ (Fritz Zwicky, John Wheeler). Ο Ζβίκυ δούλευε στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας καθ’ όλη τη διάρκεια των δεκατριών ετών κατά τα οποία ο Οπενχάιμερ υπήρξε εκεί επισκέπτης καθηγητής. Ο Γουίλερ εργαζόταν στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον καθ’ όλη τη διάρκεια των είκοσι ετών κατά τα οποία ο Οπενχάιμερ ζούσε στο Πρίνστον. Ο Ζβίκυ ήταν εκείνος που ανακάλυψε τη σκοτεινή ύλη, αυτό το μυστηριώδες αόρατο υλικό που ξεπερνά κατά πολύ σε μάζα το ορατό σύμπαν, και ήταν επίσης πρωτοπόρος στη μελέτη των εκρήξεων των σουπερνόβα και των αστέρων νετρονίων. Ο Γουίλερ ήταν ο κατεξοχήν ειδήμονας στις μαύρες τρύπες, και ιδρυτής εκείνου του πεδίου της επιστήμης που σήμερα είναι γνωστό ως σχετικιστική αστροφυσική. Παρ’ όλο που ο Οπενχάιμερ πέρασε πολλά χρόνια πολύ κοντά και στους δύο, και παρ’ όλο που γνώριζε με τι ασχολούνταν, δεν έπαιρνε το έργο τους στα σοβαρά. Φαίνεται ότι τους θεωρούσε ανάξιους της προσοχής του διότι κινούνταν έξω από την πεπατημένη. Ο Καρλ Χαφμπάουερ αναφέρει ότι ο Οπενχάιμερ αντιπαθούσε τον Ζβίκυ και γι’ αυτόν τον λόγο δεν χρησιμοποίησε ποτέ τον όρο του Ζβίκυ «αστέρας νετρονίου» για το υπόλειμμα μιας έκρηξης σουπερνόβα. Ο Γουίλερ ήταν ένας από τους πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές της βόμβας υδρογόνου, και ο Οπενχάιμερ δεν χρησιμοποίησε ποτέ τον όρο του Γουίλερ «μαύρη τρύπα» για το υπόλειμμα μιας μη εκρηκτικής βαρυτικής κατάρρευσης. Στη στάση του προς τον Ζβίκυ και τον Γουίλερ, η προσωπική αντιπάθεια συνδυαζόταν με μια εσφαλμένη εκτίμηση του επιστημονικού τους έργου. Ως αποτέλεσμα, δεν μπορούσε να αντιληφθεί τις ευκαιρίες που θα του είχε προσφέρει μια στενότερη επαφή με τον Ζβίκυ ή τον Γουίλερ, στο να κάνει επαναστατικές ανακαλύψεις σε τομείς της επιστήμης αγνοημένους από τους μανδαρίνους της επιστημονικής κοινότητας. Αργά στη ζωή του Οπενχάιμερ, όταν ήταν άρρωστος και σε κατάθλιψη, η συζυγός του, Κίτυ, ήρθε σε μένα ζητώντας απεγνωσμένα βοήθεια. Με ικέτευσε να συνεργαστώ με τον Ρόμπερτ σε ένα τεχνικής φύσεως επιστημονικό έργο. Είπε πως ο Ρόμπερτ ήταν απελπισμένος διότι δεν ασχολιόταν πια με την επιστήμη, και χρειαζόταν έναν συνεργάτη για να τον κινητοποιήσει. Συμφώνησα με τη διάγνωση της Κίτυ, όμως ήμουν αναγκασμένος να της πω ότι ήταν πολύ αργά. Της είπα ότι θέλω να καθήσω ήσυχα πλάι στον Ρόμπερτ και να κρατήσω το χέρι του. Οι ημέρες του ως επιστήμονα είχαν τελειώσει. Ήταν πολύ αργά για να διώξει με εξισώσεις τις αγωνίες που τον βασάνιζαν. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2015 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Nuel Pharr Davis, Lawrence and Oppenheimer, Da Capo Pr, 1986. (Σ.τ.Μ.) [2] Kai Bird, Martin J. Sherwin, American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer, Knopf 2005. (Σ.τ.Μ.) [3] Είναι ο τόμος 21, στη σειρά “Berkeley Papers in History of Science”, που εκδόθηκε το 2005 από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.

Οπενχάιμερ: Η μορφή της μεγαλοφυΐας

Σύνδεση