Το παρακάτω άρθρο της Άζρα Νουχεφέντιτς, που δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα του OBC Transeuropa, είναι και ελληνικού ενδιαφέροντος καθώς και στη χώρα μας υπάρχουν αρκετοί πτυχιούχοι σαν αυτούς που περιγράφει. Μετέχουν έτσι και οι Έλληνες στο «ιλιγγιώδες επίπεδο πολιτισμού των Σέρβων της Βοσνίας», του «υπέρτατου πολιτισμού» που εγκωμίαζε κάποτε ο θεολόγος Γιανναράς σε μερικά από τα τροπάρια του που δημοσιεύθηκαν στην Καθημερινή. Η συγγραφέας είναι γνωστή στους αναγνώστες μας από τη συμβολή της στο αφιέρωμα της ARB για τα 20 χρόνια από τη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα (τχ. 64, Ιούλιος-Αύγουστος 2015). Όπου το άρθρο αναφέρει «Βοσνία-Ερζεγοβίνη» εννοείται το ομοσπονδιακό κράτος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, η οποία αποτελείται από δύο επιμέρους ομόσπονδες οντότητες: (α) την «Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης», δηλαδή την λεγόμενη Κροατο-Μουσουλμανική Ομοσπονδία, και (β) τη «Σερβική Δημοκρατία» της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης (Republika Srpska). Η (Κροατο-Μουσουλμανική) «Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης» χωρίζεται σε δέκα καντόνια, ένα εκ των οποίων είναι το καντόνι του Σεράγεβου, όπου είναι και η πρωτεύουσα του κράτους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η (Βοσνιο-σερβική) «Σερβική Δημοκρατία» έχει πρωτεύουσα την Μπάνια Λούκα. Οι Ελληνορθόδοξοι «εθελοντές» θέλοντας να πάνε σε κάποιο Σεράγεβο, πήγαιναν στο Πάλε, 20 χιλιόμετρα ανατολικότερα, απ’ όπου εξαπολυόταν η επίθεση των Σέρβων εναντίον του πραγματικού Σεράγεβου. Οι Σέρβοι βάφτισαν το Πάλε «Ανατολικό Σεράγεβο», απ’ όπου ελεγχόταν η πολιορκία του Σεράγεβου επί 46 μήνες (1992-1995), από τις δυνάμεις των Κάρατζιτς και Μλάντιτς .

Η Ρώμη δεν χτίστηκε σε μια μέρα, αλλά στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη μια μέρα είναι αρκετή για να αποκτήσεις ένα πτυχίο ή ένα μάστερ, αρκεί να πληρώσεις. Η διάλυση της ανώτατης παιδείας συνεχίζει να υπονομεύει το μέλλον της χώρας.

Ένας οικογενειάρχης, τακτοποιημένος, με τον μισθό ενός υψηλόβαθμου στελέχους επιχείρησης… Το μόνο που του λείπει είναι ένα πτυχίο. Εγγράφεται στη Νομική. Μετά από έναν χρόνο τον ρωτάω πώς τα πάει με τις εξετάσεις, και μου απαντάει: «Αποφοίτησα κιόλας, τώρα έχω εγγραφεί για μεταπτυχιακό».

Μια μέρα, οι γείτονες με καλούν στο εξοχικό τους και σε έναν λόφο στο πουθενά βλέπω ένα ολοκαίνουργιο προκάτ κτίριο. «Τι είναι αυτό;», ρωτάω. «Το νέο κολλέγιο», μου απαντούν.

Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπάρχει μια αναπτυσσόμενη αγορά για ιδιωτικά πανεπιστήμια και αγοραπωλησίες εξετάσεων και διατριβών. Το εμπόριο της παιδείας είναι πολύ προσοδοφόρο· είναι πολύ πιο επικερδές να ανοίξεις ένα ιδιωτικό κολέγιο απ’ ό,τι ένα εργοστάσιο, μια και τα κέρδη μπορεί να ανέρχονται σε εκατοντάδες χιλιάδες, ακόμα και σε εκατομμύρια ευρώ.

Θυμάμαι που, χρόνια πριν, γελούσαμε με ένα ανέκδοτο: ένα λεωφορείο φτάνει στη Μπάνια Λούκα και ο οδηγός αναγγέλλει πως κατά τη διάρκεια της ημίωρης στάσης «οι επιβάτες μπορούν να πάνε στην τουαλέτα, να πιουν ένα ποτό ή να αποκτήσουν ένα πτυχίο». Σήμερα λίγοι γελούν με κάτι τέτοια. Λογής λογής αμόρφωτοι τύποι, οπλισμένοι με ψεύτικες αποφοιτήσεις και διπλώματα, έχουν γίνει πολιτικοί, καθηγητές, γιατροί, υπουργοί. Μπορείς να πουλήσεις και να αγοράσεις κάθε είδους πανεπιστημιακά και άλλα πτυχία. Επαγγελματικά διπλώματα για σεφ, οδηγούς και νοσοκόμες έχουν επίσης μεγάλη ζήτηση.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη υπάρχουν περίπου 110.000 φοιτητές. Σε έναν πληθυσμό 3,6 εκατομμυρίων, η χώρα έχει τον υψηλότερο αριθμό ανώτερων και ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην περιοχή – 10 δημόσια και 36 ιδιωτικά.

Η επιχείρηση πτυχίο
Μόνο στην Μπιέλινα, μια πόλη στα βορειοανατολικά της χώρας με πληθυσμό 110.000 κατοίκους, υπάρχουν 10 διαφορετικά πανεπιστήμια όπου μπορείς να πάρεις ένα πτυχίο οικονομικών. Η επιχείρηση με τα ψεύτικα πτυχία και τις εξετάσεις δεν γνωρίζει κρατικά, θρησκευτικά ή εθνικά σύνορα. Τα γειτονικά κράτη, η Σερβία, η Μακεδονία [ΠΓΔΜ], το Μαυροβούνιο και η Κροατία συμβάλλουν στην προσφορά. Σύμφωνα με τον Στέβαν Μίλιτς (Stevan Milić), πρόεδρο της Ένωσης Εκπαιδευτικών της Σερβικής Δημοκρατίας, το εμπόριο πτυχίων ανάμεσα στη Σερβία και τη Σερβική Δημοκρατία είναι τόσο διαδεδομένο που η νόμιμη ανώτατη εκπαίδευση απαξιώνεται όλο και περισσότερο.

Ο αυξανόμενος αριθμός φοιτητών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων δεν υποδεικνύει ανώτερο επίπεδο γενικής παιδείας. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, περίπου 90.000 άνθρωποι, το 2,82% του πληθυσμού της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, δεν μπορούν ούτε να διαβάσουν ούτε να γράψουν.

Η προσφορά πτυχίων και αποδεικτικών προς πώληση διαφημίζεται πολύ καλά στο Διαδίκτυο και τον Τύπο. Εκατοντάδες «πεπειραμένοι επαγγελματίες» καταχωρίζουν τις τιμές τους: 8 ευρώ για μια εξέταση, 150 για μια εργασία, 500 για μια πτυχιακή εργασία, 1.000 για ένα μεταπτυχιακό, 2.500 για ένα διδακτορικό. Μια πτυχιακή Ιατρικής με θέμα την εντατική θεραπεία κοστίζει 4 ευρώ η σελίδα.

«Είναι ένα τίμιο επάγγελμα, αλλιώς δεν θα το έκανα επί 10 χρόνια τώρα. Είμαι σοβαρός άνθρωπος εγώ», λέει ο Ίγκορ. Δουλεύει από την ΠΓΔΜ και δεν βρίσκει τίποτα το επιλήψιμο στην πώληση «ανύπαρκτων γνώσεων».

Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι μια από τις λίγες χώρες στην Ευρώπη που δεν έχει εθνικό Υπουργείο Παιδείας. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχουν ενιαία κριτήρια για την ίδρυση ιδιωτικών ιδρυμάτων και δεν υπάρχει αρχή που να ελέγχει και να πιστοποιεί ότι το κάθε ίδρυμα ανταποκρίνεται στα ελάχιστα στάνταρντ. Στην πραγματικότητα υπάρχουν σημαντικές διαφορές κανόνων ανάμεσα στις δυο κρατικές οντότητες και στα δέκα καντόνια.

Πολλά ιδιωτικά ιδρύματα εκμεταλλεύτηκαν την απουσία κανόνων, έτσι ώστε να μπορείς ν’ αποφοιτήσεις από αυτά σε μια μέρα. Σε πολλές ιδιωτικές σχολές δεν υφίσταται υποχρέωση παρακολούθησης, ούτε φοίτησης – πληρώνεις και παίρνεις το πτυχίο σου.

Ο Βένταντ Πάσιτς (Vedad Pašić), ένας καθηγητής στο κρατικό πανεπιστήμιο της Τούζλα, λέει πως «οι περισσότεροι συνάδελφοι σε αυτές τις ιδιωτικές σχολές κυριολεκτικά τυπώνουν άχρηστα πτυχία».

Για να περικόψουν το κόστος, τα ιδιωτικά πανεπιστήμια συχνά νοικιάζουν τις εγκαταστάσεις τους, τις καφετέριες, τα εργαστήριά τους και τις αίθουσές τους για γάμους. Τα πτυχία είναι γνωστό πως τα πουλάνε ακόμα και στους δρόμους.

 Ο Κάρατζιτς παρασημοφορεί στο Πάλε Έλληνες «εθελοντές» το Πάσχα του 1994. Μαζί με τα παράσημα δεν ζητούσαν και μερικά πτυχία για τους ίδιους και το σόι τους; Αυτά στην Ελλάδα έχουν πάντοτε αξία.

Η σχολή
Μετά τη συνταξιοδότησή του, ένας γνωστός καθηγητής από το Σεράγεβο αποδέχθηκε την πρόταση να διδάξει σε ένα ιδιωτικό κολλέγιο. Δεν έδωσε καμία διάλεξη ποτέ, ούτε συνάντησε ποτέ του φοιτητή. Στο τέλος του πρώτου εξαμήνου ο ιδιοκτήτης του πανεπιστημίου τον κάλεσε «για να υπογράψει τα φοιτητικά βιβλιάρια». Στο σημείο αυτό ο καθηγητής παραιτήθηκε. Ωστόσο δεν είναι όλα τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας τόσο ευσυνείδητοι.

Δυστυχώς, οι διδάσκοντες έχουν ρίξει και τα δικά τους στάνταρντ – πολλοί έχουν σταματήσει να πολυνοιάζονται για την τήρηση του επαγγελματικού τους κώδικα και έχουν εκτεθεί συνεργαζόμενοι με αυτούς που καταστρέφουν όχι μόνο την παιδεία της χώρας, αλλά και –ίσως κυρίως– το μέλλον της.

«Τα περισσότερα ιδιωτικά πανεπιστήμια στη Βοσνία ενεργούν ως νομιμοποιημένες εγκληματικές οργανώσεις», λέει ο Μπράνκο Τοντόροβιτς (Branko Todorović), πρόεδρος τη Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Σερβικής Δημοκρατίας. «Το ξέρουμε και το βλέπουμε πως αυτό δεν είναι παιδεία παρά μια γκροτέσκο απομίμησή της – ένα φανερό έγκλημα, όπου οι φοιτητές δεν εξετάζονται. Τελικά, οι τοπικές αρχές έχουν καταφέρει να μετατρέψουν την παιδεία σε φάρσα, όπου ο οποιοσδήποτε μπορούσε να αγοράσει ένα διδακτορικό σε οποιοδήποτε αντικείμενο για μερικές χιλιάδες μάρκα».

Πολλοί αγοράζουν πτυχία, πιστοποιητικά, ή βεβαιώσεις επιτυχίας σε εξετάσεις για να τα κάνουν δώρο στα παιδιά τους, σε φοιτητές που δεν θέλουν να σπουδάσουν, καθώς και σε μια μεγάλη και πολυποίκιλη ομάδα πολιτικών.

Ένας μεγάλος αριθμός κρατικών αξιωματούχων στη Βοσνία έχουν κερδίσει τις θέσεις τους μέσα από πολιτικές σχέσεις και δεσμούς. Πολλοί απ’ αυτούς, όπως ο ξάδελφός μου, ο οικογενειάρχης που ανέφερα στην αρχή, θέλουν κάτι παραπάνω από μια σταθερή δουλειά και έναν καλό μισθό: θέλουν επίσης «ένα χαρτί», έναν ακαδημαϊκό τίτλο που να δικαιολογεί τη θέση την οποία έχουν καταλάβει.

Πολιτικοί
Χιλιάδες άνθρωποι αποφοίτησαν αφού έγιναν υπουργοί, διευθυντές, γραμματείς, στρατηγοί, πρόεδροι και λοιπά – του αναπληρωτή προέδρου της Βουλής της Σερβικής Δημοκρατίας συμπεριλαμβανομένου, του επικεφαλής του Ελεγκτικού Συνεδρίου της Σερβικής Δημοκρατίας, καθώς και ντουζίνες ολόκληρες αστυνομικών της Σερβικής Δημοκρατίας που αποφοίτησαν μέσα σε μια ημέρα.

Ο Έσαντ Ράντελιας (Esad Radeljaš) που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στη φυλακή για διαφθορά, κλοπή, απάτη και πολλά ακόμα, είναι μια τυπική περίπτωση. Μέχρι πριν από λίγους μήνες, ο Έσαντ Ράντελιας ήταν μέλος του κοινοβουλίου και επικεφαλής του Ινστιτούτου Υγείας του καντονιού του Σεράγεβο. Πριν τον πόλεμο, ο Ράντελιας είχε εργαστεί ως θυρωρός, ως εργάτης σε οικοδομές, ως πυροσβέστης και για ένα διάστημα ήταν και κρεοπώλης. Δεν είχε καν τελειώσει το δημοτικό· κατά τη διάρκεια της δίκης, πάντως, κατάφερε να αγοράσει το απολυτήριο του λυκείου, το πρώτο πτυχίο του και το μάστερ.

Πριν μπει στην πολιτική, ο πρώην αντιπρόεδρος του κόμματος HDZ (Κροατική Δημοκρατική Κοινότητα) ήταν χειρώνακτας και χειριστής οικοδομικών μηχανημάτων, μόλις όμως έγινε δήμαρχος απέκτησε όχι ένα, αλλά δυο πανεπιστημιακά πτυχία.

Με το εμπόριο των πανεπιστημιακών πτυχίων να είναι γνωστό και να διώκεται σπάνια, το θράσος αυτών που τα αποκτούν κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν έχει όρια. Στη δίψα τους για επίδειξη γνώσεων, οι πολιτικοί αγοράζουν και διδακτορικά. Γι’ αυτόν τον λόγο, η σημερινή Βοσνία είναι γεμάτη διδάκτορες, ανάμεσα στους οποίους είναι και πολλοί που δεν έχουν παραγάγει κανενός είδους επιστημονική εργασία.

Ο Μλάντεν Μίλιτς (Mladen Milić), παλαιότερος πρόεδρος του Οργανισμού Κοινωνικής Ασφάλισης της Σερβικής Δημοκρατίας, είχε εγγραφεί σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα πριν ακόμα αποφοιτήσει από το ιδιωτικό πανεπιστήμιο.

«Είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσο είναι δυνατό κάποιος που κατέχει ένα υψηλό πόστο όπως του πρωθυπουργού ή του αρχηγού ενός κόμματος, να αποκτά ένα μάστερ, ένα διδακτορικό κ.λπ. κατά τη διάρκεια της θητείας του. Πρόκειται για φάρσα. Σε όλο τον κόσμο, ένα διδακτορικό απαιτεί τουλάχιστον 5 χρόνια, 12 ώρες δουλειά την ημέρα και την υποστήριξη της διατριβής», λέει ο Ντούσαν Τεοντόροβιτς (Dušan Teodorović), επικεφαλής της Επιτροπής Ανώτατης Εκπαίδευσης της Σερβικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών.

Σύμφωνα με τη συνάδελφό του Λάμια Τάνοβιτς (Lamia Tanović), καθηγήτρια στη Σχολή Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας στο Σεράγεβο, «δεν πρόκειται για πτυχία και εξετάσεις – το να τοποθετείς ανθρώπους σε επιστημονικά επαγγέλματα είναι επίσης ρίσκο. Εδώ, άνθρωποι που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα επιτρεπόταν ούτε στο γυμνάσιο να διδάξουν, γίνονται καθηγητές στο πανεπιστήμιο».

Πανεπιστήμια
Τα περισσότερα πανεπιστήμια στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη δεν είναι καταχωρημένα, που σημαίνει πως τα πτυχία που εκδίδουν δεν είναι αναγνωρισμένα. Το Collegium, Bosniacum, η ομοσπονδία των φοιτητών της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης που ζουν στην Αυστρία, καταγγέλλει πως στην Αυστρία υπάρχει ένας όλο και αυξανόμενος αριθμός Βόσνιων φοιτητών που δεν μπορούν να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους επειδή τα πτυχία τους δεν αναγνωρίζονται.

Οι εργοδότες στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη έχουν εκφράσει τη δυσπιστία τους απέναντι στην ιδιωτική ανώτατη εκπαίδευση, ενώ προτείνουν στους φοιτητές να το σκέφτονται δυο φορές πριν εγγραφούν σε ιδιωτικό ίδρυμα, επειδή το πτυχίο τους μπορεί να μην έχει αξία. Παρ’ όλα αυτά, ο αριθμός των εγγεγραμμένων φοιτητών σε ιδιωτικά ιδρύματα αυξάνεται. «Αυτό που μετράει είναι να αποκτήσεις ένα πτυχίο», λέει ένας φοιτητής.

Η πραγματικότητα πάντως δεν μοιάζει να συμφωνεί. Οι περισσότεροι νέοι απόφοιτοι από τη Βοσνία εγκαταλείπουν τη χώρα και στο εξωτερικό κάνουν δουλειές που δεν απαιτούν κανένα πτυχίο.