Ἀπόδραση ἀπὸ τὸν λενινισμό

Ὁ νοῦς μας συντρίβεται ἀπὸ θλίψη γιὰ τὸν θάνατο τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὁποῖος, περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον, ἦταν σεβαστὸς καὶ λατρευτός, ἀπὸ τὴν ἀπώλεια τοῦ Δάσκαλου, τοῦ σύντροφου, τοῦ φίλου. Ὁ Ἰωσὴφ Στάλιν ἦταν ἕνας γίγαντας τῆς δράσης. Ἕνας ὁλόκληρος αἰώνας θὰ πάρει τὸ ὄνομά του ἀπ’ αὐτόν. … Ἂς τὸν τιμοῦμε ὡς Ἰταλοί. Ἡ κληρονομιὰ ποὺ ἀφήνει στὴν θεωρία καὶ τὴν πράξη, τὰ σημάδια ποὺ ἔχει χαράξει στὸν νοῦ καὶ τὴν καρδιὰ τῶν ἀνθρώπων εἶναι τόσο βαθιὰ ποὺ δὲν θὰ ἐξαλειφθοῦν ποτέ. Παλμίρο Τολιάττι, λόγος στὴν Βουλὴ στὶς 6.3.1953 γιὰ τὸν θάνατο τοῦ Στάλιν Τὸ ἔργο τοῦ Στάλιν ζεῖ καὶ θριαμβεύει. Ἐκεῖνοι ποὺ τὶς ἡμέρες αὐτὲς προβλέπουν μιὰ πιθανὴ ἀπόκλιση ἀπὸ τὴ διδασκαλία του καὶ τὶς ἐντολές του στὶς πληρωμένες στῆλες τοῦ ἰμπεριαλιστικοῦ τύπου εἶναι ἠλίθιοι καὶ ἄθλιοι προβοκάτορες.Παλμίρο Τολιάττι, ἄρθρο στὴνΠράβδα στὶς 14.3.1953 Ὁ σταλινισμὸς φαινόταν νὰ θεμελιώνει τὴν προτεραιότητα τῆς πράξης πάνω στὶς ἰδεολογικὲς ἀρχές, ἀλλὰ στὴν πραγματικότητα διέστρεφε τὴν ἰδεολογία γιὰ νὰ ἰδεολογικοποιήσει κάτι ποὺ λειτουργοῦσε μόνο μὲ τὴ χρήση βίας.Ἴταλο Καλβίνο 1. Ἡ ψεύτικη συνείδηση τοῦ λενινισμοῦ Φωνὲς ἀπὸ τὶς σκοτεινότερες σπηλιὲς τοῦ χρόνου. Ἀλλὰ καὶ ὁδοδεῖκτες στὸν δρόμο ποὺ ἔπρεπε νὰ διανύσει τὸ μαζικότερο κομμουνιστικὸ κόμμα τῆς δημοκρατικῆς Δύσης γιὰ νὰ ἀποτινάξει αὐτὸν τὸν ἐφιάλτη. Ὁ Ἴταλο Καλβίνο θυμᾶται μιὰ συνομιλία μὲ τὸν Λουίτζι Λόνγκο τὸ ταραγμένο καλοκαίρι τοῦ 1956: «Θυμᾶμαι ὅτι ὁ Λόνγκο μᾶς μίλησε γιὰ τότε ποὺ ἤτανε στὴν Μόσχα, πολλὰ χρόνια πρίν, ὅταν ἦταν γραμματέας τῆς κομμουνιστικῆς νεολαίας. Περιέγραψε τὴ σκοτεινιὰ στὸν ἀέρα, τὴν ἀπουσία ἐλευθερίας, ὄχι μόνο γιὰ τοὺς πολίτες ἀλλὰ καὶ τὰ στελέχη τοῦ κόμματος».[1] Ὁ ἴδιος ὁ Τολιάττι, κατὰ τὴν ἐπιστροφή του ἀπὸ τὴ Μόσχα τὸ 1951, μετὰ τὴν ἀπόρριψη τῆς πρότασης τοῦ Στάλιν νὰ ἀναλάβει γραμματέας τῆς Κομινφόρμ, μόλις τὸ τραῖνο του ἔφθασε στὴ Βιέννη –σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τῆς συντρόφου του Νίλντε Ἰόττι στὸν Πιέτρο Ἰνγκράο‒ ἀναφώνησε μὲ ἀνακούφιση: «εὐτυχῶς εἴμαστε ἐλεύθεροι!».[2] Γνώριζαν τὴν ἀλήθεια. Καὶ ἡ ἀλήθεια τελικὰ τοὺς ἐλευθέρωσε. Ἀπὸ τὴν ἱστορία αὐτὴ προβάλλει ἕνα λυτρωτικὸ δίδαγμα, ὅτι στὸ τέλος ἡ ἐλευθερία καὶ ὁ πολιτισμὸς ὑπερισχύουν καὶ τῶν πιὸ ἀποφασισμένων ἐχθρῶν τους. Ὁ Γκράμσι εἶχε ἐπιχειρηματολογήσει ὅτι ἂν διαβρωθοῦν οἱ πολιτιστικοὶ «προμαχῶνες» ποὺ θωρακίζουν τοὺς φιλελεύθερους θεσμούς, τότε θὰ πέσει μόνη της σχεδὸν καὶ ἡ ἀκρόπολη τοῦ συνταγματικοῦ («ἀστικοῦ») κράτους. Καὶ συνέβη τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο. Ἡ «ἀγγειακὴ δικτύωση» τοῦ ΙΚΚ στὴν σφαίρα τοῦ πολιτισμοῦ και γενικὰ τῆς δημοσιότητας ἦταν μετὰ τὸν πόλεμο καταλυτική. Ὅμως τὸ λενινιστικὸ εὐαγγέλιο ἐρχόταν σὲ ὅλο καὶ πιὸ κατάφωρη ἀντίθεση μὲ τὴν πραγματικότητα. Ἡ Ἰταλία βίωνε ἕνα «οἰκονομικὸ θαῦμα» μὲ ραγδαία ἄνοδο τοῦ μέσου βιοτικοῦ ἐπιπέδου, καὶ ἡ κομματικὴ προπαγάνδα διεκτραγωδοῦσε τὴν «ὅλο καὶ βαθύτερη κρίση τοῦ καπιταλισμοῦ» καὶ τὴν «ἐντεινόμενη ἐξαθλίωση τοῦ λαοῦ». Τὰ τελευταῖα χρόνια τοῦ Στάλιν σημαδεύτηκαν ἀπὸ δολοφονικὲς ἐκκαθαρίσεις σὲ ὅλη τὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη, καὶ τὸ κόμμα ὠρυόταν γιὰ τὴν «φασιστικὴ παλινόρθωση» στὴ Δύση. Μὲ τοὺς πόρους τοῦ σχεδίου Μάρσαλ εἶχε ἀνανεωθεῖ ὁ τεχνολογικὸς ἐξοπλισμὸς τῆς βιομηχανίας, καὶ πρωτίστως τῆς FIAT, πυροδοτώντας μιὰ θαυμαστὴ οἰκονομικὴ ἔκρηξη. Ὅμως στὸ 7ο Συνέδριο τοῦ ΙΚΚ τὸ 1951 ὁ Τολιάττι διαλαλοῦσε πομπωδῶς τὴν «ἀποτυχία τοῦ σχεδίου Μάρσαλ» (il fallimento del Piano Marshall): «Μᾶς σπρώχνουν πρὸς μιὰ καινούργια φάση πολεμικῆς οἰκονομίας, ρίχνοντας στὴν κρίση ὁλόκληρους παραγωγικοὺς τομεῖς, μὲ συνέπεια τὴν καταβύθιση τοῦ ἐπιπέδου ζωῆς τοῦ λαοῦ, τὴν ὄξυνση τῆς ἀνεργίας, τὴν ἀκατάσχετη αὔξηση τῆς ἐξαθλίωσης, καὶ τὴν ἀπροκάλυπτη ἐπιστροφὴ στὸν παλιὸ κορπορατιβισμὸ φασιστικοῦ τύπου».[3] Κάθε λέξη ἐδῶ εἶναι ξεδιάντροπη διαστροφὴ τῆς ἀλήθειας. Ἡ ἐπανάσταση στὴν Οὑγγαρία τὸ 1956 ἔριξε ἀμείλικτο φῶς πάνω στὴν ψεύτικη συνείδηση ποὺ ἦταν τὸ λενινιστικὸ ἰδεολόγημα. Οἱ διανοούμενοι γύρισαν τὶς πλάτες στὸ κόμμα τῆς «γκραμσιανῆς κουλτούρας» ποὺ εἶχε χαιρετήσει τὴν αἱματηρὴ καταστολή. Ἄρχισε τότε αὐτὸ ποὺ ὀνομάστηκε «ὁ μακρὺς ἀποχαιρετισμός» (il lungo addio), ἡ βαθμιαία ἀποξένωση ἀπὸ τὸ κόμμα ἐμβληματικῶν φυσιογνωμιῶν τοῦ στοχασμοῦ καὶ τῆς τέχνης (ὅπως λ.χ. ὁ Ἴταλο Καλβίνο) ποὺ παλιότερα συμπορεύονταν μαζί του.[4] Ἡ ἀμυντικὴ ἀντίδραση τοῦ ΙΚΚ, ὅμως, ἦταν ἔντιμη – καὶ γι’ αὐτὸ ἀποτελεσματική. Ἐπιδόθηκε σὲ ἀγωνιώδη ἐπανεξέταση τῶν ἰδεολογικῶν καὶ πολιτικῶν του παραδοχῶν, ἡ ὁποία ἀπέφερε, ὑπὸ τὴν φωτισμένη ἡγεσία Μπερλινγκουέρ, τὴν ἀπόρριψη τοῦ λενινισμοῦ. 2. Ὁ σοβιετικὸς Τολιάττι Μετὰ τὴν σύλληψη τοῦ Γκράμσι τὸ 1926 ὁ Τολιάττι ἀναδείχθηκε στὸν ἀδιαμφισβήτητο ἡγέτη τοῦ ΚΚ τῆς Ἰταλίας μέχρι τὸν θάνατό του τὸ 1964. Εἶχε ἤδη διαβλέψει ὅτι ὁ Στάλιν ἦταν τὸ μέλλον καὶ συντάχθηκε μαζί του. Ἐγκαταστάθηκε στὸ Παρίσι, ὅπου μεταφέρθηκε τὸ κομματικὸ κέντρο μέχρι τὸ 1939, καὶ ἐξέδιδε τὴν ἐφημερίδα Lo Stato Operaio (Τὸ ἐργατικὸ κράτος) ποὺ ἔχυνε δηλητήριο κατὰ τῆς σοσιαλδημοκρατίας. Τὸ 1930 πῆρε τὴν σοβιετικὴ ὑπηκοότητα μὲ τὴν δικαιολογία ὅτι ὁ τίτλος τοῦ σοβιετικοῦ πολίτη εἶχε μιὰ πανανθρώπινη διάσταση σὲ σύγκριση μὲ τὴν ἀσημαντότητα τοῦ ἰταλικοῦ ἐθνισμοῦ. Ἐπιβραβεύθηκε μὲ τὸν διορισμό του στὴν Γραμματεία τῆς Κομιντὲρν τὸ 1934, μὲ τὸ ψευδώνυμο Ἔρκολι. Ἦταν δεύτερος τῇ τάξει μετὰ τὸν Δημητρώφ, καὶ ὁ κύριος εἰσηγητὴς τῆς πολιτικῆς τοῦ «Λαϊκοῦ Μετώπου» στὸ 7ο Συνέδριο τοῦ 1935. Ὅμως, αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ πολιτικῆς συνοδεύτηκε καὶ μὲ τὴν μετατροπὴ τῆς Κομιντὲρν σὲ ἐκτελεστικὸ βραχίονα τῆς σοβιετικῆς μυστικῆς ὑπηρεσίας (τῆς NKVD) γιὰ τὴν ἐκκαθάριση τοῦ διεθνοῦς κομμουνιστικοῦ κινήματος ἀπὸ τοὺς «πράκτορες τοῦ φασισμοῦ» (ὁ ἴδιος ὁ ἀρχιδολοφόνος Γιεζὼφ ἔγινε τότε μέλος τῆς Ἐκτελεστικῆς Γραμματείας).[5] Ὁ Τολιάττι ὑποστήριξε φανατικὰ τὶς Δίκες τῆς Μόσχας καὶ τὶς δολοφονίες τῶν «παλαιῶν μπολσεβίκων» (μὲ τὸν Μπουχάριν ἦταν προσωπικὸς φίλος). Διακηρύσσει: «Ἡ ἐκτέλεσή τους (: τῶν Ζηνόβιεφ, Καμένεφ τὸ 1936) εἶναι μιὰ πράξη ὑπεράσπισης τῆς δημοκρατίας, τῆς εἰρήνης, τοῦ σοσιαλισμοῦ καὶ τῆς ἐπανάστασης. … Ὁ τροσκισμὸς εἶναι ἕνα πρακτορεῖο τοῦ φασισμοῦ μέσα στὴν ἐργατικὴ τάξη». Ἀκόμα καὶ μεταπολεμικὰ ὑπερασπίζεται τὴν κτηνωδία μὲ τὸ ἀνατριχιαστικὸ «ἐπιχείρημα» ὅτι στηρίχθηκε στὴν βασικὴ ἀρχὴ δικαίου ποὺ ἰσχύει σὲ ὅλες τὶς πολιτισμένες χῶρες, δηλαδὴ στὶς ὁμολογίες τῶν κατηγορουμένων! Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1937 στάλθηκε στὴν Μαδρίτη ὡς ἀντιπρόσωπος τῆς Κομιντέρν, ἂν καὶ ὑπάρχουν σοβαρὲς ἐνδείξεις ὅτι ἔφθασε ἕνα χρόνο πρίν. Σύμφωνα μὲ ὅλες τὶς μαρτυρίες, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τοῦ (σταλινικοῦ) στρατηγοῦ Λίστερ καὶ τοῦ Σαντιάγο Καρίγιο, μέχρι τὸ τέλος τοῦ ἐμφυλίου ὀ Τολιάττι ὑπῆρξε ὁ πραγματικὸς καὶ ἀπόλυτος ἡγέτης τοῦ ἱσπανικοῦ ΚΚ. Ἂν ἔφθασε στὴ Μαδρίτη τὸ 1936, τότε εἶναι ὁ ἰθύνων νοῦς τῶν δολοφονικῶν ἐκκαθαρίσεων τῶν ἀναρχικῶν καὶ τῶν τροτσκιστῶν τοῦ POUM στὸ δημοκρατικὸ στρατόπεδο, καὶ ἰδίως τοῦ φρικιαστικοῦ βασανισμοῦ τοῦ Ἀντρὲς Νίν. Ἂν ἔφθασε ὅταν ὁ ἴδιος ἰσχυρίζεται, τότε καὶ πάλι εἶναι ὑπεύθυνος γιὰ τὴν «μπολσεβικοποίηση» τοῦ ἱσπανικοῦ κράτους καὶ τὴν συνέχιση τῶν διωγμῶν, ποὺ ἐξόντωσαν τελικὰ καὶ τὴν πλειονότητα τοῦ σοβιετικοῦ προσωπικοῦ στὴ χώρα. Ἀνάμεσά τους ὁ ὑπερασπιστὴς τῆς Μαδρίτης τὸν Νοέμβριο τοῦ 1936, στρατηγὸς τῶν διεθνῶν ταξιαρχιῶν Ἐμίλιο Κλέμπερ (ψευδώνυμο τοῦ Μολδαβοῦ κομμουνιστῆ Μάνφρεντ Στὲρν) καὶ ὁ σοβιετικὸς πρόξενος στὴ Βαρκελώνη Ἀντόνωφ-Ὀβσεένκο. Ὁ Γενικὸς Γραμματέας τοῦ ΙΚΚ Ἐνρίκο Μπερλινγκουὲρ μιλάει σὲ συγκέντρωση ἔξω ἀπὸ τὸ ἐργοστάσιο τῆς Fiat στὸ Τορίνο τὸ 1980. Ἰδιαίτερος στόχος τοῦ Τολιάττι ἦταν ἡ διεθνὴς ταξιαρχία τοῦ ἀναρχοφιλελεύθερου κινήματος Giustizia e Libertà ποὺ εἶχαν συγκροτήσει οἱ ἀδελφοὶ Ροσέλλι, τὴν ὁποία κατηγοροῦσε ὡς φωλιὰ φιλοφασιστῶν τροτσκιστῶν. Αὐτὸ ἰσοδυναμοῦσε μὲ καταδίκη σὲ θάνατο. Οἱ ἀδελφοὶ Ροσέλλι εἶχαν πρόσφατα δολοφονηθεῖ στὸ Παρίσι ἀπὸ γάλλους ἀκροδεξιούς, ὄργανα τῶν ἰταλικῶν μυστικῶν ὑπηρεσιῶν. Ἀλλὰ ἡ κατασυκοφάντησή τους συνεχίσθηκε ἀπὸ τὶς στῆλες τοῦ Lo Stato Operaio. Μὲ εἰδικὴ στρατιωτικὴ πτήση τὸ φθινόπωρο τοῦ 1938 ὁ Τολιάττι ἔφθασε στὴν Μόσχα γιὰ νὰ ὑπογράψει τὸ διάταγμα τῆς Κομιντὲρν γιὰ τὴν διάλυση τοῦ Πολωνικοῦ ΚΚ. Ὁλόκληρο τὸ στελεχικὸ δυναμικό του ποὺ εἶχε καταφύγει στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση ἐξοντώθηκε τότε, μαζὶ μὲ 50.000 περίπου ἄλλους Πολωνούς, στὴν πιὸ ἀποτρόπαια ἀπὸ τὶς πολλὲς «μικρὲς γενοκτονίες» ποὺ συνόδεψαν τὸν σταλινικὸ τρόμο. Ἐξοντώθηκαν τότε καὶ τὰ ἄλλα εὐρωπαϊκὰ κομμουνιστικὰ κόμματα, μὲ πρῶτο τὸ Γερμανικό. Μετὰ τὸ Σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ, χιλιάδες γερμανοὶ κομμουνιστὲς παραδόθηκαν ἀπὸ τὸν Στάλιν στὸν Χίτλερ καὶ κλείστηκαν στὰ ναζιστικὰ στρατόπεδα. Ἡ πολωνικὴ γενοκτονία ἦταν «τεχνικὴ προετοιμασία» γιὰ τὴν κυοφορούμενη συμμαχία Χίτλερ-Στάλιν, ἡ ὁποία περιεῖχε τὸν διαμελισμὸ τῆς Πολωνίας. Ἀπὸ τὸ Παρίσι, ὅπου εἶχε ἐπιστρέψει μετὰ τὴν νίκη τοῦ Φράνκο, ὁ Τολιάττι ἐξέδωσε ὁδηγίες στοὺς εὐρωπαίους κομμουνιστὲς νὰ θεωροῦν τὸν πόλεμο ποὺ εἶχε μόλις ξεσπάσει «ἐνδοϊμπεριαλιστικὴ ὑπόθεση» καὶ κατακεραύνωνε τοὺς «ἀγγλογάλλους πλουτοκράτες». Μονάχα ὁ Οὐμπέρτο Τερρατσίνι, ἱδρυτὴς τοῦ ΚΚ Ἰταλίας, ὡς μέλος τῆς ὁμάδας τοῦ Ordine Nuovo, εἶχε τὴν τόλμη νὰ καταγγείλει ἀπὸ τὶς φασιστικὲς φυλακὲς τὴν προδοσία τῆς σοβιετοναζιστικῆς συμμαχίας. Ὁ Τολιάττι τὸν διέγραψε ἀμέσως. Διασχίζοντας τὴν γερμανοκρατούμενη Εὐρώπη μὲ περίεργη εὐκολία ὁ Τολιάττι ἐπέστρεψε στὴ Μόσχα τὸ 1940. Ἀπὸ τὸ δολοφονικὸ ὄργιο μονάχα ἡ ἰταλικὴ κομμουνιστικὴ ἡγεσία ἔμεινε ἀλώβητη. Κι αὐτὸ γιατὶ συνεργάστηκε στενὰ μὲ τὴν NKVD γιὰ τὴν ἐκκαθάριση τῶν τάξεων τοῦ κόμματος ἀπὸ τοὺς «ταξικοὺς ἐχθρούς». Μετὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ Μουσολίνι μερικὲς χιλιάδες Ἰταλοὶ κατέφυγαν στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση, εἴτε γιὰ νὰ ἀποφύγουν τοὺς φασιστικοὺς διωγμοὺς εἴτε γιὰ νὰ «ζήσουν τὸ ὄνειρο» τῆς οἰκοδόμησης τοῦ κομμουνισμοῦ. Μόλις πατοῦσαν τὸ πόδι τους ἐκεῖ τοὺς ἀφαιροῦνταν τὰ ταξιδιωτικὰ ἔγγραφα καὶ ἔμπαιναν σὲ αὐστηρὴ ἐπιτήρηση ἀπὸ τὸ γραφεῖο στελεχῶν τοῦ κόμματος. Περνοῦσαν ἀπὸ ἐξονυχιστικὲς ἀνακρίσεις γιὰ νὰ ἐξακριβωθοῦν τὰ κομματικά τους φρονήματα καὶ ἡ σχέση τους μὲ τὶς διάφορες ὁμάδες, ἰδίως τοῦ ἀντισταλινικοῦ Μπορντίγκα, κατὰ τὶς ἐνδοκομματικὲς διαμάχες τῆς πρώτης περιόδου. Οἱ φάκελοι ποὺ σχηματίζονταν παραδίδονταν στὴν NKVD καὶ ἀποτέλεσαν τὸ βασικὸ ὑλικὸ γιὰ τοὺς μετέπειτα αἱματηροὺς διωγμούς. Εἶναι ἀρχειακὰ τεκμηριωμένο ὅτι περίπου 200 ἰταλοὶ κομμουνιστὲς καὶ ἀντιφασίστες ἐκτελέσθηκαν καὶ ἄλλοι 1000 θάφτηκαν ζωντανοὶ στὰ Γκουλάγκ.[6] Ἔτσι σφυρηλατήθηκε ὁ «σιδερένιος δεσμὸς» (legame di ferro), ὅπως τὸν ἀποκαλοῦσε ὁ Τολιάττι, ἀνάμεσα στὸ ἰταλικὸ ΚΚ καὶ τὴν σοβιετικὴ ἡγεσία. Σ’ αὐτὸν, παρ’ ὅλες τὶς προσεκτικὲς διαφοροποιήσεις, ἔμεινε πιστὸς μέχρι τὸν θάνατό του. Ἡ ἀπολογία τοῦ Τολιάττι ἦταν ὅτι ἦταν ἀφοσιωμένος στὸν ἀντιφασιστικὸ ἀγώνα καὶ δὲν εἶχε γνώση γιὰ τὰ ἐγκλήματα. Ἤ, ἐναλλακτικά, ὅτι ἦταν ἀναγκασμένος νὰ ἐκτελέσει τὶς ἐντολὲς τοῦ Στάλιν ἀλλιῶς θὰ ἔχανε τὴ ζωή του καὶ θὰ θυσίαζε καὶ τὸ κόμμα του. Τὸ πρῶτο γίνεται πιστευτὸ μόνο ἐὰν κανεὶς αὐτολοβοτομηθεῖ. Τὸ δεύτερο εἶναι διπλὰ ἐνοχοποιητικό: ὅποιος διατάζεται νὰ διαπράξει ἐγκλήματα κατὰ τῆς ἀνθρωπότητας καὶ ὑπακούει εἶναι πλήρως συνυπεύθυνος. Ἂς θυμηθοῦμε ποιοί ἄλλοι μετὰ τὸν πόλεμο προέβαλαν τὸν ἴδιο ἰσχυρισμό… Ὑπάρχουν πολλοὶ τρόποι νὰ μὴν προκαλέσει κανεὶς τὴν ὀργὴ μιᾶς τυραννικῆς ἐξουσίας: ἡ ἀποχὴ ἀπὸ τὰ κοινά, ἡ σιωπή, ὁ παθητικὸς κονφορμισμός, ἡ προσπάθεια νὰ δραπετεύσεις ἀπὸ τὴν κόλαση. Ὅμως ὁ Τολιάττι ἦταν τὸ «λουλούδι στὸ πέτο» (fiore all’occhiello) τοῦ Γεωργιανοῦ τυράννου: ἕνας εὐρωπαῖος μὲ βαθιὰ καλλιέργεια ποὺ ἔγινε οἰκειοθελῶς συνεργὸς καὶ διαπρύσιος ὑπερασπιστὴς τῆς κακουργίας του. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 1964, λίγους μῆνες πρὶν τὸν θάνατο τοῦ Τολιάττι, ἕνας διακεκριμένος κομμουνιστὴς (ποὺ εἶχε ἀποχωρήσει ἀπὸ τὸ κόμμα τὸ 1956), ὁ Ρενάτο Μιέλι, δημοσίευσε ἕνα βιβλίο-ὁρόσημο ποὺ ἐξέθετε καταλεπτῶς τὴν συνέργεια τοῦ πρώην φίλου του.[7] Ὁ Τολιάττι ζήτησε ἀπὸ τὸν Ντάβιντε Λαγιόλο, μέλος τῆς ΚΕ καὶ στενό του συνεργάτη, νὰ προμηθευθεῖ τὰ τυπογραφικὰ δοκίμια πρὶν αὐτὸ κυκλοφορήσει. Ὅταν τὰ διάβασε παραδέχτηκε, σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Λαγιόλο, ὅτι ὁ Μιέλι ἔχει δίκιο. Ὁ Λαγιόλο τὸν ρώτησε τί θὰ ἔκανε ὁ Γκράμσι ἂν ἦταν στὴ θέση του. Καὶ ὁ Τολιάττι ἀπάντησε ὅτι ὁ Γκράμσι θὰ θυσίαζε τὴ ζωή του.[8] 3. Ὁ Ἰταλὸς Τολιάττι: ἡ «στροφὴ τοῦ Σαλέρνο», τὸ «ἑλληνικὸ φάντασμα» καὶ τὸ «ἀξέχαστο ’56» Μὲ τὴν ἀνακοίνωση τῆς ἀνακωχῆς μὲ τοὺς Συμμάχους, τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1943, ὁ βασιλέας Βίκτωρ Ἐμμανουὴλ Γ΄ εἶχε δραπετεύσει στὸ Μπάρι μαζὶ μὲ τὴν κυβέρνηση Μπαντόλιο. Τὰ ἀντιφασιστικὰ κόμματα, περιλαμβανομένου τοῦ ΙΚΚ, συγκρότησαν τὴν Ἐπιτροπὴ γιὰ τὴν Ἐθνικὴ Ἀπελευθέρωση (CLN), ζητώντας τὴν ἄμεση κατάλυση τῆς μοναρχίας, τὴν παραίτηση τοῦ Μπαντόλιο καὶ τὸν σχηματισμὸ κυβερνήσεως ἀπὸ τὰ ἴδια. Μὲ τὴν μισὴ χώρα ἀκόμα ὑπὸ ναζιστικὴ κατοχὴ ὁ Τολιάττι ἐπέστρεψε στὴν Ἰταλία τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1944. Καὶ μὲ ἕνα λόγο στὸ Σαλέρνο ἐξέπληξε τοὺς πάντες δηλώνοντας ὅτι τὸ ζήτημα τῆς μοναρχίας ἔπρεπε νὰ λυθεῖ μὲ δημοψήφισμα μετὰ τὸ τέλος τοῦ πολέμου καὶ ὅτι τὸ ΙΚΚ θὰ συμμετεῖχε στὴν κυβέρνηση Μπαντόλιο, ἡ ὁποία μερικὲς ἡμέρες πρὶν εἶχε ἀναγνωρισθεῖ ἀπὸ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ὁ ἴδιος ἔγινε ἀντιπρόεδρος. Πολιτικὴ τοῦ ΙΚΚ, δήλωνε, ἦταν ἡ ἥττα πρῶτα τοῦ ναζισμοῦ, καὶ κατόπιν ἡ ἀποκατάσταση τῆς δημοκρατίας, ὁ πολυκομματισμός, ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου καὶ ἡ ἀναγνώριση τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Αὐτὴ ἦταν ἡ «στροφὴ τοῦ Σαλέρνο» (svolta di Salerno), ἡ ὁποία σύμφωνα μὲ τὴν μεταπολεμικὴ κομματικὴ προπαγάνδα ἔδειχνε τὴν ἀπεξάρτηση τῶν ἰταλῶν κομμουνιστῶν ἀπὸ τὴν σοβιετικὴ κηδεμονία. Στὴν πραγματικότητα, ὅπως μαρτυρεῖ ὁ ἴδιος ὁ Δημητρὼφ στὸ ἡμερολόγιό του,[9] ἡ «στροφή» εἶχε ἐπιβληθεῖ στὸν Τολιάττι ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Στάλιν, σὲ μιὰ ὁλονύκτια συνάντηση τῶν δύο ἀνδρῶν τὴν νύχτα 3 πρὸς 4 Μαρτίου τοῦ 1944, παραμονὴ τῆς ἀναχώρησης τοῦ πρώτου γιὰ τὴν νότια Ἰταλία μέσω Καΐρου. Ἡ ἀλλαγὴ γραμμῆς ὑπηρετοῦσε τὰ συμφέροντα τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης ἐκείνη τὴν στιγμή. Ὁ Στάλιν ἀναγνώριζε ὅτι ἡ Ἰταλία ἦταν ἀναπόσπαστο τμῆμα τῆς δυτικῆς σφαίρας ἐπιρροῆς. Εἶχε ζωτικὴ ἀνάγκη τὴν στρατιωτικὴ πίεση τῶν Ἀγγλοαμερικανῶν κατὰ τοῦ Χίτλερ ἀπὸ τὸν Νότο μὲ προοπτικὴ τὸ ἄνοιγμα τοῦ δεύτερου μετώπου στὴν Εὐρώπη. Ὑπολόγιζε ὅτι μεταπολεμικὰ θὰ ἐξαργύρωνε τὴν ἀναπόφευκτη «ἐκχώρηση» τῆς Ἰταλίας (καὶ τῆς Ἑλλάδας) μὲ τὴν ἀναγνώριση τῆς δικῆς του ἀπόλυτης κυριαρχίας στὴν ἀνατολικὴ καὶ κεντρικὴ Εὐρώπη. Ὑπὸ τὶς συνθῆκες αὐτὲς ἕνα φιλοσοβιετικὸ κομμουνιστικὸ κόμμα, ποὺ θὰ ἐνδυόταν δημοκρατικὴ νομιμότητα, θὰ ἀποκτοῦσε πρόσβαση στοὺς κρατικοὺς καὶ πολιτιστικοὺς θεσμοὺς καὶ πλατιὰ λαϊκὴ ἀπήχηση, ἦταν μέγιστο ὄφελος.[10] Ἡ «στροφὴ τοῦ Σαλέρνο» συνοδεύθηκε ἀπὸ τὴν δημιουργία ἑνὸς «καινούργιου κόμματος» (nuovo partito). Τὸ ΙΚΚ θὰ μετατρεπόταν ἀπὸ ἕνα κλειστὸ δίκτυο ἐπαναστατῶν ποὺ προετοίμαζαν τὴν ἐξέγερση γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῆς δικτατορίας τοῦ προλεταριάτου (τὴν «ὥρα Χ», ora X, ὅπως τὴν ὀνόμαζαν τὰ μαχητικὰ στελέχη), σὲ ἕναν μαζικὸ ὀργανισμὸ ποὺ διὰ τῆς συμμετοχῆς στὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ζωὴ τῆς νέας Δημοκρατίας θὰ ἐξασφάλιζε «προοδευτικὲς ἀλλαγές». Ἕνας παράνομος μηχανισμὸς ἐξακολούθησε νὰ λειτουργεῖ ὑπὸ τὴν ἄτυπη ἡγεσία τοῦ σκληροῦ λενινιστῆ Πιέτρο Σέκκια. Παρ’ ὅλα αὐτὰ ἀπὸ ’δῶ καὶ πέρα τὸ ἐξεγερσιακὸ ὅραμα ἐπικαθοριζόταν ἀπὸ τὶς ἀνάγκες τῆς ἐθνικοδημοκρατικῆς στρατηγικῆς, καθὼς τὰ ὀφέλη ἀπὸ τὴν διείσδυση στοὺς κρατικοὺς θεσμοὺς γίνονταν ὅλο καὶ πιὸ ἁπτά. Μιὰ τέτοια στρατηγικὴ ἔπρεπε νὰ πλαισιωθεῖ μὲ κρατικοὺς θεσμοὺς ποὺ θὰ συνάρμοζαν τὶς βλέψεις καὶ τὶς ἀξίες τῆς ἐργατικῆς τάξης μὲ ἐκεῖνες τῶν ἄλλων τμημάτων τῆς κοινωνίας (τῶν φιλελεύθερων μεσαίων τάξεων καὶ τοῦ «καθολικοῦ κόσμου»). Καὶ τὸ ΙΚΚ ἀφιερώθηκε στὸ πρόγραμμα αὐτὸ τὰ πρῶτα μεταπολεμικὰ χρόνια. Τὸ δημοψήφισμα τοῦ 1946 ἀπέβη ὑπὲρ τῆς Δημοκρατίας, καὶ ἡ συντακτικὴ συνέλευση μὲ πρόεδρο τὸν παλαίμαχο κομμουνιστὴ Οὐμπέρτο Τερρατσίνι συνέταξε τὸ νέο Σύνταγμα ποὺ ἔφερε τὸ ἔντονο ἀποτύπωμα τῆς νέας κομμουνιστικῆς σκέψης. Μαζὶ μὲ τὴν προστασία τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν, ποὺ ἦταν ἡ συνεισφορὰ τῶν φιλελευθέρων ὑπὸ τὴν ἐμβληματικὴ μορφὴ τοῦ Μπενεντέτο Κρότσε, κατοχυρώνονταν ἐπίσης «τὰ δικαιώματα τῆς ἐργασίας» καὶ ἰσχυρὴ τοπικὴ αὐτονομία. Ἡ τελευταία ἔδωσε τὴν δυνατότητα στὸ ΙΚΚ νὰ ἀσκήσει ἐξουσία στὸ τοπικὸ ἐπίπεδο γιὰ πολλὲς δεκαετίες. Καὶ ἡ ἔντιμη καὶ ἀποτελεσματική του διοίκηση στὴν Οὔμπρια, Τοσκάνη καὶ Ἐμίλια-Ρομάνια ἦταν ἐπὶ Μπερλινγκουὲρ τὸ πειστικότερο ἐπιχείρημα γιὰ τὴν ἐκ νέου συμμετοχὴ τοῦ κόμματος στὴν κεντρικὴ κυβέρνηση. Ὁ Τολιάττι θεωροῦσε τὸ «ἀντιφασιστικὸ» Σύνταγμα τοῦ 1947 ὡς ὑπέρβαση τοῦ παραδοσιακοῦ φιλελεύθερου («ἀστικοῦ») συνταγματισμοῦ, γι’ αὐτὸ καὶ ἡ «πραγμάτωση» τῶν ἐργατικῶν δικαιωμάτων ποὺ προβλέπονταν σ’ αὐτὸ ἦταν ἐφεξῆς τὸ αἴτημα τοῦ κόμματος. Γιὰ νὰ στερεώσει τὴν συναίνεση ποὺ τὸ ὑποστήριζε ἕλαβε μερικὲς ἀποφάσεις ποὺ ἀμφισβητήθηκαν ἀπὸ τὴν «μαχητικὴ» βάση τοῦ κόμματος. Ὡς ὑπουργὸς Δικαιοσύνης τὸ 1946 εἰσηγήθηκε γενικὴ ἀμνηστία, ἡ ὁποία κάλυπτε τὰ πολιτικὰ ἐγκλήματα ὅλων τῶν παρατάξεων, περιλαμβανομένων τῶν φασιστῶν καὶ τῶν συνεργατῶν τῶν δυνάμεων κατοχῆς. Τὸ ΙΚΚ ὑπερψήφισε τὴν Συνθήκη Εἰρήνης τῶν Παρισίων ποὺ τὰ «ἐθνικὰ» κόμματα θεωροῦσαν φαλκίδευση τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς χώρας. Ὁ Τολιάττι δήλωνε ὅτι ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τοῦ κόμματός του εἶναι ἡ οὐδετερότητα καὶ ἡ ἀντίθεση σὲ κάθε σχέδιο γιὰ τὸν χωρισμὸ τῆς Εὐρώπης σὲ ἀντίπαλα στρατόπεδα. Τὸ 1947 ὁ Τολιάττι ἐπέβαλε στὴν κοινοβουλευτικὴ ὁμάδα τοῦ ΙΚΚ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ ἄρθρου 7 τοῦ Συντάγματος, ποὺ ἐνσωμάτωσε στὸν καταστατικὸ χάρτη τὶς «συμφωνίες τοῦ Λατερανοῦ» ἀνάμεσα στὸ Βατικανὸ καὶ τὸν Μουσολίνι (τὸ «Κονκορδάτο» τοῦ 1929). Οἱ Φιλελεύθεροι τοῦ Κρότσε ἀντιτάχθηκαν στὴν ρύθμιση αὐτή, διότι ἔδινε κρατικὴ ὑπόσταση στὴν καθολικὴ θρησκεία. Ὁ Ἐνρίκο Μπερλινγκουέρ μὲ τὸν Ἄλντο Μόρο τὸ 1977. Ὁ Γραμματέας τοῦ ΙΚΚ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν χριστιανοδημοκράτη ἡγέτη νὰ ὑποστηρίξει τὴν εἴσοδο τῶν κομμουνιστῶν στὴν κυβέρνηση. Ὁ Μόρο ἀνταποκρίθηκε στὴν πρόκληση τοῦ συμβιβασμοῦ καὶ ἄρχισε συνομιλίες γιὰ τὴν πρακτικὴ δρομολόγησή του. Ἡ ἀπαγωγὴ καὶ ἡ δολοφονία του ἀπὸ τὶς Ἐρυθρὲς Ταξιαρχίες τὸ 1978 θὰ σηματοδοτήσουν τὸ τέλος τῆς ἐθνικῆς προσέγγισης καὶ τοῦ «ἱστορικοῦ συμβιβασμοῦ». Κι ἔτσι τὸ ΙΚΚ ἀναδείχθηκε στὸ πιὸ μαζικὸ κόμμα τῆς χώρας. Γιὰ νὰ συσπειρώσει τὴν μάζα ποὺ ἐντάχθηκε στὶς τάξεις του καλλιέργησε τὸν σταλινικὸ καὶ σοβιετικὸ μύθο, καθὼς καὶ μιὰ λατρευτικὴ προσήλωση στὸ πρόσωπο τοῦ Τολιάττι, τοῦ Καλύτερου (il Migliore), ὅπως ἀποκαλοῦνταν τότε. Ταυτόχρονα ἐπιστρατεύθηκε καὶ ὁ Γκράμσι, ποὺ μέχρι τότε εἶχε σχεδὸν ἐκλείψει. Ὁ Τολιάττι ἦταν ὁ ἐπιμελητὴς τῆς πρώτης ἔκδοσης τῶν Τετραδίων τῆς φυλακῆς, καὶ μέσα ἀπὸ μιὰν ἐπιλεκτικὴ παρουσίαση ἔπλασε τὴν εἰκόνα τοῦ ἐθνικοῦ καὶ δημοκρατικοῦ «στοχαστῆ τοῦ πολιτισμοῦ» ποὺ χρησίμευε στὴν κομματικὴ προπαγάνδα. Τὸ ἰδεολογικὸ αὐτὸ πρόγραμμα εἶχε ὡς συνέπεια τὴν διαβόητη «διπροσωπία» (doppiezza) τοῦ κόμματος. Ἐνῶ ὁ Τολιάττι τόνιζε ὅτι ὁ ἐθνικοδημοκρατικὸς δρόμος δὲν ἦταν τακτικὸς ἑλιγμὸς γιὰ τὴν τὴν ἅλωση τοῦ κράτους καὶ τὴν κατάλυση στὴν συνέχεια τῶν «ἀστικῶν θεσμῶν», ἡ πλειοψηφία τῶν μελῶν τὸν θεωροῦσαν ἀκριβῶς ὡς μεταβατικὸ στάδιο μέχρι τὴν περιπόθητη «ὥρα Χ». Ἡ περίοδος τῆς ἀντιφασιστικῆς ἑνότητας Καθολικῶν (Ντὲ Γκάσπερι), Σοσιαλιστῶν (Νέννι), Κομμουνιστῶν, Δημοκρατῶν καὶ Φιλελευθέρων ἔληξε μὲ τὴν ἀπομάκρυνση τοῦ ΙΚΚ ἀπὸ τὴν κυβέρνηση τὸ 1947. Οἱ λόγοι ἦταν, πρῶτον, οἰκονομικοὶ. Κατὰ τὴν ἐπίσκεψή του στὶς ΗΠΑ τὴν ἄνοιξη κατέστη σαφὲς στὸν Ντὲ Γκάσπερι ὅτι μὲ τοὺς κομμουνιστὲς στὴν κυβέρνηση δὲν μποροῦσε νὰ ἐλπίζει σὲ ἀμερικανικὴ βοήθεια. Ὅρος γι’ αὐτὴν ἦταν ἡ ἐνίσχυση τῆς ἰδιωτικῆς πρωτοβουλίας, ἐνῶ τὸ κομμουνιστικὸ πρόγραμμα βασιζόταν στὶς κρατικοποιήσεις καὶ τὸν κεντρικὸ σχεδιασμό. Κατὰ δεύτερον, ἡ ὄξυνση τῶν σχέσεων ΗΠΑ-ΕΣΣΔ καθιστοῦσε ἀδύνατη τὴν παρουσία στὴν κυβέρνηση ἑνὸς κόμματος ποὺ διατυμπάνιζε τὴν ἀφοσίωσή του στὸν Στάλιν, καὶ χρηματοδοτοῦνταν ἀπὸ τὸ ΚΚΣΕ. Τολιάττι καὶ Ντὲ Γκάσπερι θεωροῦσαν προσωρινὸ τὸν ἀποκλεισμὸ τοῦ ΙΚΚ. Οἱ ἐκλογὲς τοῦ Ἀπριλίου τοῦ 1948 ἔγιναν μέσα σὲ ἀκραία πόλωση. Ἡ κινητοποίηση τῆς Καθολικῆς ’Εκκλησίας, τῆς ἰταλοαμερικανικῆς κοινότητας, καὶ δευτερευόντως ἡ χρηματοδότηση ἀπὸ τὶς ἀμερικανικὲς μυστικὲς ὑπηρεσίες ἀντικομμουνιστῶν ὑποψηφίων,[11] ἀπέφερε τὴν συντριπτικὴ ἥττα τοῦ Λαϊκοῦ Μετώπου κομμουνιστῶν καὶ σοσιαλιστῶν. Ὁ Τολιάττι ἀποδέχθηκε τὸ ἀποτέλεσμα καὶ ἐπιβεβαίωσε τὴν νομιμοφροσύνη τοῦ ΙΚΚ στὸ Σύνταγμα, ἐνῶ στὴν κομματικὴ βάση κυριαρχοῦσε ἡ ἀπογοήτευση μὲ τὸν δημοκρατικὸ δρόμο. Τὸν Ἰούλιο ἔγινε ἡ δολοφονικὴ ἀπόπειρα κατὰ τοῦ Τολιάττι. Ὀργισμένες διαδηλώσεις κατέκλυσαν τοὺς δρόμους καὶ ἔνοπλες ὁμάδες τοῦ κόμματος, ἰδίως στὸν Βορρᾶ, συγκρούονταν μὲ τὴν ἀστυνομία μὲ δεκάδες θύματα. Ἡ κομμουνιστικὴ Συνοσπονδία Ἐργατῶν κήρυξε γενικὴ πολιτικὴ ἀπεργία. Μόλις ἀνέκτησε τὶς αἰσθήσεις του ὁ Τολιάττι ἀπευθύνθηκε ἀπὸ τὸ νοσοκομεῖο στοὺς ὀπαδούς του καὶ καταδίκασε κάθε ἐξεγερσιακὸ τυχοδιωκτισμό. Ἐπιστρέφοντας ἐσπευσμένα ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ ὁ γραμματέας τῆς Ἐργατικῆς Συνομοσπονδίας, ὁ μεγάλος ἀνανεωτὴς κομμουνιστὴς ἡγέτης Τζιουζέπε ντὶ Βιττόριο, ἔβαλε τέρμα στὴν γενικὴ ἀπεργία. Ἡ ἐπαναστατικὴ φρενίτιδα καταλάγιασε, ὅμως τὸ κλίμα εἶχε δηλητηριασθεῖ. Καὶ ὁ Στάλιν περὶ ἄλλα ἐτύρβαζε. Αὐτὸ ποὺ τὸν ἐνδιέφερε τώρα ἦταν ἡ στερέωση τῆς ἀπόλυτης κυριαρχίας του στὶς χῶρες τῆς «Λαϊκῆς Δημοκρατίας» καὶ ἡ πρόσδεση τῶν δυτικῶν ΚΚ στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ἡ ἵδρυση τῆς Κομινφὸρμ τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1947 ἦταν τὰ προεόρτια τῆς ἐπιστροφῆς στὸν τρομοκρατικὸ σταλινισμό. Τὴν ἰταλικὴ ἀντιπροσωπία στὴν ἱδρυτικὴ συνδιάσκεψη ἔξω ἀπὸ τὸ Βρότσλαβ τῆς Πολωνίας ἀποτελοῦσαν ὁ Λουίτζι Λόνγκο καὶ ὁ Ἐουτζένιο Ρεάλε. Γνωρίζοντας ὅτι θὰ ἀντιμετώπιζαν ἐπιθέσεις γιὰ τὴν γραμμὴ τῆς ἐθνικοδημοκρατικῆς ἑνότητας, ὁ Τολιάττι τοὺς ἔδωσε ὁδηγίες νὰ τὴν ὑπερασπισθοῦν λέγοντας ὅτι τὸ ΙΚΚ δὲν εἶχε σκοπὸ νὰ «κάνει τὴν Ἰταλία Ἑλλάδα».[12] Πράγματι τὸ φάντασμα ποὺ πλανιόταν στὴν σκέψη τῶν ἰταλῶν κομμουνιστῶν τὰ πρῶτα μεταπολεμικὰ χρόνια ἦταν ἡ Ἑλλάδα. Ἡ πολιτικὴ τοῦ ΚΚΕ, ὁ «ὀλέθριος κύκλος πρόκληση-ἐξέγερση-καταστολή», ὅπως τὴν περιέγραφαν, ἦταν παράδειγμα πρὸς ἀποφυγή. Τὸ 1946 ὁ Τολιάττι εἶχε προσπαθήσει νὰ ἀποτρέψει τὸν Ζαχαριάδη ἀπὸ τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ἐμφυλίου. Δὲν ἦταν διατεθειμένος γιὰ κάποια «ἐπαναστατικὴ» αὐτοχειρία, ἂν καὶ ἐγνώριζε ὅτι τὸ τίμημα γιὰ τὴν ἐμμονὴ στὸν δημοκρατικὸ δρόμο θὰ ἦταν ἡ σκλήρυνση τῆς σταλινικῆς ρητορικῆς. Ὡς καθαρόαιμος λενινιστὴς ὁ Τολιάττι ἦταν ἕνας μακιαβελικὸς πολιτικὸς ποὺ δὲν ἄφησε ποτὲ ἰδεολογικοὺς ἐνθουσιασμοὺς νὰ βραχυκυκλώσουν τὸν πρακτικὸ στόχο, δηλαδὴ τὴν συμμετοχὴ στὴν ἐξουσία, ὅπως ἔδειξαν οἱ ἐπιλογές του τὸ 1948. Στὴν Πολωνία τὸ ἰταλικὸ καὶ τὸ γαλλικὸ κομμουνιστικὸ κόμμα μπῆκαν στὸ στόχαστρο τοῦ Γκομούλκα (ποὺ σύντομα θὰ ριχνόταν στὰ σταλινικὰ κάτεργα) γιὰ τὴν «παθητική» τους στάση μετὰ τὴν ἀπομάκρυνσή τους ἀπὸ τὴν κυβέρνηση. Ἀλλὰ οἱ σκαιότεροι κατήγοροί τους ἦταν οἱ Γιουγκοσλάβοι (τὴν ἀντιπροσωπία τοῦ γιουγκοσλαβικοῦ ΚΚ ἀποτελοῦσαν οἱ Ἔντβαρντ Καρντέλι καὶ Μίλοβαν Τζίλας). Οἱ Γιουγκοσλάβοι διεκδικοῦσαν τὴν Τεργέστη ἀπὸ τὴν Ἰταλία καὶ ἐμφοροῦνταν ἀπὸ ἰδιαίτερο ἀντι-ιταλικὸ μένος. Στὸν φιλιππικὸ τοῦ Καρντέλι ὅτι οἱ Ἰταλοὶ εἶχαν ἐγκαταλείψει τὸν μαρξισμὸ-λενινισμὸ ὁ Λόνγκο ἀντέτεινε ὅτι τὸ ΙΚΚ δὲν εἶχε πρόθεση νὰ βρεθεῖ στὴν τραγικὴ θέση τῶν ἑλλήνων κομμουνιστῶν. Μὲ προκλητικὴ ἐξτρεμιστικὴ τυφλότητα ὁ Καρντέλι ἀνταπάντησε ὅτι οἱ Ἰταλοὶ θὰ ἔπρεπε νὰ εὔχονται νὰ βρίσκονταν στὴ θέση τῶν ἑλλήνων συντρόφων, οἱ ὁποῖοι ἀνασυντάσσονταν καὶ βρίσκονταν σὲ τροχιὰ γιὰ τὴν τελικὴ νίκη! Στὴν συζήτηση γιὰ τὴν πολωνικὴ συνδιάσκεψη, ἡ Direzione τοῦ ΙΚΚ παραδέχθηκε ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἐνταθοῦν οἱ «κοινωνικοὶ» (διάβαζε ἐξωκοινοβουλευτικοὶ) ἀγῶνες κατὰ τῆς «ἀντιδραστικῆς στροφῆς τῆς Χριστιανοδημοκρατίας». Ἐπιβεβαίωσε ὅμως τὴν συνταγματικὴ νομιμοφροσύνη τοῦ κόμματος. Ἀποφασίστηκε ὅτι ὁ κομματικὸς τύπος θὰ προβάλλει ἐντονότερα τὰ ἐπιτεύγματα τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης καὶ τὴν ἀντίθεσή του στὸν πόλεμο ποὺ ὑποτίθεται ὅτι προετοίμαζαν οἱ ἰμπεριαλιστές. Τὴν ἴδια ὅμως περίοδο (Δεκέμβριος 1947) ὁ Οὐμπέρτο Τερρατσίνι ἔδωσε συνέντευξη στὸ Ρώυτερ, στὴν ὁποία ἐπαναβεβαίωνε τὴν ἀντίθεση τοῦ ΙΚΚ στὸν χωρισμὸ τῆς Εὐρώπης σὲ στρατόπεδα καὶ τὴν ἀπόφασή του νὰ ἀγωνισθεῖ κατὰ τῆς ἀπειλῆς πολέμου «ἀπ’ ὁπουδήποτε καὶ ἂν προέρχεται». Ἡ δήλωση αὐτὴ προκάλεσε σφοδρότατες ἀντιδράσεις, καὶ στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ κόμματος ἀπὸ τὴν πτέρυγα Σέκκια καὶ βέβαια ἀπὸ τὴν σοβιετικὴ ἡγεσία, ἐπειδὴ ὑπονοοῦσε (ὅπως ὁ ἴδιος ὁ Τερρατσίνι παραδέχθηκε ἀργότερα) ὅτι ἀπειλὴ γιὰ τὴν εἰρήνη προερχόταν καὶ ἀπὸ τὴν πολιτικὴ τοῦ Στάλιν στὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη. Ὁ Τερρατσίνι οὔτε ἀνακάλεσε ἐπὶ τῆς οὐσίας οὔτε διαγράφηκε ἀπὸ τὸ κόμμα.[13] Ὁ δημόσιος λόγος τοῦ κόμματος ἔγινε μετὰ ἀπὸ αὐτὰ πολὺ πιὸ μαχητικὰ ἀντιδυτικὸς καὶ φιλοσοβιετικός. Τὸ ΙΚΚ κατηγοροῦσε τὴν Χριστιανοδημοκρατία ὅτι ἔσερνε τὴν χώρα σὲ δουλικὴ ὑποταγὴ στὶς ΗΠΑ. Ἀντιτάχθηκε φανατικὰ στὸ σχέδιο Μάρσαλ καὶ στὴν ἔνταξη τῆς Ἰταλίας στὸ ΝΑΤΟ, καὶ ἐξυμνοῦσε τὸν Στάλιν ὡς πρωτομάχο τῆς εἰρήνης καὶ τῆς ἐλευθερίας. Ὁ Τολιάττι συνέγραψε ὁ ἴδιος τὴν ἀπόφαση μὲ τὴν ὁποία κατηγορήθηκε ὁ Τίτο ὡς «ἐθνοφασίστας» καὶ ἐκδιώχθηκε ἀπὸ τὴν Κομινφὸρμ τὸ 1948. Τὸ ΙΚΚ ὑπερασπίσθηκε τὸ κύμα δολοφονιῶν τῶν τιτοϊκῶν ποὺ σάρωσε τὶς «λαϊκὲς δημοκρατίες» (τὴν ἐξόντωση τῶν Ράικ στὴν Οὑγγαρία, Σλάνσκυ στὴν Τσεχοσλοβακία, Κόστωφ στὴν Βουλγαρία καὶ Τζότζο στὴν Ἀλβανία). Συνολικὰ τὸ 25% τῶν μελῶν τῶν ἀνατολικοευρωπαϊκῶν ΚΚ ἔπεσαν θύματα τότε τῶν σταλινικῶν διωγμῶν.[14] Παρ’ ὅλα αὐτά, ὁ Τολιάττι ἀρνήθηκε τὸ 1951 τὴν πρόταση τοῦ Στάλιν νὰ ἀναλάβει Γραμματέας τῆς Κομινφόρμ, παρὰ τὸ ὅτι ἡ ἡγεσία τοῦ κόμματός του τὸν πίεζε νὰ δεχθεῖ. Στὴν Ἰταλία βρισκόταν τὸ ἐκτεταμένο σύστημα πολιτικῆς καὶ πολιτιστικῆς ἐξουσίας ποὺ εἶχε οἰκοδομήσει μέσω τῆς ἐθνικοδημοκρατικῆς στροφῆς. Δὲν ἦταν διατεθειμένος νὰ τὸ ἐγκαταλείψει γιὰ νὰ παραδοθεῖ στὶς θανατηφόρες θωπεῖες τῶν μυστικῶν ὑπηρεσιῶν τοῦ Γεωργιανοῦ «Βόζντ».[15] Τὸ κόμμα βέβαια θρήνησε μὲ ἐκδηλώσεις θρησκευτικῆς ὑστερίας τὸν θάνατο τοῦ «ἀνθρώπου ποὺ ἔκανε περισσότερα ἀπὸ κάθε ἄλλον στὴν Ἱστορία γιὰ τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν εὐτυχία τῆς ἀνθρωπότητας».[16] Ἀλλὰ τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἔδωσε τὴν εὐκαιρία στὸν Τολιάττι νὰ ἀπομακρύνει τὸν «ἐπαναστάτη» Σέκκια ἀπὸ τὴν θέση τοῦ ὀργανωτικοῦ γραμματέα. Ὑπῆρξαν καὶ ἄλλες ἐλπιδοφόρες ἐνδείξεις. Ἡ «Ἐπιτροπὴ Πολιτισμοῦ» τῆς ΚΕ τοῦ κόμματος, μὲ πρόεδρο τὸν ἀρτηριοσκληρωτικὸ σταλινιστὴ Ἐμίλιο Σερένι, προωθοῦσε συστηματικὰ τὴν γραμμὴ Ζντάνωφ στὴν λογοτεχνία καὶ τὴν τέχνη. Γιὰ νὰ ἀναδείξει τὰ ἐπιτεύγματα τῆς «προλεταρικῆς ἐπιστήμης» ἐπιχείρησε νὰ δημοσιεύσει τὰ πρακτικὰ τῆς Σοβιετικῆς Ἀκαδημίας Βιολογικῶν Ἐπιστημῶν, ποὺ βρισκόταν τότε ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τοῦ τσαρλατάνου Τροφὶμ Λυσένκο (ὁ ὁποῖος εἶχε ἐξοντώσει τοὺς πραγματικοὺς ἐπιστήμονες γενετιστὲς τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης). Ἡ ἀντίδραση τῶν βιολόγων τοῦ κόμματος ματαίωσε αὐτὸ τὸ ἀνοσιούργημα. Ὁ Τολιάττι ἀντιλήφθηκε τὴν καταστροφικὴ ἐπίδραση τοῦ ζντανωφισμοῦ στὶς σχέσεις τοῦ κόμματος μὲ τὴν εὐρύτερη ἐθνικὴ διανόηση καὶ καθαίρεσε τὸν Σερένι.[17] Δήλωσε τότε ὅτι τὸ κόμμα δὲν ἐπιζητοῦσε νὰ ἐπιβάλει στὸν κόσμο τῆς διανόησης τὴν δική του ἀπόλυτη ἀλήθεια, ἀλλὰ νὰ συνδιαλεχθεῖ μαζί του κριτικά. Καὶ μετὰ ἦρθε τὸ κοσμογονικὸ 1956. Τὸ 20ό Συνέδριο τοῦ ΚΚΣΕ ἔγινε τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1956. Στὴν ἐναρκτήρια εἰσήγησή του ὁ Ν. Χρουστσὼφ ἀναγνώρισε τὴν δυνατότητα τοῦ κοινοβουλευτικοῦ δρόμου πρὸς τὸν σοσιαλισμό. Καὶ στὴν μυστικὴ τελευταία συνεδρία κατήγγειλε τὰ ἐγκλήματα τοῦ Στάλιν. Ὁ Τολιάττι, ποὺ ἦταν παρών, κατανόησε ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ μιὰ ἀποσταθεροποιητικὴ τεκτονικὴ μετακίνηση. Κατὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴν Ἰταλία ἀποσιώπησε τὴν καταδίκη τοῦ Στάλιν. Ὅταν ὅμως ὁ «μυστικὸς λόγος» δημοσιεύθηκε τὸν Ἰούνιο στοὺς New York Times, ἡ ἔκρηξη ἦταν ἐκκωφαντική.[18] Σὲ μιὰ συνέντευξή του στὸ φιλοκομμουνιστικὸ περιοδικὸ Nuovi Argomenti ποὺ διηύθυνε ὁ Ἀλμπέρτο Μοράβια ὑπογράμμισε, πρῶτον, ὅτι τὸ 20ὸ Συνέδριο εἶχε ἀποδεχθεῖ τοὺς διαφορετικοὺς ἐθνικοὺς δρόμους πρὸς τὸν σοσιαλισμό. Ὁ «πολυκεντρισμός», ἡ «ἑνότητα μέσα στὴ διαφορὰ» θὰ εἶναι στὸ ἑξῆς ἡ καταστατικὴ συνθήκη τοῦ διεθνοῦς κομμουνιστικοῦ κινήματος. Τὸ μέγεθος τῶν ἐγκλημάτων τοῦ Στάλιν, «ποὺ τὸ ἴδιο τὸ σοβιετικὸ κόμμα φανέρωσε», εἶχε ὁδηγήσει στὴν κατάλυση τῆς «σοσιαλιστικῆς νομιμότητας» καὶ ἀκόμα σὲ «ἐκφυλισμὸ» τοῦ συστήματος. Ὅμως, τὸ νὰ ἀποδίδονται οἱ παραμορφώσεις αὐτὲς στὸν χαρακτήρα ἑνὸς προσώπου εἶναι ἀνεπαρκές. Πρέπει νὰ ἀναζητηθοῦν τὰ δομικά, κοινωνικὰ αἴτια. Βεβαίως τὸ σοβιετικὸ σύστημα παραμένει στὴν οὐσία του «δημοκρατικό», ἕνας ἀνώτερος κοινωνικὸς σχηματισμὸς σὲ σύγκριση μὲ τὴν καπιταλιστικὴ Δύση. Ἡ ἀναφορὰ στὸν σοβιετικὸ «ἐκφυλισμὸ» προκάλεσε ἔκρηξη ὀργῆς τῆς σοβιετικῆς ἡγεσίας, τὴν ὁποία δὲν κατεύνασε ἡ διαβεβαίωση τῶν Ἰταλῶν ὅτι ἦταν καὶ θὰ εἶναι πάντα ἀπὸ τὴν ἴδια μεριὰ τῶν χαρακωμάτων μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ὁ ἡγέτης τοῦ Ἰταλικοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος Παλμίρο Τολιάττι, 1963. © Mondadori / Getty Images / Ideal Image Ἡ Μεγάλη Ὀκτωβριανὴ Ἐπανάσταση τοῦ λαοῦ τῆς Οὑγγαρίας τὸ 1956 ὑπῆρξε ἡ πιὸ «συκοφαντημένη ἐπανάσταση» (la rivoluzione calunniata) τῆς πρόσφατης ἱστορίας – γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε τὸν τίτλο τοῦ πολυσυζητημένου βιβλίου τοῦ Φεντερίκο Ἀρτζεντιέρι.[19] Ὁ κομμουνιστικὸς τύπος διέσπειρε τὰ πιὸ ἀναίσχυντα ψέματα: ὅτι ἡ CIA χρηματοδοτοῦσε ἀπὸ καιρὸ δίκτυο ἀντεπαναστατικῶν ὁμάδων, ὅτι ἀμερικανικὰ ἀεροπλάνα ἔκαναν ρίψεις ὅπλων, ὅτι σημειώνονταν μαζικὲς δολοφονίες κομμουνιστῶν, ὅτι οἱ ἐξεγερμένοι σκόπευαν νὰ ἀποκαταστήσουν τὸ φασιστικὸ καθεστὼς Χόρτυ. Τὸ Σοσιαλιστικὸ Κόμμα τοῦ Πιέτρο Νέννι, στενὸς σύμμαχος τοῦ ΙΚΚ ἀπὸ τὸ 1944 καὶ λενινιστικῆς ἐπίσης ἰδεολογίας, κατήγγειλε τὴν σοβιετικὴ ἐπέμβαση καὶ ἔβαλε τέρμα στὴ συμμαχία. Ὁ Νέννι ἐπέστρεψε τὸ βραβεῖο Στάλιν ποὺ τοῦ εἶχε ἀπονεμηθεῖ τὸ 1952. Μέσα στὸ κόμμα του ὑπῆρχε ὅμως καὶ μιὰ φιλοσοβιετικὴ μειοψηφία ποὺ ὑπερασπιζόταν τὴν αἱματηρὴ καταστολὴ στὴ Βουδαπέστη. Ἦταν οἱ ἐπονομαζόμενοι «φίλοι τῶν ἁρμάτων μάχης» (carristi), ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους καὶ ὁ μέλλων πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας Σάντρο Περτίνι. Ὁ Τζόρτζιο Ναπολιτάνο, ἐπιφανὲς κομμουνιστικὸ στέλεχος καὶ ἀπὸ τοὺς ὑποστηρικτὲς τότε τῆς σοβιετικῆς εἰσβολῆς, παραδέχθηκε ὡς πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας τὸ 2006 ὅτι «ὁ Νέννι εἶχε δίκιο» καὶ οἱ θέσεις τοῦ ΙΚΚ γιὰ τὴν Οὑγγαρία ἦταν λανθασμένες.[20] Σήμερα σύμπασα ἡ εὐρωπαϊκὴ ἀριστερά, κομμουνιστικὴ καὶ μή, ἀναγνωρίζει καὶ τιμᾶ τὸν ἡρωισμὸ καὶ τὸ δημοκρατικὸ φρόνημα τοῦ οὑγγρικοῦ λαοῦ τὸ ’56. Μὲ τὴν ἐξαίρεση τοῦ ΚΚΕ καὶ μεγάλης μερίδας τοῦ ἑλληνικοῦ «ριζοσπαστισμοῦ». Ὁ Ἀρτζεντιέρι δημοσίευσε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ τηλεγράφημα ποὺ ἔστειλε ὁ Τολιάττι στὸ ΚΚΣΕ στὶς 30.10.1956. Τοὺς θέτει ὑπόψη ὅτι ἡ κυβέρνηση Νάγκυ παίρνει ἐπικίνδυνο ἀντιδραστικὸ δρόμο, καὶ ζητάει νὰ μάθει τί σκοπεύουν νὰ πράξουν. Πρόκειται γιὰ προτροπὴ γιὰ χρήση στρατιωτικῆς βίας. Κατὰ τὴν μαρτυρία τοῦ Ἰνγκράο ποὺ τὸν ἐπισκέφθηκε ἀναστατωμένος τὴν νύχτα τῆς δεύτερης σοβιετικῆς εἰσβολῆς, στὶς 4 Νοεμβρίου, ὁ Τολιάττι τοῦ εἶπε ὅτι ὅταν ἔμαθε τὰ νέα «ἤπιε ἄλλο ἕνα ποτήρι κρασί».[21] Ἡ πλειοψηφία τῶν μελῶν καὶ στελεχῶν τοῦ ΙΚΚ ὑποστήριζαν τὴν γραμμὴ Τολιάττι. Ξεσηκώθηκαν ὅμως διαμαρτυρίες ἀνάμεσα κυρίως στοὺς διανοούμενους καὶ τὰ ἀνώτερα στελέχη τοῦ κόμματος. Ὁ νεότατος τότε Ὀκέττο δημοσίευσε σὲ φοιτητικὴ ἐφημερίδα τοῦ Μιλάνου μαχητικὴ ὑπεράσπιση τῶν ἐξεγερμένων τῆς Βουδαπέστης. Ὁ σπουδαῖος Ντὶ Βιττόριο, ἀρχηγὸς τῆς Κομμουνιστικῆς Ἐργατικῆς Συνομοσπονδίας, διαφώνησε δημοσίως μὲ τὴν καταδίκη τῆς οὑγγρικῆς ἐπανάστασης, ἀλλὰ ὁ Τολιάττι τὸν ἀνάγκασε νὰ ἀνακαλέσει. Ὁ Μπερλινγκουὲρ ὑπερασπίσθηκε τὸν Ντὶ Βιττόριο, ἂν καὶ τελικὰ συντάχθηκε καὶ αὐτὸς μὲ τὴν ἐπίσημη θέση. Ἡ πιὸ σημαντικὴ ὅμως διαφωνία ἦταν τὸ Μανιφέστο τῶν 101, ποὺ συντάχθηκε μὲ πρωτοβουλία τοῦ ἐπιφανοῦς κομμουνιστῆ κοινοβουλευτικοῦ Ἀντόνιο Τζιολίττι, ἐγγονοῦ τοῦ μεγάλου φιλελεύθερου πολιτικοῦ. Ζητοῦσε καταδίκη τῆς σοβιετικῆς βίας καὶ ἐλεύθερη συζήτηση μέσα στὸ κόμμα γιὰ τὰ γεγονότα. Τὸ κείμενο ὑπέγραφαν οἱ πιὸ σημαντικοὶ κομμουνιστὲς διανοούμενοι, ὅπως ὁ Λούτσιο Κολέττι, ὁ Πάολο Σπριάνο, ὁ Ρέντσο ντὶ Φελίτσε, ὁ Ἔλιο Πέτρι κ.ἄ. Ἡ Οὐνιτὰ ἀρνήθηκε νὰ τὸ δημοσιεύσει. Ὁ Τζιολίττι ἀποχώρησε ἀπὸ τὸ κόμμα στὸ 8ο Συνέδριο τοῦ Δεκεμβρίου 1956. Ὁμοίως καὶ ἡ πλειοψηφία αὐτῶν ποὺ ὑπέγραψαν τὸ Μανιφέστο, μαζὶ μὲ χιλιάδες ἄλλους διανοούμενους. Ἦταν ἡ ἀρχὴ τοῦ lungo addio. Ἡ ἀναταραχὴ στὸ ΙΚΚ ἦταν βαθιὰ καὶ διαρκής. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ἐπίσημη θέση τοῦ κόμματος ἦταν ὅτι τελικὰ ἡ σοβιετικὴ ἐπέμβαση ἦταν ἕνα ἀναγκαῖο κακό. Στὸ 8ο Συνέδριο ὁ Τολιάττι ἐδήλωνε σαφῶς ὅτι ἡ πρωταρχικὴ αἰτία γιὰ τὴν κρίση ἦταν «τὰ λάθη» τοῦ οὑγγρικοῦ ΚΚ, ποὺ «ἔδωσαν τὴν εὐκαιρία» στὸν ἰμπεριαλισμὸ νὰ ἀναπτύξει τὶς ἀνατρεπτικές του δραστηριότητες. Ἐπανέλαβε βέβαια ὅλες τὶς κατάπτυστες συκοφαντίες, ἀνεβάζοντας μάλιστα τὸ ποσὸ ποὺ δῆθεν δαπάνησε ἡ CIA γιὰ νὰ χρηματοδοτήσει τὴν «λευκὴ τρομοκρατία» στὰ 500 ἑκατομμύρια δολάρια.[22] Ἔκλεισε μὲ τὴν ἐπαναβεβαίωση τοῦ «ἰταλικοῦ δρόμου» πρὸς τὸν σοσιαλισμὸ μέσα ἀπὸ τὴν συνταγματικὴ νομιμότητα, καθὼς καὶ τοῦ «πολυκεντρισμοῦ». Ὅσο κρυμμένο κι ἂν ἦταν αὐτὸ τὸ ἄνοιγμα κάτω ἀπὸ τὴν ἀποκρουστικὴ ἐπιδοκιμασία τῆς σφαγῆς τῶν δημοκρατῶν στὴν Βουδαπέστη, ἄφηνε περιθώριο γιὰ τὴν συνέχιση τῆς δημοκρατικῆς διαμαρτυρίας στὸ κόμμα. Ὁ Τολιάττι προσπαθοῦσε νὰ συνδυάσει τὸν «σιδερένιο δεσμὸ» μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση μὲ τὴν κριτικὴ σκέψη τῶν διανοουμένων καὶ τῆς ἀντισταλινικῆς μερίδας τῆς ἡγεσίας, μιὰ ἀσταθέστατη ἀκροβασία. Ὁ Τζιουζέπε Μπόφφα λέει ὅτι ἡ στήριξη τοῦ ΙΚΚ στὴν σοβιετικὴ εἰσβολὴ ἦταν «μὲ σφιγμένα δόντια» (a denti stretti) καὶ συμπεραίνει ὅτι μέσα στὴν παθιασμένη ἀντιπαράθεση τῆς ἐποχῆς δημιουργήθηκαν «οἱ προϋποθέσεις τοῦ εὐρωκομμουνισμοῦ».[23] Στὴν παγκόσμια σύνοδο τῶν κομμουνιστικῶν κομμάτων τοῦ 1957, τὴν μοναδικὴ στὴν ὁποία μετεῖχε καὶ ὁ Μάο Τσετούνγκ, τὸ ἰταλικὸ ΚΚ βρέθηκε πάλι στὸ ἑδώλιο. Ἡ συνδιάσκεψη ἀνακήρυξε τὸν «ρεβιζιονισμὸ» ὡς τὸν κύριο κίνδυνο γιὰ τὸ κομμουνιστικὸ κίνημα, μὲ ρητὴ ἀναφορὰ στὴν Γιουγκοσλαβία ἡ ὁποία ἔγινε πάλι τὸ μαῦρο πρόβατο. Καταγγέλθηκαν καὶ οἱ «κοινοβουλευτικὲς αὐταπάτες» ποὺ εἶχαν μολύνει κόμματα τῆς καπιταλιστικῆς Δύσης. Ἡ ἀναφορὰ αὐτὴ στόχευε τὸ ἰταλικὸ κόμμα, ὅπως κατέστη σαφὲς ὅταν ὁ Ζὰκ Ντυκλὸ τοῦ γαλλικοῦ ΚΚ καταφέρθηκε ἀνοιχτὰ κατὰ τῶν ἰταλῶν συντρόφων γιὰ ρεφορμισμὸ καὶ παρέκκλιση ἀπὸ τὸν προλεταριακὸ διεθνισμό. Ἐξοργισμένοι οἱ Ἰταλοὶ ἀπευθύνθηκαν στὴν σοβιετικὴ ἡγεσία ζητώντας νὰ μάθουν ἂν ἡ παρέμβαση Ντυκλὸ ἦταν κατὰ δική τους προτροπή. Ἂς σημειωθεῖ ὅτι ἡ ὑποστήριξη τῶν γάλλων κομμουνιστῶν στὴν σοβιετικὴ εἰσβολὴ στὴν Οὑγγαρία ἦταν καταφανῶς διαφορετικὴ ἀπὸ τῶν ἰταλῶν. Οἰ γάλλοι πανηγύρισαν τὴν αἱματηρὴ καταστολὴ ὡς μεγάλη νίκη τῆς διεθνοῦς ἐργατικῆς τάξης καὶ τῆς εἰρήνης, μὲ προσχηματικὲς μόνο ἐπικρίσεις τῆς «ἀνεπάρκειας» τῆς οὑγγρικῆς ἡγεσίας – καὶ χωρὶς ἐσωκομματικὴ διαφωνία. Ἐπιβεβαίωσαν ἔτσι τὸν βαθὺ καὶ ἄκαμπτο σταλινισμό τους, ποὺ θὰ ἐρχόταν καὶ ἀργότερα στὸ προσκήνιο μὲ τὴν καιροσκοπικὴ καὶ ἐργαλειακὴ προσέγγισή τους στὶς ἰδέες τοῦ εὐρωκομμουνισμοῦ. Στὸ ΚΚΕ ἡ νεοσταλινικὴ ἐκστρατεία κατὰ τοῦ ρεβιζιονισμοῦ ἐκδηλώθηκε μὲ τὴν διαγραφὴ τοῦ Λευτέρη Ἀποστόλου, μιᾶς ἀπὸ τὶς εὐγενικότερες φυσιογνωμίες τῆς ἑλληνικῆς ἀριστερᾶς, καὶ τὴν κριτικὴ κατὰ τοῦ Δ. Παρτσαλίδη. Διαμορφώνονταν ἔτσι οἱ προϋποθέσεις γιὰ τὴν διάσπαση τοῦ 1968, ποὺ ἦταν ἡ μήτρα γιὰ τὴν ἐκδήλωση (ὅποιου) εὐρωκομμουνισμοῦ καὶ παρ’ ἡμῖν. Τὸ 1957 ζητήθηκε ἡ γνώμη τοῦ Τολιάττι γιὰ τὴν ἐπικείμενη ἐκτέλεση τοῦ Ἴμρε Νάγκυ. Συμφώνησε χωρὶς δισταγμό. Ζήτησε μόνο νὰ ἀναβληθεῖ ἡ ἐκτέλεση γιὰ μετὰ τὶς ἰταλικὲς ἐκλογὲς τοῦ Μαΐου 1958, γιὰ νὰ μὴν ἐπηρεάσει ἀρνητικὰ τὰ ποσοστὰ τοῦ κόμματος. Ὁ Νάγκυ ἐκτελέστηκε στὶς 15 Ἰουνίου. Μέχρι τότε ὁ κομμουνιστικὸς τύπος ἔγραφε ὅτι ὁ μαρτυρικὸς ἡγέτης «φιλοξενοῦνταν» στὴν Ρουμανία ὑπὸ ἄνετες συνθῆκες καὶ βρισκόταν σὲ τακτικὴ ἐπικοινωνία μὲ τὴν οἰκογένειά του.[24] Τὴν ἀναβίωση τῆς ἀντισταλινικῆς ἐκστρατείας, ποὺ ἐπισφραγίσθηκε μὲ τὸ 22ο συνέδριο τοῦ σοβιετικοῦ κόμματος τὸ 1961 καὶ τὴν ἀποβολὴ τοῦ πτώματος τοῦ Στάλιν ἀπὸ τὸ μαυσωλεῖο τῆς Κόκκινης Πλατείας, ὁ Τολιάττι τὴν ἀντιμετώπισε μὲ δυσπιστία. Δὲν ἔτρεφε προσωπικὴ ἐκτίμηση στὸν Χρουστσὼφ καὶ ἦταν ἀντίθετος στὴν μετονομασία τοῦ Στάλινγκραντ. Εἶχε κατανοήσει ὅτι οἱ συνεχιζόμενοι κραδασμοὶ εἶχαν ἤδη διαβρώσει ἐπικίνδυνα τὰ θεμέλια ἑνὸς ἔτσι κι ἀλλιῶς σαθροῦ συστήματος.[25] Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1964, λίγες ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατό του, συνέταξε στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση ὅπου βρισκόταν γιὰ διακοπὲς τὸ γνωστὸ «Ὑπόμνημα τῆς Κριμαίας», ποὺ ἦταν καὶ ἡ πολιτική του διαθήκη. Ἀναφερόμενος στὴν ὀξυνόμενη αντιδικία ἀνάμεσα στὴν σοβιετικὴ καὶ τὴν κινεζικὴ ἡγεσία ἐπιχειρηματολογοῦσε ὅτι οἱ διαφορὲς στοὺς κόλπους τοῦ διεθνοῦς κινήματος δὲν ἐπιτρέπεται νὰ λύνονται μὲ ἀφορισμοὺς καὶ ἀποκλεισμούς, ἀλλὰ μόνο μὲ ἐλεύθερο καὶ ἰσότιμο διάλογο, ἐπιβεβαίωνε τὴν αὐτονομία τῶν ἐθνικῶν δρόμων ἀλλὰ καὶ τὴν σταθερὴ ἀφοσίωση τῶν ἁπανταχοῦ κομμουνιστῶν στὴν σοβιετικὴ πατρίδα. Προβάλλουν ἐδῶ ἀνάγλυφα οἱ «δύο ψυχὲς» τοῦ ἰταλικοῦ κομμουνισμοῦ. Ὁ Ἴταλο Καλβίνο περιγράφει τὸν διχασμὸ μὲ ψυχολογικὴ ἀμεσότητα: «Ἐμεῖς οἱ ἰταλοὶ κομμουνιστὲς ἤμασταν σχιζοφρενεῖς. … Μιὰ πλευρὰ τοῦ μυαλοῦ μας ἦταν καὶ ἤθελε νὰ εἶναι μάρτυρας τῆς ἀλήθειας, γιὰ νὰ ἐκδικηθοῦμε τὶς ἀδικίες ποὺ ὑπέφεραν οἱ ἀδύναμοι καὶ οἱ καταπιεσμένοι, γιὰ νὰ ὑπερασπισθοῦμε τὴν δικαιοσύνη ἐνάντια σὲ κάθε αὐθαιρεσία. Ἡ ἄλλη πλευρὰ δικαιολογοῦσε τὶς ἀδικίες, τὶς αὐθαιρεσίες, τὴν τυραννία τοῦ κόμματος, τοῦ Στάλιν, ὅλα στὸ ὄνομα τοῦ Σκοποῦ». Καὶ θυμᾶται καὶ τὶς ὁδηγίες τοῦ Παγιέττα στοὺς νέους κομμουνιστές: «Ὅταν ἡ ἐπιλογὴ εἶναι ἀνάμεσα στὴν ἐπανάσταση καὶ τὴν ἀλήθεια, ὁ ἐπαναστάτης πάντα ἐπιλέγει τὴν ἐπανάσταση».[26] Τί ἐφιαλτικὴ διδασκαλία! Ὅμως στὸ ἑξῆς ἡ μαύρη καὶ ἡ λευκὴ ψυχὴ γινόταν ὅλο καὶ δυσκολότερο ἰδεολογικά, πολιτικὰ καὶ ἠθικὰ νὰ συμβιώνουν μέσα στὸ ἴδιο σῶμα. Καὶ ἦταν ὁ Ἐνρίκο Μπερλινγκουὲρ ποὺ θὰ ἀναλάμβανε τὸ μεγαλειῶδες καὶ ἐναγώνιο ἔργο νὰ τὶς χωρίσει. 4. Ἡ ἄνοιξη τῆς Πράγας καὶ ἡ ἄνοδος τοῦ Μπερλινγκουὲρ Τὸ 1964 Γραμματέας τοῦ ΙΚΚ ἀνέλαβε ὁ παλαίμαχος ἀντιστασιακὸς ἡγέτης Λουίτζι Λόνγκο. Τὸν Ὀκτώβριο κιόλας τὸ ΙΚΚ ἀπέστειλε ἀντιπροσωπία στὴ Μόσχα ὑπὸ τὸν Μπερλινγκουὲρ γιὰ νὰ διερευνήσει τὶς συνθῆκες τῆς ἀπομπομπῆς τοῦ Χρουστσώφ. Ὁ «σιδερένιος δεσμὸς» ἄρχιζε νὰ χαλαρώνει. Ἡ θέση τῶν προβεβλημένων ἡγετῶν σχετικὰ μὲ τὶς δίκες τῶν Ἀ. Σινιάφσκυ καὶ Γ. Ντάνιελ ἦταν μιὰ ἐπιστροφὴ στὴν σταλινικὴ δουλοφροσύνη, μὲ τὸν Παγιέττα νὰ δηλώνει ὅτι ὁ ἐγκλεισμὸς τῶν συγγραφέων στὸ Γκουλάγκ ἦταν νόμιμος καὶ δίκαιος. Ὅμως γιὰ πρώτη φορὰ ὁ κομματικὸς τύπος δημοσίευσε τότε τὶς ἀπόψεις τῶν διαφωνούντων, μὲ πρῶτο πάλι τὸν ἐμβληματικὸ Οὐμπέρτο Τερρατσίνι. Ἡ «ἄνοιξη τῆς Πράγας» ἦταν τὸ σημεῖο χωρὶς ἐπιστροφή. Παραδόξως ἡ στάση τοῦ ΙΚΚ ἦταν καταρχὴν μιὰ ἐπιβεβαίωση τῆς τολιαττικῆς doppiezza. Τὸ κόμμα ἐπιδοκίμασε τὶς ἀλλαγὲς Ντοῦμπτσεκ, ἐπειδὴ ἡ πρωτοβουλία γιὰ τὴν χαλάρωση τῆς δικτατορίας ἐλήφθη ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ κόμμα καὶ ἂν πετύχαινε θὰ στερέωνε τὸ μονοπώλιο τῆς ἐξουσίας του. Τὸ πραξικόπημα τοῦ 1948 ἦταν, ὑποτίθεται, μιὰ «ἐπανάσταση» ποὺ δημιούργησε τὴν ἱστορικὰ ἀνώτερη μορφὴ τῆς «ἐργατικῆς ἐξουσίας», ἡ ὁποία δὲν ἔπρεπε ἐπ’ οὐδενὶ νὰ διακυβευθεῖ. Καὶ τὸ προσφορότερο μέσο ἦταν ἡ διόρθωση τῶν «λαθῶν» ἐκ τῶν ἄνω. Ὁ Λόνγκο ἐπισκέφθηκε τὴν Πράγα καὶ τόνιζε τὸν «σοσιαλιστικὸ χαρακτήρα» τῶν ἀλλαγῶν. Τὸν Ἰούνιο ὁ Ντοῦμπτσεκ κατάργησε τὴν λογοκρισία – καὶ τὰ πράγματα δυσκόλεψαν. Προφανῶς στὴν «ἀνώτερη μορφὴ δημοκρατίας» δὲν περιλαμβάνεται ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου. Ἀμέσως κυκλοφόρησε τὸ περίφημο «Μανιφέστο τῶν 2000 λέξεων». Γραμμένο ἀπὸ ἕναν κομμουνιστὴ λογοτέχνη, τὸν Λούντβικ Βάκουλικ, δήλωνε ὅτι στὶς τάξεις τοῦ ΚΚ βρίσκονταν τὰ ἔντιμα καὶ ἱκανὰ στελέχη τῆς χώρας ποὺ ὄφειλαν νὰ ἡγηθοῦν στὴν ἀποκατάσταση τῶν πολιτικῶν καὶ συνδικαλιστικῶν ἐλευθεριῶν καὶ τῆς ἰσοτιμίας στὶς διεθνεῖς της σχέσεις. Τὸ κείμενο αὐτὸ προκάλεσε τὴν ὀργὴ τῆς σοβιετικῆς ἡγεσίας. Θύμιζε τὸ οὑγγρικὸ προηγούμενο. Κι ἔτσι ἐλήφθη ἡ ἀπόφαση γιὰ τὴν στρατιωτικὴ καταστολὴ τῆς «ἄνοιξης». Ενρίκο Μπερλινγκουέρ © Mondadori / Getty Images / Ideal Image Ἡ Οὐνιτὰ δὲν δημοσίευσε τὸ μανιφέστο, ἀλλὰ τὴν ὁμοβροντία τῶν ἐπικρίσεων τοῦ ἀνατολικοευρωπαϊκοῦ τύπου: οἱ τσεχοσλοβάκοι ρεβιζιονιστὲς παρέδιδαν ἀμαχητὶ τὸν «ἡγετικὸ ρόλο» τοῦ κόμματος στὶς ἀντεπαναστατικὲς δυνάμεις. Τὰ στρατεύματα τοῦ Συμφώνου τῆς Βαρσοβίας περικύκλωσαν τὴν Τσεχοσλοβακία ὑπὸ τὸ πρόσχημα γυμνασίων. Ἀλλὰ ἡ Οὐνιτὰ χαιρέτιζε τὸν ἐκβιασμὸ τοῦ Ντοῦμπτσεκ ἀπὸ τοὺς Μπρέζνιεφ, Οὔλμπριχτ καὶ Σία στὴν Τσέρνα καὶ Μπρατισλάβα ὡς ὕψιστο παράδειγμα «ἀδελφικῶν σχέσεων» ἀνάμεσα στὶς σοσιαλιστικὲς χῶρες. Στὴν Direzione ὁ Λόνγκο ἐδήλωνε ὅτι ἡ Τσεχοσλοβακία ἀντιμετώπιζε δύο «καταστροφικὲς ἐναλλακτικὲς» ποὺ ἔπρεπε ὁπωσδήποτε νὰ ἀποστραποῦν: ἡ μία ἦταν ἡ ἀποκατάσταση τῆς «ἀστικῆς δημοκρατίας» καὶ τῆς ἐλεύθερης οἰκονομίας, καὶ ἡ ἄλλη ἡ στρατιωτικὴ εἰσβολὴ τῶν ἀνατολικοευρωπαϊκῶν χωρῶν. Τὴν ἑπομένη τῆς εἰσβολῆς, στὶς 21 Αὐγούστου, ὁ τίτλος τῆς Οὐνιτὰ ἦταν, ἀορίστως, «Δραματικὲς ὧρες στὴν Πράγα». Ἡ βίαιη ἀπαγωγὴ Ντοῦμπτσεκ καὶ Σβόμποντα στὴν Μόσχα ἀποσιωπήθηκε. Ἴσως παραθέριζαν καὶ αὐτοί, ὅπως τὸ 1956 ὁ Νάγκυ. Ὅταν ἐπέστρεψαν στὴν Πράγα ὡς θλιβερὰ ἀνδρείκελα πλέον τῆς ξένης κατοχῆς, ἡ Οὐνιτὰ πανηγύριζε γιὰ τὸν ἔντιμο συμβιβασμὸ ἀνάμεσα στὰ ἀδελφὰ κόμματα. Οἱ συζητήσεις στὴν ἡγεσία ἦταν θυελλώδεις.[27] Ὁ Παγιέττα ὑποστήριζε τὴν σκληρὴ καταδίκη τῆς εἰσβολῆς, ἀκόμα κι ἂν εἶχε ἐπαχθεῖς ὑλικὲς συνέπειες γιὰ τὸ κόμμα: ἐννοοῦσε τὴν διακοπὴ τῶν σοβιετικῶν χρηματικῶν ἐπιχορηγήσεων στὸ ΙΚΚ. Ὁ Τερρατσίνι ἦταν κατηγορηματικὸς ὅτι ὁ κομμουνισμὸς δὲν μπορεῖ πιὰ νὰ ταυτίζεται μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ὁ Μπερλινγκουὲρ συμφώνησε λέγοντας ὅτι στὸ ἑξῆς «τίποτα δὲν μποροῦσε νὰ εἶναι ὅπως πρὶν στὶς σχέσεις μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση». Ὁ Λόνγκο ὑποστήριξε ὅτι ἔπρεπε νὰ ἐκφρασθεῖ ἡ διαφωνία μὲ τὴν εἰσβολή, μὲ μιὰ ταυτόχρονη ὅμως ἐπιβεβαίωση τοῦ «προλεταρικοῦ διεθνισμοῦ». Εἶχε ὑπόψη του ὅτι ἡ πλειοψηφία τῆς κομματικῆς βάσης καὶ τοῦ στελεχικοῦ δυναμικοῦ ὑποστήριζαν τὴν σοβιετικὴ ἐπέμβαση. Καὶ ὅτι ἂν προχωροῦσαν σὲ ρήξη μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση, ἡ φιλοσοβιετικὴ μερίδα τῆς ἡγεσίας θὰ συγκροτοῦσε μὲ σοβιετικὴ στήριξη ἕνα ἀντίπαλο κομμουνιστικὸ κόμμα. Στὴν ἐπίσημη ἀνακοίνωση τοῦ ΙΚΚ διατυπώνεται ἡ «ἰσχυρὴ ἀποδοκιμασία» τῆς εἰσβολῆς, μὲ τὴν παράλληλη βεβαίωση ὅτι οἱ ἰταλοὶ κομμουνιστὲς θὰ εἶναι πάντοτε στὸ ἴδιο χαράκωμα μὲ τὶς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ. Ἦταν τὸ παλιὸ διπλὸ παιγνίδι. Μὲ τὴν κρίσιμη τώρα διαφορὰ ὅτι ἡ ἀποδοκιμασία τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης περνοῦσε στὸ προσκήνιο. Στὴν διεθνὴ διάσκεψη τῶν κομμουνιστικῶν κομμάτων τὸ 1969 ὁ Μπερλινγκουέρ, ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ ΙΚΚ, ἀρνήθηκε νὰ ὑπογράψει τὰ κεφάλαια τοῦ ἀνακοινωθέντος ποὺ ἀναφέρονταν στὸν καθοδηγητικὸ ρόλο τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης στὸ διεθνὲς κίνημα. Τὸ 1972 ὁ Μπερλινγκουὲρ ἐξελέγη Γραμματέας τοῦ κόμματος. Ἦταν τὰ χρόνια τοῦ πολέμου στὸ Βιετνάμ, ἀλλὰ καὶ τῆς ὕφεσης. Μπρέζνιεφ καὶ Νίξον ἀγκαλιάζονταν θερμὰ στὴν Μόσχα τὸ καλοκαίρι τοῦ 1972. 5. Ἡ κοσμογονία Μπερλινγκουέρ: «ἱστορικὸς συμβιβασμός», «εὐρωκομμουνισμός», καὶ ἡ «ρήξη» (lo strappo) μὲ τὸν λενινινισμὸ Ὁ Μπερλινγκουὲρ ἦταν γόνος μεγαλοαστικῆς οἰκογένειας τῆς Σαρδηνίας, μὲ δημοκρατικὲς καὶ καθολικὲς ρίζες. Ὁ πατέρας του τὸν συνέστησε στὸν Τολιάττι, ὁ ὁποῖος τὸν προώθησε νεότατο στὴν ἡγεσία τοῦ ΙΚΚ. Ἔγινε γραμματέας τῆς κομματικῆς νεολαίας καὶ μέλος κατευθείαν τῆς Direzione. Tὸ 1957 ἔγινε πρόεδρος τῆς Διεθνοῦς Δημοκρατικῆς (: δηλαδὴ κομμουνιστικῆς) Νεολαίας μὲ ἕδρα τὴν Βουδαπέστη, μὲ ἀντιπροέδρους τὸν Ἔριχ Χόνεκερ καὶ τὸν Χοὺ Γιαομπὰνγκ, τὸν μετέπειτα μεταρρυθμιστὴ γραμματέα τοῦ κινεζικοῦ ΚΚ. Ἡ διαπαιδαγώγησή του ἦταν ὑποδειγματικὰ σταλινική. Μετὰ τὴν πρώτη ἐπίσκεψή του στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση δήλωνε ἐκστασιασμένος: «Ἡ εὐτυχισμένη σοβιετικὴ νεολαία τραγουδάει στὶς πλατεῖες τὰ ἀγαπημένα της τραγούδια. Πόσο ὡραῖο εἶναι νὰ ζεῖ κανεὶς στὴν πατρίδα τῶν Σοβιέτ!». Κι ὅσο γιὰ τὰ σοβιετικὰ κορίτσια: «Στὶς χῶρες τοῦ σοσιαλισμοῦ οἱ γυναῖκες δὲν ἔχουν ἀνάγκη ἀπὸ στολίδια γιὰ νὰ τὶς ἐπιθυμοῦν οἱ ἄντρες. Στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση δὲν ὑπάρχουν γυναῖκες. Ὑπάρχουν μόνο σοβιετικὲς συντρόφισσες».[28] Πόσοι ἀπὸ μᾶς δὲν ξεστόμισαν παρόμοιες ἀνοησίες τὰ χρόνια τῆς ἀνέμελης καὶ ἀνίδεης νιότης. Ὁ Μπερλινγκουὲρ ἦταν συνεσταλμένος, λιτός, εὐγενὴς καὶ ἀντιμετώπιζε πάντα μὲ σεβασμὸ τοὺς ἀντιπάλους του. Ἀπέπνεε μιὰ ἀπροσποίητη ἀνθρωπιὰ ποὺ σὲ αἰχμαλώτιζε. Γι’ αὐτὸ ἔγινε μὲ τὸν καιρὸ il più amato, ἕνας ἡγέτης ἀγαπημένος ἀπὸ λαϊκὲς μᾶζες πέρα ἀπὸ κομματικὰ ὅρια. Ἡ ἀνάδειξή του σηματοδοτοῦσε ὄχι μόνο μιὰ ἰδεολογική, ἀλλὰ καὶ μιὰ ἀνθρωπολογικὴ ἀλλαγὴ παραδείγματος γιὰ τὸ κόμμα του. Τὸ ἀνθρώπινο μεγαλεῖο του ἀναγνωρίζεται σήμερα ἀπ’ ὅλους. Δυὸ ἀπὸ τὶς πρῶτες ἐνέργειές του εἰκόνιζαν σαφῶς τὸ πνεῦμα καὶ τὴν προοπτικὴ τῆς ἡγεσίας του. Εἰσηγήθηκε τὴν κατάργηση τοῦ ἄρθρου 5 τοῦ καταστατικοῦ τοῦ κόμματος, ποὺ ἀπαιτοῦσε ἀπὸ τὰ μέλη του νὰ ἐμφοροῦνται ἀπὸ τὶς ἰδέες τοῦ μαρξισμοῦ-λενινισμοῦ καὶ νὰ ἐργάζονται γιὰ τὴν διάδοσή τους. Σὲ μία σημαδιακὴ ἀνταλλαγὴ ἐπιστολῶν μὲ ἕναν καθολικὸ ἐπίσκοπο βεβαίωνε ὅτι τὸ ΙΚΚ δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπιβάλει στοὺς ὀπαδούς του μιὰ ἀθεϊστικὴ ἢ ἀντικληρικαλιστικὴ ἰδεολογία. Σημειωτέον ὅτι ἡ γυναίκα του ἦταν βαθιὰ θρησκευόμενη καθολική. Τὸ 1974 ἔδωσε ἐντολὴ νὰ διαλυθεῖ ὁ παράνομος μηχανισμὸς τοῦ κόμματος. Ἡ «ὥρα Χ» εἶχε πλέον διαγραφεῖ ἀπὸ τὸν πολιτικό του ὁρίζοντα. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1973 ὁ Μπερλινγκουὲρ ἐπισκεπτόταν τὴν Βουλγαρία γιὰ διαβουλεύσεις σχετικὰ μὲ τὴν διεθνὴ σύσκεψη γιὰ τὴν καταδίκη τοῦ ΚΚ Κίνας ποὺ ζητοῦσαν οἱ Σοβιετικοί. Ὑπῆρξε πλήρης καὶ ἐκρηκτικὴ διαφωνία. Ὁ Μπερλινγκουὲρ ἔφυγε ἐσπευσμένα ἀπὸ τὴν Σόφια. Στὸν δρόμο πρὸς τὸ ἀεροδρόμιο, σὲ μιὰ χώρα μὲ ἐλάχιστη κίνηση, ἕνα στρατιωτικὸ φορτηγὸ φορτωμένο μὲ πέτρες ἔπεσε ἐπάνω στὸ αὐτοκίνητό του, σκότωσε τὸν διερμηνέα του καὶ τραυμάτισε σοβαρὰ τὸν ἴδιο. Ἀρνήθηκε νὰ νοσηλευθεῖ σὲ βουλγαρικὸ νοσοκομεῖο καὶ μεταφέρθηκε μὲ ἔκτακτη πτήση στὴ Ρώμη. Σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ ἐπὶ χρόνια στενοῦ του συνεργάτη Ἐμανουέλε Μακαλοῦζο, ὅταν τὸν ρώτησε ἂν πιστεύει ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ ἀτύχημα ὁ Μπερλινγκουὲρ ἀπάντησε ἀρνητικά… Λίγες ἑβδομάδες πρὶν εἶχε ἐπιβληθεῖ ἡ αἱματηρὴ δικτατορία Πινοσὲτ στὴν Χιλή. Ἀπὸ τὸ κρεβάτι τοῦ νοσοκομείου ἔγραψε τρία ἱστορικὰ ἄρθρα στὴν Rinascita σχετικὰ μὲ τὰ γεγονότα ἐκεῖνα. Ἡ βασικὴ ἰδέα ἦταν πὼς ἡ πτώση τοῦ Ἀλλιέντε ὀφειλόταν στὸ ὅτι ἡ ἀριστερὰ παρέμενε μιὰ κοινωνικὴ μειοψηφία. Ἀλλὰ ἀκόμα κι ἂν σὲ μιὰ δημοκρατικὴ χώρα ἡ ἀριστερὰ κατόρθωνε νὰ κερδίσει στὶς ἐκλογὲς τὸ 51%, καὶ πάλι δὲν θὰ κατόρθωνε νὰ κυβερνήσει προοδευτικὰ καὶ ἀποτελεσματικὰ μὲ τὴν μισὴ χώρα ἀπέναντί της. Κάτι τέτοιο εἶναι ἕνας δυνάμει ἐμφύλιος. Αὐτὸ λοιπὸν ποὺ εἶχε ἀνάγκη ἡ χώρα δὲν ἦταν ἁπλῶς ἡ ἀποδοχὴ τῶν συνταγματικῶν θεσμῶν ἀπὸ ὅλα τὰ κόμματα, ἀλλὰ μιὰ συνεννόηση τῶν δημοκρατικῶν δυνάμεων ἀριστερᾶς καὶ κεντροδεξιᾶς πάνω σὲ θεμελιακὲς μεταρρυθμίσεις καὶ γιὰ τὴν ἀπὸ κοινοῦ ἐφαρμογή τους. Αὐτὸς ἦταν ὁ «ἱστορικὸς συμβιβασμός». Δὲν ἦταν ἁπλῶς μιὰ πρόταση γιὰ κυβερνητικὴ συνεργασία ἀριστερᾶς καὶ χριστιανοδημοκρατῶν. Ἀλλὰ ἕνα ὅραμα γιὰ τὴν ὑπέρβαση ἱστορικῶν ρηγμάτων ἀνάμεσα στὸν ἀριστερό, καθολικὸ καὶ φιλελεύθερο κόσμο, ποὺ ἀποσταθεροποιοῦσαν τὴν δημοκρατία καὶ ἔτρεφαν τὸν πολιτικὸ ἐξτρεμισμό.[29] Ἡ προοδευτικὴ πτέρυγα τῆς χριστιανοδημοκρατίας ὑπὸ τὸν Ἄλντο Μόρο ἀνταποκρίθηκε στὴν πρόκληση τοῦ συμβιβασμοῦ καὶ ἄρχισε συνομιλίες γιὰ τὴν πρακτικὴ δρομολόγησή του. Στὶς ἐκλογὲς τοῦ 1976 τὸ ΙΚΚ πέτυχε τὸ ὑψηλότερο ποσοστὸ ποὺ εἶχε ποτὲ συγκεντρώσει (34,4%), λίγο πίσω ἀπὸ τὴν χριστιανοδημοκρατία. Κατὰ τὴν προεκλογικὴ ἐκστρατεία ὁ Μπερλινγκουὲρ δήλωσε ὅτι ὁ δημοκρατικὸς σοσιαλισμὸς ποὺ ἐπαγγελλόταν τὸ κόμμα του εἶχε περισσότερες πιθανότητες νὰ πραγματοποιηθεῖ «κάτω ἀπὸ τὴν ὀμπρέλα τοῦ ΝΑΤΟ» παρὰ κάτω ἀπὸ τὴν σοβιετικὴ κυριαρχία. Ὁ Μπερλινγκουὲρ πῆρε τὴν δύσκολη ἀπόφαση νὰ δώσει ψῆφο ἀνοχῆς σὲ μιὰ μονοκομματικὴ κυβέρνηση τῆς κεντροδεξιᾶς, ὑπὸ τὸν ὅρο τῆς συμμετοχῆς του ΙΚΚ στὴν διαμόρφωση τῆς κυβερνητικῆς πολιτικῆς. Κι ἔτσι, γιὰ πρώτη φορὰ μετὰ τὸ 1947, οἱ κομμουνιστὲς συμμετεῖχαν πάλι στὴν «κυβερνητικὴ περιοχή» (area di governo). Οἱ διεθνεῖς διαστάσεις τῆς νέας πολιτικῆς τοῦ ΙΚΚ ἦταν καὶ αὐτὲς κρίσιμες. Ἀπὸ τὸ βῆμα τοῦ 22ου συνεδρίου τοῦ ΚΚΣΕ, τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1976, ὁ Μπερλινγκουέρ, χωρὶς νὰ ἀναφερθεῖ οὔτε μιὰ φορὰ στὸν Μὰρξ καὶ στὸν Λένιν, διακήρυξε ὅτι τὸ κόμμα του ὑποστήριζε τὴν συμμετοχὴ τῆς Ἰταλίας στὸ ΝΑΤΟ, ἐπιζητοῦσε διάλογο μὲ διάφορες ἰδεολογίες, καὶ θεωροῦσε τὴν πολυκομματικὴ δημοκρατία ὡς ὀργανικὸ συστατικὸ μιᾶς ἐλεύθερης κοινωνίας. Ὁ διερμηνέας δὲν μετέφρασε αὐτὲς τὶς περικοπὲς τοῦ λόγου του. Πάλι στὴν Μόσχα γιὰ τὴν 60ὴ ἐπέτειο τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης ὁ Μπερλινγκουὲρ ἐπανέλαβε, μέσα σὲ παγερὴ σιωπή, ὅτι ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία δὲν εἶναι κάποιο μεταβατικὸ στάδιο στὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη, ἀλλὰ πανανθρώπινο καὶ διαχρονικὸ σύστημα ἀξιῶν. Ἀνάμεσα στὸ ἀχανὲς ἀκροατήριο ἦταν καὶ ὁ Μιχαὴλ Γκορμπατσώφ, ὁ ὁποῖος θὰ ἔγραφε ἀργότερα στὰ ἀπομνημονεύματά του ὅτι τὰ λόγια αὐτὰ σφράγισαν ἔκτοτε τὴν σκέψη του. Ὁ Μπερλινγκουὲρ καθιστοῦσε ἔτσι σαφὲς ὅτι ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση δὲν ἦταν δημοκρατικὴ χώρα, καὶ ὅτι οἱ ἰταλοὶ κομμουνιστὲς δὲν ἀνῆκαν πλέον σὲ κάποιο διεθνὲς κίνημα μὲ κέντρο τὴν Μόσχα, ἀλλὰ σὲ μιὰ εὐρωπαϊκὴ πολιτισμικὴ σφαίρα, μὲ προνομιακὲς σχέσεις ὄχι μόνο μὲ τὶς ἀριστερὲς ἀλλὰ καὶ ὅλες τὶς δημοκρατικὲς δυνάμεις τῆς Εὐρώπης. Αὐτὴ ἦταν ἡ καταστατικὴ ἰδεολογικὴ διακήρυξη τοῦ «εὐρωκομμουνισμοῦ». Τὸ κίνημα αὐτὸ εἶχε λάβει συμβολικὴ μορφὴ κατὰ τὴν συνάντηση τοῦ Ἰταλικοῦ, Γαλλικοῦ καὶ Ἱσπανικοῦ ΚΚ στὴν Μαδρίτη τὸν Μάρτιο τοῦ 1977, ἀλλὰ ἡ πολιτικὴ καὶ ἠθική του δυναμικὴ ἐκπορευόταν ἀπὸ τὴν ζωντανὴ διάνοια τῆς ἰταλικῆς ἀριστερᾶς. Μέσα στὸ πλαίσιο αὐτὸ τὸ ΙΚΚ καλλιέργησε στενὲς σχέσεις μὲ τοὺς γερμανοὺς σοσιαλδημοκράτες. Ἦταν μιὰ προσπάθεια νὰ προωθηθεῖ συντονισμένα ἡ προοδευτικὴ ἀντίληψη τῆς ὕφεσης, ἀκριβῶς τὸ Wandel durch Annäherung («ἀλλαγὴ μέσα ἀπὸ τὴν προσέγγιση») τοῦ Βίλλυ Μπράντ, ποὺ στόχευε στὴν διάλυση τῶν συνασπισμῶν στὴν Εὐρώπη – σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν συντηρητικὴ ἐκδοχὴ τῶν Κίσινγκερ-Μπρέζνιεφ ποὺ ἤθελε τὴν παγίωση τῆς ψυχροπολεμικῆς διαίρεσης τῶν σφαιρῶν ἐπιρροῆς. Στὴ συγκυρία αὐτὴ τὸ ΙΚΚ ἀντιμετώπιζε τὴν συντονισμένη ἐχθρότητα τῶν Ἀμερικανῶν ἀπὸ τὴ μιὰ καὶ τῶν Σοβιετικῶν ἀπὸ τὴν ἄλλη, ποὺ τὴν συνδαύλιζε τὸ ἰσχυρότατο ἀνατολικογερμανικὸ λόμπυ στὶς σοβιετικὲς μυστικὲς ὑπηρεσίες. Τὸ λόμπυ αὐτὸ ἔβλεπε, ὀρθῶς, νὰ ἀπειλεῖται ἡ κρατικὴ ὑπόσταση τῆς Ἀνατολικῆς Γερμανίας ἀπὸ μιὰ ὕφεση τύπου Μπερλινγκουὲρ-Μπράντ, καὶ γι’ αὐτὸ συνέβαλε ἀποφασιστικὰ στὴν ἀνατροπὴ τοῦ δυτικογερμανοῦ καγκελαρίου τὸ 1974.[30] Παράλληλα τὸ ΙΚΚ δήλωνε ἔνθερμη στήριξη στὴν εὐρωπαϊκὴ ἑνοποίηση, τὴν ὁποία παλιότερα τὸ κόμμα κατακεραύνωνε ὡς ἰμπεριαλιστικὴ συνωμοσία. Μία μία οἱ ἱερὲς ἀγελάδες τοῦ τολιαττισμοῦ «δάγκωναν τὸ χῶμα», ὅπως λέει ὁ Ὅμηρος. Ἡ δολοφονία τοῦ Μόρο ἀπὸ τὶς Ἐρυθρὲς Ταξιαρχίες τὸν Μάρτιο τοῦ 1978 ἔβαλε βίαιο τέλος στὶς ἐλπιδοφόρες αὐτὲς προοπτικές. Ἄφησαν τὸ πτῶμα του μπροστὰ στὰ γραφεῖα τοῦ ΙΚΚ, γιὰ νὰ δείξουν ‒ὅπως δήλωσε ὁ Μπερλινγκουὲρ‒ ὅτι οἱ «ἐγκληματίες τρομοκράτες» (criminali terroristi) δὲν στόχευαν μόνο τὴν δημοκρατία, ἀλλὰ καὶ μιὰ γνήσια δημοκρατικὴ ἀριστερά. Μετὰ ἀπὸ ὁμηρία 55 ἡμερῶν στὸ κρησφύγετο τῆς ὁδοῦ Μονταλτσίνι οἱ Ἐρυθρὲς Ταξιαρχίες ἀποφάσισαν νὰ σκοτώσουν τὸν Ἄλντο Μόρο. Τὸν ἔβαλαν μέσα σὲ ἕνα αὐτοκίνητο καὶ τοῦ εἶπαν νὰ σκεπαστεῖ μὲ μιὰ κουβέρτα διότι δῆθεν θὰ τὸν μετέφεραν σὲ ἄλλη τοποθεσία. Ἀφοῦ ὁ Μόρο σκεπάστηκε τὸν δολοφόνησαν μὲ δέκα σφαῖρες. Τὸ πτῶμα βρέθηκε στὶς 9 Μαΐου 1978 στὸ πὸρτ-μπαγκὰζ ἑνὸς κόκκινου Ρενὼ 4 στὴν Ρώμη, στὴν ὁδὸ Καετάνι, συμβολικὰ πολὺ κοντὰ στὴν ὁδὸ Ντέλλε Μποτέγκε Ὀσκοῦρε (ὅπου βρισκόταν ἡ ἕδρα τοῦ ΙΚΚ) ἀλλὰ καὶ στὴν Πλατεία τοῦ Ἰησοῦ (ὅπου βρισκόταν ἡ ἕδρα τῆς Χριστιανοδημοκρατίας). Μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ Μόρο ὁ «ἱστορικὸς συμβιβασμὸς» ἔπνεε τὰ λοίσθια, καθὼς ἡ Ἰταλία βυθιζόταν στὴν πολιτικὴ ἀποσύνθεση, στὴν οἰκονομικὴ δυσπραγία καὶ τὴν ἀχαλίνωτη τρομοκρατία. Ἦταν τὰ «μολυβένια χρόνια» (anni di piombo). Ἡ προγραμματικὴ συνεργασία μὲ τοὺς χριστιανοδημοκράτες τερματίσθηκε καὶ ἡ ἐπιρροὴ τοῦ ΙΚΚ μειωνόταν αἰσθητά. Ἐνεργοποιήθηκε πάλι τὸ παραδοσιακὸ conventio ad excludendum, δηλαδὴ ἡ συνεργασία τῶν ἄλλων κομμάτων γιὰ νὰ ἀποκλεισθοῦν ἀπὸ τὴν κυβέρνηση οἱ κομμουνιστές. Στὸ ἐξωτερικὸ τὸ Γαλλικὸ ΚΚ εἶχε καταγγείλει τὸ 1977 τὸ «κοινὸ πρόγραμμα» τῆς ἀριστερᾶς, ἐπιστρέφοντας σὲ φιλοσοβιετικὲς θέσεις καὶ στὴν καταγγελία τῆς ἑνωμένης Εὐρώπης. Τὸ 1979 χαιρέτισε τὴν σοβιετικὴ εἰσβολὴ στὸ Ἀφγανιστάν, τὴν ὁποία τὸ ΙΚΚ καταδίκασε ὡς ἰμπεριαλιστικὸ ἐπεκτατισμό. Αὐτὸ ἦταν ἡ χαριστικὴ βολὴ στὸν «εὐρωκομμουνισμό». Ἐν τῷ μεταξὺ εἶχε ἀναδειχθεῖ ἕνας δυναμικὸς καὶ ἀδίστακτος ἡγέτης, ὁ Μπετίνο Κράξι. Μὲ τὸ παράδειγμα τοῦ Μιττερὰν στὸ μυαλό του ἔβαλε σκοπὸ νὰ ὑποσκελίσει τὸ ΙΚΚ γιὰ νὰ γίνει τὸ Σοσιαλιστικὸ Κόμμα ἡ κύρια δύναμη τῆς ἀριστερᾶς. Ἀνέλαβε τότε μιὰ σκληρὴ ἰδεολογικὴ ἐπίθεση ἐκμεταλλευόμενος τὴν ἐκ νέου ἀπομόνωση τῶν κομμουνιστῶν. Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1978 δημοσίευσε στὸ περιοδικὸ Espresso ἕνα ἄρθρο μὲ τίτλο «Τὸ σοσιαλιστικὸ εὐαγγέλιο» (Il vangelo socialista), στὸ ὁποῖο ἐπιχειρηματολογοῦσε ὅτι ὁ σοσιαλισμὸς καὶ ὁ μαρξισμὸς-λενινισμὸς εἶναι δύο ἀσύμβατα πράγματα: ὁ πρῶτος εἶναι ἕνα κίνημα ἐλευθερίας μὲ καταβολὲς στὸν Προυντόν, ὁ δεύτερος ἕνας τρομοκρατικὸς δεσποτισμός. Θὰ μποροῦσε κανεὶς στὸ ἀφηρημένο ἐπίπεδο νὰ δώσει δίκιο στὸν Κράξι, παρὰ τὴν ἀδόκιμη ἀναφορὰ στὸν Προυντόν: ἡ ἀντιλενινιστικὴ σοσιαλδημοκρατία μαρξιστικὴ ἦταν, κι ὄχι «προυντονική». Παρέβλεπε ἐπίσης τεχνηέντως ὅτι ἀπὸ τὸ 1919 ἡ ἰδεολογικὴ διαμόρφωση τοῦ Σοσιαλιστικοῦ Κόμματος Ἰταλίας ἦταν καὶ αὐτὴ λενινιστική (ἔμβλημά του ἦταν τὸ σφυροδρέπανο). Ἡ προσπάθεια τοῦ Κράξι νὰ «ξυρίσει τὸ γένι τοῦ Λένιν» (tagliare la barba di Lenin) ἦταν πρόσχημα γιὰ νὰ πληγεῖ πολιτικὰ τὸ ΙΚΚ. Ἡ ἀντίδραση τοῦ Μπερλινγκουὲρ ἦταν βραχυπρόθεσμα ἀμυντική. Αὐτὸ ποὺ ζητάει ὁ Κράξι, δήλωνε ἐνώπιον τοῦ κομματικοῦ πλήθους τῆς γιορτῆς τῆς Οὐνιτὰ στὴν Γένοβα, εἶναι νὰ ἀπαρνηθοῦμε τὴν ταυτότητά μας, σήμερα τὸν Λένιν, αὔριο τὸν Μάρξ, καὶ τὸν Γκράμσι, καὶ μετὰ νὰ κλειδώσουμε καὶ νὰ πᾶμε σπίτι μας. Σκοπός του εἶναι μόνο ἡ ἐξουσία μὲ κάθε μέσο. Ἡ ρητορικὴ αὐτὴ ἀναδίπλωση θὰ ἀντιστοιχοῦσε σὲ μιὰ ἀριστερὴ στροφὴ τῆς πολιτικῆς τοῦ ΙΚΚ, μὲ κύρια ἔκφραση τὴν ἐκστρατεία ἐνάντια στὴν ἐγκατάσταση τῶν ἀμερικανικῶν πυραύλων Κροὺζ στὴν Ἰταλία, καθὼς καὶ τὸ «ἀκυρωτικὸ δημοψήφισμα» (ποὺ ἀπέτυχε) γιὰ τὴν ἀνάκληση τῆς περικοπῆς τῆς αὐτόματης τιμαριθμικῆς ἀναπροσαρμογῆς (scala mobile) ποὺ εἶχε νομοθετήσει ἡ κυβέρνηση Κράξι τὸ 1985. Ὁ Κράξι εἶχε πετύχει τὸν σκοπό του πανηγυρικά. Αὔξησε τὴν ἐκλογικὴ ἐπιρροὴ τοῦ κόμματός του (χωρὶς νὰ ξεπεράσει ὅμως τὸ ΙΚΚ) καὶ μὲ τὴν στήριξη τῆς δεξιᾶς χριστιανοδημοκρατίας ἔγινε πρωθυπουργὸς ἀπὸ τὸ 1983 ἕως τὸ 1987, ὁ μακροβιότερος τῆς Πρώτης Ἰταλικῆς Δημοκρατίας. Ὅμως ἡ πρωθυπουργία του σημαδεύτηκε ἀπὸ τὴν σήψη τῶν πολιτικῶν θεσμῶν, ποὺ φανερώθηκε τὸ 1992 μὲ τὸ σκάνδαλο τῶν παράνομων χρηματοδοτήσεων (tangentopoli), τὴν δίωξη τοῦ ἴδιου τοῦ Κράξι ἀπὸ τοὺς δικαστὲς τῶν «καθαρῶν χεριῶν» (mani pulite), τὴν διαφυγή του στὴν Τυνησία καὶ τὴν διάλυση τῶν ἐξευτελισμένων πλέον κομμάτων τῆς Πρώτης Δημοκρατίας. Συλλαμβάνοντας τὸ πνεῦμα τῆς καινούργιας ἐποχῆς ἡ πολιτικὴ τοῦ Μπερλινγκουὲρ ἄλλαξε τόνο. Διαποτίστηκε ἀπὸ τὴν ἴδια μελαγχολία ποὺ σφράγιζε τὸ πρόσωπό του κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του. Σὲ μιὰ συνέντευξη στὸν Ἐουτζένιο Σκάλφαρι τῆς Repubblica τὸ 1981, ποὺ ἔμεινε ὡς ἡ πολιτική του διαθήκη, δήλωνε ὅτι τὸ κεντρικὸ πρόβλημα τώρα ἦταν ἡ ἀπαξίωση τῆς πολιτικῆς, ἡ διαφθορὰ ποὺ εἶχε διαποτίσει τὸν δημόσιο βίο: «Τὰ κόμματα δὲν παράγουν πλέον πολιτική. … Πολιτικὴ παραγόταν ἀπὸ τὰ κόμματα τὸ ’45, τὸ ’48, τὰ χρόνια τοῦ ’50, μέχρι καὶ τὸ τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ ’60. Μεγάλες ἀντιπαραθέσεις, μεγάλες συγκρούσεις ἰδεῶν, ἀσφαλῶς συγκρούσεις μεγάλων συμφερόντων, ἀλλὰ ποὺ φωτίζονταν ἀπὸ καθαρὲς προοπτικές, ὅσο διαφορετικὲς κι ἂν ἦταν, καὶ μὲ στόχο νὰ διασφαλισθεῖ τὸ κοινὸ καλό. Τί πάθος ὑπῆρχε τότε, πόσος ἐνθουσιασμός, πόση ἱερὴ ὀργή (rabbie sacrosante)! Πάνω ἀπ’ ὅλα ἦταν ἡ προσπάθεια νὰ γίνει κατανοητὴ καὶ νὰ ἑρμηνευθεῖ ἡ πραγματικότητα τῆς χώρας. Καὶ ἀπὸ ἀντιπάλους ποὺ ἐκτιμοῦσαν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Ὁ Ντὲ Γκάσπερι ἐκτιμοῦσε τὸν Τολιάττι καὶ τὸν Νέννι, καὶ πέρα ἀπὸ τὴν ὀξύτητα, ἡ ἐκτίμηση ἦταν ἀμοιβαία. … Τὰ σημερινὰ κόμματα εἶναι πελατειακὲς μηχανὲς ἐξουσίας,… δημόσιο αἴσθημα μηδέν. Διαχειρίζονται τὰ πιὸ ἑτερόκλητα καὶ ἀντιφατικὰ συμφέροντα,… χωρὶς καμία σχέση μὲ τὶς ἀνθρώπινες ἐπιταγὲς καὶ ἀνάγκες ποὺ ἀναδύονται,… χωρὶς νὰ ἐπιδιώκουν τὸ καλὸ τοῦ συνόλου». Ἔθετε ἔτσι τὸ «ἠθικὸ πρόβλημα» τοῦ δημόσιου βίου, ποὺ δὲν εἶναι μιὰ κενὴ ἠθικολογία, ὅπως τὸ εἰρωνευόμαστε –μὲ τὸ ἀζημίωτο‒ ἐμεῖς στὴν Ἑλλάδα. Ἀλλὰ ἀναδεικνύει τὸ καθῆκον τοῦ πολιτικοῦ νὰ ὑποτάσσει τὸ προσωπικὸ καὶ συντεχνιακὸ συμφέρον σὲ ἐκεῖνο τῆς κοινωνίας. Ἡ ἀπάντηση σ’ αὐτὴν τὴν παρακμὴ ἦταν, κατὰ τὸν Μπερλινγκουέρ, μιὰ καινούργια σύλληψη τῆς ζωῆς διαποτισμένη ἀπὸ ἕνα αἴσθημα «λιτότητας» (austerità). Ἔπρεπε νὰ καταπολεμηθεῖ ὁ ξέφρενος ἀτομικιστικὸς καταναλωτισμὸς ποὺ σπαταλάει τὸν κοινὸ πλοῦτο σὲ σκανδαλώδη προσωπικὴ πολυτέλεια καὶ ἀφήνει ἀκάλυπτες τὶς θεμελιώδεις κοινωνικὲς ἀνάγκες. Ὅσον ἀφορᾶ τὸν μαρξισμὸ-λενινισμό, πρόκειται γιὰ μιὰ ἰδεολογία ξεπερασμένη: «Εἴμαστε πεπεισμένοι ὅτι βασικὰ μαθήματα ποὺ παίρνει κανεὶς πρῶτα ἀπ’ ὅλα ἀπὸ τὸν Μὰρξ καὶ κάποια διδάγματα τοῦ Λένιν διατηροῦν μιὰ κάποια ζωτικότητα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὑπάρχει μιὰ ὁλόκληρη κληρονομιὰ καὶ ἕνα ὁλόκληρο μέρος ἐκείνης τῆς διδασκαλίας ποὺ ἔχουν ἤδη ἀποτύχει καὶ πρέπει νὰ ἐγκαταλειφθοῦν· καὶ ἀπὸ ἐμᾶς τοὺς ἴδιους ἔχουν ἤδη ἐγκαταλειφθεῖ μὲ τὴν νέα ἀνάπτυξη τῶν δικῶν μας ἀναλύσεων, οἱ ὁποῖες ἐπικεντρώνονται σὲ ἕνα θέμα ποὺ δὲν εἶναι κεντρικὸ στὸ ἔργο τοῦ Λένιν». Τὸ «θέμα» ἦταν ἡ δημοκρατία, φιλελεύθερη μαζὶ καὶ κοινωνική. Τί ἄλλο θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς γιὰ νὰ γίνει κατανοητὸ ὅτι τὸ ΙΚΚ εἶχε πάψει πρὸ πολλοῦ νὰ εἶναι μαρξιστικὸ-λενινιστικὸ κόμμα; Σύντομα τὰ διεθνὴ γεγονότα θὰ ἔδιναν τὴν εὐκαιρία στὸν Μπερλινγκουὲρ νὰ ἀποδείξει ἔμπρακτα τὴν ἀποκοπὴ τῶν ἰταλῶν κομμουνιστῶν, παρὰ τὸ ὄνομα, ἀπὸ τὴν σοβιετικὴ κληρονομιά. Ἡ ἐπιβολὴ τῆς δικτατορίας Γιαρουζέλσκι στὴν Πολωνία τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1981 τοῦ ἔδωσε τὴν ἀφορμὴ νὰ δηλώσει ὅτι «ἡ ἱστορικὴ ὤθηση» ποὺ εἶχε προέλθει ἀπὸ τὴν Ὀκτωβριανὴ Ἐπανάσταση εἶχε ἐξαντληθεῖ. Ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση συμπεριφερόταν μὲ τὴν παραδοσιακὴ λογικὴ τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, μὲ τὴν στρατιωτικὴ ἰσχὺ ὡς μοναδικὸ ἐργαλεῖο. Ὁ Μπερλνγκουὲρ πέθανε ὅταν κατὰ τὴν διάρκεια προεκλογικῆς ὁμιλίας στὴν Πάδοβα γιὰ τὶς εὐρωεκλογὲς τοῦ 1984 ἔπαθε ἐγκεφαλικὴ αἱμορραγία. Ἡ κηδεία του ἦταν ἡ μεγαλύτερη λαϊκὴ σύναξη ποὺ εἶχε γνωρίσει ἡ Ἰταλία ἀπὸ τὴν κηδεία τοῦ Βέρντι τὸ 1901. 6. Ὁ εἰκοστὸς αἰώνας ἔχει τελειώσει Εἶχε μείνει τὸ ὄνομα. Ἀλλὰ μετὰ τὴν σφαγὴ στὴν πλατεία Τιενανμὲν καὶ τὴν κατάρρευση τοῦ Τείχους τοῦ Βερολίνου δὲν ἦταν πλέον ἕνα τιμητικὸ διάσημο. Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1989 ὁ Ἀκίλε Ὀκέττο, ὁ νεαρὸς κομμουνιστὴς φοιτητὴς ποὺ εἶχε τολμήσει νὰ ὑπερασπιστεῖ τὴν ἐξέγερση τοῦ οὑγγρικοῦ λαοῦ τὸ 1956, συμμετέσχε στὴν Βουδαπέστη στὴν πάνδημη ἐθνικὴ κηδεία τοῦ Ἴμρε Νάγκυ καὶ τῶν συνεργατῶν του, ποὺ σηματοδότησε τὸ τέλος τοῦ κομμουνιστικοῦ καθεστῶτος. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1988 εἶχε δηλώσει ὅτι ἡ σταλινικὴ διάσταση τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς σκέψης τοῦ Τολιάττι ἦταν πλέον ξένη πρὸς τὴν αὐτοσυνειδησία τοῦ κόμματος.[31] Στὶς 9 Νοεμβρίου 1989, ἐπιστρέφοντας ἐσπευσμένα ἀπὸ τὶς Βρυξέλλες ὅπου συζητοῦσε μὲ τὸν Νὴλ Κίννοκ τὴν προσχώρηση τοῦ ΙΚΚ στὴν Σοσιαλιστικὴ Διεθνή, ἀνακοίνωσε σὲ μιὰ συγκέντρωση ἀντιστασιακῶν στὴν Μπολόνια τὴν ἀλλαγὴ τοῦ ὀνόματος. Αὐτὴ ἐπικυρώθηκε στὸ συνέδριο τοῦ Ρίμινι τὸ 1991. Ὁ φρικτὸς εἰκοστὸς αἰώνας πέρασε, καὶ τὰ ἰδεολογικά του ἀποκαΐδια τὰ σαρώνει ὁ ἄνεμος. Μένει ὅμως ἀκόμα ζωντανὴ κι ὁλοφώτεινη ἡ μορφὴ ἑνὸς εὐγενικοῦ κι αἰσθαντικοῦ ἀνθρώπου στὸν ἀγώνα του νὰ ἐλευθερώσει ἕνα μεγάλο τμῆμα τοῦ λαοῦ του ἀπὸ τὴν μέγγενη μιᾶς ψεύτικης πίστης ποὺ τόσο συνέβαλε σ’ ἐκείνη τὴ φρίκη. [1] Italo Calvino, Hermit in Paris: Autobiographical Writings, Houghton-Mifflin, Βοστόνη/Νέα Ὑόρκη, 2003, 202. [2] Συνέντευξη τοῦ Πιέτρο Ἰνγκράο στὴν Repubblica, 8.9.2006. [3] VII Congresso del PCI, Edizioni di Cultura Sociale, Ρώμη, 1954, 16-17. [4] Nello Ajello, Il lungo addio. Intellettuali e PCI, 1944-58, Laterza, Μπάρι, 1979. [5] Kevin McDermott, “Stalinist Terror in the Comintern: New Perspectives”, Journal of Contemporary History, vol. 30, no. 1 (Jan., 1995, 111-130). [6] Elena Dundovich - Francesca Gori - Emanuela Guercetti, eds., Reflections on the Gulag. With a Documentary Appendix on the Italian Victims of Repression in the USSR, Fondazione Feltrinelli, Μιλάνο, 2003. [7] Renato Mieli, Togliatti 1937, Rizzoli, Μιλάνο, 1964. [8] “Sterminio nel ’38: Accuse a Togliatti”, Repubblica, 24.6.1990. [9] Ivo Banac, ed., The Diary of Georgi Dimitrov, 1933-1949, Yale University Press, Νιοὺ Χέιβεν/Λονδίνο, 2003, 303: «Χθὲς βράδυ ὁ Στάλιν δέχθηκε τὸν Ἔρκολι (Τολιάττι) παρουσίᾳ τοῦ Μολότωφ. “Στὴν παρούσα φάση νὰ μὴν ἀπαιτήσεις τὴν ἄμεση παραίτηση τοῦ Βασιλέα. Οἱ κομμουνιστὲς μποροῦν νὰ συμμετάσχουν στὴν κυβέρνηση Μπαντόλιο. Οἱ κύριες προσπάθειές μας πρέπει νὰ συγκεντρωθοῦν στὴν δημιουργία καὶ τὴν ἐνίσχυση τῆς ἑνότητας στὸν ἀγώνα κατὰ τῶν Γερμανῶν. Ἐφάρμοσε αὐτὴ τὴν γραμμή, ἀλλὰ χωρὶς ἀναφορὰ στοὺς Ρώσους”». Ἐγγραφὴ 4.3.1944. Τὸ ἡμερολόγιο Δημητρὼφ δημοσιεύθηκε γιὰ πρώτη φορὰ στὰ βουλγαρικὰ στὴ Σόφια τὸ 1997. [10] Silvio Pons, “Stalin, Togliatti and the Origins of the Cold War in Europe”, Journal of Cold War Studies, vol. 3, no 2, Spring 2001, 3-27. Ὁ Σίλβιο Πὸνς εἶναι διευθυντὴς τοῦ Ἰνστιτούτου Γκράμσι. [11] Τὸ ΙΚΚ ἐχρηματοδοτεῖτο ἀπὸ τὸ «Διεθνὲς Τμῆμα» τῆς ΚΕ τοῦ ΚΚΣΕ μέχρι τὸ 1982, ὅταν ὁ Μπερλινγκουὲρ ἔδωσε ἐντολὴ νὰ σταματήσει ἡ ἐπιχορήγηση. Ἐχρηματοδοτεῖτο ἐπίσης ἐμμέσως ἀπὸ δεκάδες ἰδιωτικὲς ἐπιχειρήσεις ὑπὸ τὸν ἔλεγχό του ποὺ εἶχαν ἐμπορικὲς δοσοληψίες μὲ τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. [12] Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ περιγραφὴ τῶν κομματικῶν συζητήσεων τῆς ἐποχῆς ποὺ βασίζεται στὰ ἀρχεῖα τοῦ ΙΚΚ, βλ. Aldo Agosti, “Il partito comunista italiano e la svolta del 1947”, Studi Storici, Anno 31, no. 1 (Jan.-Mar., 1990), 53-88. Τὸ Studi Storici εἶναι τὸ ἐπιστημονικὸ περιοδικὸ τοῦ Ἰνστιτούτου Γκράμσι. [13] Francesco Barbagallo, “Il Pci dal Cominform al ’56: I ‘Casi’ Terraccini, Magnani, Giolitti”, Studi Storici, Anno 31, no. 1 (Jan.-Mar., 1990), 89-115. [14] Βλ. M.P., “Party Discipline in Eastern Europe: The Elimination of Communist Leaders”, The World Today (Royal Institute of International Affairs, Chatham House), vol. 7, no. 10 (Oct., 1951), 430-439. [15] «Βὸζντ» σημαίνει Ἀρχηγὸς στὰ ρωσικὰ (γερμανικὴ μετάφραση: Φύρερ). Ἦταν ὁ τίτλος ποὺ ἀπονεμήθηκε στὸν Στάλιν ἀπὸ τὸ 17ο συνέδριο τοῦ κόμματος τὸ 1934, ποὺ εἶχε ὀνομασθεῖ «συνέδριο τῶν νικητῶν». Ἀπὸ τοὺς 2000 περίπου συνέδρους τὸ 90% δολοφονήθηκε κατὰ τὶς τρομοκρατικὲς ἐκκαθαρίσεις («Γεζοβστσίνα»). [16] Ὑπέρτιτλος στὴν πρώτη σελίδα τῆς Οὐνιτὰ γιὰ τὸν θάνατο τοῦ Στάλιν, 6.3.1953. [17] Albertina Vittoria, “La commissione culturale del Pci dal 1948 al 1956”, Studi Storici, Anno 31, no. 1 (Jan.-Mar., 1990), 135-170. Βλ. ἐπίσης Francesco Cassata, “The Italian Communist Party and the ‘Lysenko Affair’, 1948-1955”, Journal of the History of Biology, vol. 45, no. 3 (Fall, 2012), 469-498. [18] Joseph Rovan, “La crise du parti communiste italien en 1956», Revue française de science politique, vol. 8, no. 3 (Sept. 1958), 603-620. [19] Federigo Argentieri, Ungheria 1956: la rivoluzione calunniata, I libri di Reset, Μιλάνο, 1996. [20] “Napolitano: ‘Sui fatti d’Ungheria aveva ragione Pietro Nenni’”, Repubblica, 29.8.2006. [21] F. Argentieri, Ungheria 1956, 62. [22] Οὐνιτά, 9.12.1956. [23] Giuseppe Boffa, “1956: Alcune premesse dell’eurocomunismo”, Studi Storici, Anno 17, no. 4 (Oct.-Dec.,1976), 211-224. Ὁ Μπόφφα ὑπῆρξε ἀνταποκριτὴς τῆς Οὐνιτὰ στὴ Μόσχα μέχρι τὴν πτώση τοῦ Χρουστσώφ, καὶ ἀπὸ τοὺς πρωταγωνιστὲς τοῦ ἀντισταλινικοῦ κινήματος στὶς τάξεις τοῦ ΙΚΚ. [24] Οὐνιτά, 2 Δεκεμβρίου 1956: «Ὁ Νάγκυ βρίσκεται στὴν Τρανσυλβανία σ’ ἕναν γνωστὸ ξενώνα παραθερισμοῦ ποὺ παλιότερα τὸν προτιμοῦσαν οἱ βασιλεῖς… ἀπολαμβάνει μιὰ ἄνετη παραμονή. Συνεργάτες τοῦ Νάγκυ τηλεφώνησαν στοὺς συγγενεῖς του στὴν Βουδαπέστη γιὰ νὰ τοὺς πληροφορήσουν γιὰ τὶς ἄριστες συνθῆκες διαμονῆς, τὴν καλή του διάθεση καὶ τὸν ὡραῖο καιρό». [25] Sylvia Sprigge, “De-Stalinization in the Italian Communist Party”, The World Today (Royal Institute of International Affairs, Chatham House), vol. 18, no. 1 (Jan., 1962), 23-29. [26] Italo Calvino, Hermit in Paris: Autobiographical Writings, 203. [27] Victor Zaslavsky - Tommaso dell’Era, “La primavera di Praga: resistenza e resa dei comunisti italiani”, Ventunesimo Secolo, vol. 7, no. 16 (Giugno, 2008), 123-141. Ἐπίσης, Alexander Höbel, “Il contrasto tra Pci e Pcus sull’intervento sovietico in Cecoslovacchia. Nuove acquisizioni”, Studi Storici, Anno 48, no. 2 (Apr.-Gug., 2007), 523-550. [28] “La beatificazione di Berlinguer”, Il Giornale, 4.6.2014. Ἡ κεντροδεξιὰ ἐφημερίδα ὑπενθυμίζει τὶς σταλινικὲς ἀπαρχὲς τοῦ Μπερλινγκουέρ (πῶς θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἀλλιῶς, ἄραγε;), ἀλλὰ παραδέχεται τὶς ἀνθρώπινες ἀρετές του. Στὸ πνεῦμα τῆς «ἁγιοποίησης» τὸ ἄρθρο τοῦ Σκάλφαρι, ὅπου συγκρίνει τὸν Μπερλινγκουὲρ μὲ τὸν Πάπα Φραγκίσκο: “Berlinguer, perché ti abbiamo voluto bene: il comunista timido che mi ricorda Papa Franscesco”, Repubblica, 16.3.2014. [29] Francesco Barbagallo, “Enrico Berlinguer, il compromesso storico e l’alternativa democratica”, Studi Storici, Anno 45, no. 4 (Oct.-Dec., 2004), 939-949. [30] Raffaele d’Agata, “L’ ‘altra’ distensione: Brandt, Berlinguer e la ricerca di un nuovo ordine di pace negli anni ‘70”, Contemporanea, vol. 5, no 2 (Aprile, 2002), 233-251. [31] “Occhetto abbatte il mito Togliatti”, Repubblica, 7.9.1988.

Ἀπόδραση ἀπὸ τὸν λενινισμό

Σύνδεση