Διαβάζοντας και μεταφράζοντας τον Εμμανουήλ Ροΐδη

Ένας από τους απαραίτητους όρους, που καθιστά τη μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου όσο το δυνατό περισσότερο ανταγωνιστική με το πρωτότυπο, είναι να αγαπά κανείς τον συγγραφέα που επέλεξε να μεταφράσει. Από την ANNA ZIMΠONE[1] Ένας από τους απαραίτητους όρους, που καθιστά τη μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου όσο το δυνατό περισσότερο ανταγωνιστική με το πρωτότυπο, είναι να αγαπά κανείς τον συγγραφέα που επέλεξε να μεταφράσει, να τον έχει δηλαδή μελετήσει με πάθος και να έχει γνωρίσει τις καλλιτεχνικές και ανθρώπινες αρετές του[2]. Είναι η ώθηση χωρίς την οποία δεν θα μπορούσα ποτέ να αντιμετωπίσω ένα εγχείρημα τόσο δύσκολο όπως την απόδοση σε άλλη γλώσσα των γραπτών του Ροΐδη. Ο Βιτόριο Σερένι το χαρακτηρίζει «ένα είδος παράλογης έλξης, έναν έξοχο υποκειμενικό ελιγμό», αναγκαίο ώστε η υποχρέωση της μετάφρασης, κοπιαστική βέβαια, να μετατραπεί πάνω από όλα σε μια ευχαρίστηση[3]. Στην προσέγγιση της Πάπισσας Ιωάννας η πρώτη εντύπωση του αναγνώστη είναι μιας σπάνιας λογοτεχνικής ομορφιάς, μιας απαράμιλλης αφήγησης ως προς τη συνθετική συνοχή και την εσωτερική αρμονία: είναι έργο ενός «καλλιτέχνη του λόγου», όπως εύστοχα τον χαρακτήρισε ο Ξενόπουλος[4]. Οι σελίδες είναι γεμάτες εύθυμους και πονηρούς υπαινιγμούς, που διαδέχονται ο ένας τον άλλο, ο τρόπος έκφρασης κομψός, η ειρωνεία ευγενική, η λεπτότητα των μέσων απόλυτα αριστοκρατική, και ο συγγραφέας, χάρη στο ελαφρό και διακριτικό του χιούμορ, δεν είναι ποτέ μπανάλ ή χυδαίος. Επιπλέον, είναι φανερό πως απορρίπτει την έμφαση και τον στόμφο· στοχεύει ο τρόπος γραφής του να κυλά αρμονικά, όπως ο ψιθυρισμός ενός ήμερου μικρού ποταμού ή, για να χρησιμοποιήσω τα δικά του λόγια, όπως ένα «[…] διαυγές ρυάκιον ρέον ησύχως και άνευ θορύβου»[5]. Σύντομα όμως προχωρώντας στην ανάγνωση των κειμένων του, αντιλαμβάνεται κανείς πως, αν η μορφή είναι κωμική, το περιεχόμενο είναι σοβαρό και, μολονότι συχνά προκλητικό έως και πολεμικό, η αίσθηση του μέτρου είναι αξιοθαύμαστη και προπάντων η πρόθεση του Ροΐδη είναι βαθύτατα τίμια και αποκαλύπτει, κάτω από ένα χιουμοριστικό ένδυμα, την ειλικρίνεια των θεμάτων του. Γράφει πάντα χωρίς κομπασμό «όχι από “φιλενδειξίαν” ή “δίψαν διαβοήσεως” αλλά όταν έχει κάτι να πει»[6], και εμφανίζεται σαν ένας γνήσιος πρωτοπόρος στην ανάγκη του εκσυγχρονισμού της Ελλάδας και της απελευθέρωσης της συνείδησης των συμπατριωτών του από ασφυκτικούς συμβιβασμούς και διανοητικούς αποκλεισμούς. Ελεύθερος και ανεξάρτητος στην πρακτική ζωή, ανιδιοτελής στην πνευματική, ο Ροΐδης θέλει «να περιορίσει την εξιδανίκευση», για να χρησιμοποιήσω μια επιτυχή έκφραση του Φραντσέσκο Ντε Σάνκτις, και αντιπαρατάσσει στον μεγαλόστομο, συχνά κενό, ρομαντισμό των Αθηναίων συναδέλφων του, το επιστημονικό και λογικό πνεύμα του Θετικισμού[7], μαζί με μια προσωπική κριτική ενόραση και έναν ριζικό σκεπτικισμό. Προς επίρρωση αυτών αρκεί να διαβάσει κανείς μερικά αφηγήματά του όπως Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος (A΄, 379-392)[8], Τα Στίγματα (B΄, 206-218)[9], Η αμφίβολος ζωή (Β΄, 340-351)[10], Παθογένεια (Γ΄, 183-187), Δαμαλιδομαχία (Γ΄, 212-216), αν και οι απόψεις του για τις ανακαλύψεις της κοινωνιολογίας, φυσιολογίας, βιολογίας, γενετικής, πειραματικής ψυχολογίας και της ιατρικής γενικά συναντούνται συχνά και σε πολλά άλλα έργα του. Επομένως, η γραφή του δεν αποτελεί ένα τυπικό δείγμα επιδεξιότητας, αλλά αποκαλύπτει βαθιά και παγιωμένα ενδιαφέροντα, ενώ, ταυτόχρονα, πραγματοποιεί και μια πολιτική και ηθική αμφισβήτηση της ελληνικής πραγματικότητας, μια σύγκρουση με το κοινωνικό και πνευματικό περιβάλλον της εποχής. Βέβαια η τέρψη της διακωμώδησης, η ηθικολογική του φύση και η απόρριψη κάθε διαχυτικότητας συμβάλλουν στο να μην εγκαταλείπεται ολότελα στο συναίσθημα: [...] όσο και ο Βολταίρος, και ο Ροΐδης «στο κάθε τι δεν κυττάζει πρώτα ό,τι αξίζει ν’ αγαπηθεί και να κρατηθεί γερά και σοβαρά να υποστηριχτεί, αλλ’ εκείνο που αξίζει να το περιφρονήσουμε, να το γελοιοποιήσουμε και να το διώξουμε με χωρατά»[11]. Παραμένει σε κάθε περίπτωση πιστός στην “κατηγορική προσταγή”: να αποφύγει αυτό που θεωρούσε ως την «μεγαλητέρα ανηθικότητα» ενός συγγραφέα: «[...] ν’ αποκοιμίζη τις τον αναγνώστην του»[12]. Έτσι και στα γραπτά του, όταν πραγματεύεται πολύ σοβαρά θέματα και ερωτήματα, δεν παύει να ψυχαγωγεί ή μάλλον πρώτα από όλα να ψυχαγωγείται. Το γέλιο είναι το όργανο που ο Ροΐδης χρησιμοποιεί στο πρώτο κείμενο της “Απολογίας” του (1866) κατά της κατηγορίας για βλασφημία, καθώς ομολογεί πως δεν βρήκε «άλλο όπλον πλην του γέλωτος κατά της ανοησίας» (Α΄, 311)[13], και παραπέμπει μεταξύ άλλων στον ιερό Αυγουστίνο, ο οποίος παραδέχεται πως «Η προς τον πλησίον αγάπη μάς αναγκάζει πολλάκις να εμπαίζωμεν τας ανοησίας του, ίνα τας καταστήσωμεν μισητάς και φευκτέας». Αναφέρει ακόμα και τον «πικρό και αγέλαστο» Αγ. Τερτουλλιανό που έλεγε: Αν απαντώνται εν τοις βιβλίοις μου χωρία κινούντα τον γέλωτα, τούτο προέρχεται εξ αυτής της φύσεως των πραγμάτων, άτινα ήσαν φύσει γελοία: και τα τοιαύτα μόνον διά του γέλωτος πρέπει να πολεμώνται, ίνα μη δίδεται εις αυτά περισσοτέρα αφ’ όσην αξίζουσι σημασία διά σπουδαίας αναιρέσεως (Α΄, 312). Και καταλήγει εξομολογούμενος ότι ακολούθησε τα μαθήματα των Πατέρων, για τους οποίους «μόνον διά του γέλωτος τιμωρείται η ανοησία», αλλά και το μάθημα της Γραφής κατά την οποία «Κύριος αληθινών στόμα εμπλήσει γέλωτος». Η υπεράσπιση της γελοιοποίησης και της σάτιρας σαν αναγκαία όπλα, συνήθη σε όλες τις λογοτεχνίες της Ευρώπης από τους κωμωδιογράφους, αρχαίους και μοντέρνους, συναντιέται συνεχώς σ’ αυτές τις σελίδες. Και είναι σίγουρο πως ο συγγραφέας αντιμέμφεται τις βαθιά άδικες κατηγορίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα, φαίνεται καθαρά πως η “ασέβειά” του δεν κρύβει μια αληθινή πρόθεση πολεμικής: υπάρχει ασφαλώς μέσα της η τέρψη του αντικληρικού περίγελου, όλα όμως εκφράζονται δίχως κακία, με ένα υγιές ξέσπασμα όλο νεύματα με το μάτι, που είναι, κατά βάθος, ένα είδος αθώας σάτιρας, η οποία στοχεύει στη γνήσια αισθητική διασκέδαση. Γιατί η Πάπισσα, μολονότι παρουσιάζεται ως μεσαιωνική μελέτη, είναι ο καθρέφτης της προσωπικότητας του συγγραφέα της. Σε κάθε σελίδα της, σε κάθε σειρά, και θα έλεγα σε καθεμία από τις λέξεις τόσο καλά συνδεδεμένες στην πλοκή του λόγου[14], γίνεται αισθητή η παρουσία του Ροΐδη με την έμφυτη ιλαρότητά του[15]. Μερικά παραδείγματα: ‒ [Ο Φρουμέντιος] άμα δε είδε την Ιωάνναν προβαίνουσαν μετά δειλίας μεταξύ των τάφων, ώρμησε προς αυτήν ως καπουκίνος προς χοιρομήριον κατά το τέλος της Tεσσαρακοστής (Α΄, 152). ‒ [...] εις την λέξιν “Βενεδικτίνος” ευρίσκομεν τον εξής επιστημονικόν ορισμόν του είδους τούτου των ρασοφόρων: «... πρόσωπον αγένειον, κρανίον εγκεκαρμένον, πόδες σανδαλοφόροι: φέρει ένδυμα μακρόν, μέλαν, ποδήρες, μανδύαν καταπίπτοντα μέχρι πτερνών ... κρώζει τρις ή τετράκις της ημέρας και μεσούσης της νυκτός διά φωνής βραγχώδους, βραδείας ... παμφαγεί: νηστεύει σπανίως» (Α΄, 161). ‒ [...] η θάλασσα εκοιμάτο ως επίσκοπος μετά το γεύμα (Α΄, 187). ‒ [οι Βενεδικτίνοι καλόγηροι] ων έκαστος, εν ευσεβεί μακαριότητι και αργία παχυνθείς, ισοδυναμεί προς δύο τουλάχιστον συνήθους όγκου λαϊκούς (Β΄, 83). Μετά τις αναιτιολόγητες επιθέσεις, όμως, ο Ροΐδης θα αλλάξει συμπεριφορά: εγκαταλείπει το στάδιο του “νεανικού αμαρτήματος” (B΄, 83)[16], και οργανώνει την υπεράσπισή του χρησιμοποιώντας την ευρυμάθειά του για να γελοιοποιήσει την άγνοια και τη διανοητική ατιμία των εκκλησιαστικών αρχόντων «οίτινες, πλην της απληστίας, της μέθης, της σιμωνίας, της αισχρότητος και της μονομανίας να καίωσιν αιρεσιάρχας, ήσαν κατά τα λοιπά καλοί άνθρωποι, […]» (Α΄, 305). Αυτοί, υπογραμμίζει ο Ροΐδης, για να κατηγορήσουν την Πάπισσα είχαν απευθυνθεί στον εισαγγελέα και σε κλητήρες, χρησιμοποιώντας έναν τρόπο ήδη γνωστό: «Ο τρόπος ούτος του μεταπείθειν τους κακοδόξους δεν είναι νέος· απ’ εναντίας ήκμαζε κατά τον μεσαιώνα παρά τοις Φράγκοις μετά της Ιεράς Εξετάσεως, των συγχωροχαρτίων και των ανθρωπίνων ολοκαυτωμάτων» (Α΄, 299). Τα επιχειρήματα του συγγραφέα είναι έκδηλα και αναμφισβήτητα: [...] δύο τινά υπάρχουσιν, Άγιοί μου Πατέρες, εν τη χριστιανική θρησκεία, η θεία αυτής αλήθεια, ήτις την καθιστά σεβαστήν, και αι ανοησίαι των ανθρώπων, αίτινες την κατέστησαν καταγέλαστον, [...]. «Αγαπάς, αναγνώστα μου, τον γενναίον οίνον της πίστεως, ως ονόμαζε την θρησκείαν ο σοφός Αλβίνος; Αν τω όντι τον αγαπάς, μισείς βεβαίως τους ασυνειδήτους εκείνους καπήλους, οίτινες νοθεύουσι το θείον τούτο ποτόν, αναμιγνύοντες ύδωρ, βαφάς ή δηλητήρια και αντί θείου νέκταρος ανούσιον ή ναυτιώδες ποτόν προσφέροντες εις τα διψώντα χείλη σου». Μόνον κατά των καπήλων τούτων του μεσαιώνος εκήρυξε πόλεμον ή μάλλον γέλωτα ο συγγραφεύς, ακολουθών το παράγγελμα του ιερού Αυγουστίνου “Ηaec tu irride, ut eis ridenda ac fugienda commendes” (Α΄, 307). Και ακόμη: Ο σήμερον χριστιανισμός, σεβαστοί μου Πατέρες, δύναται να συγκριθή προς ωραίαν ραφαήλειον εικόνα, την οποίαν αλλεπάληλοι γενεαί αμαθών ζωγράφων παρεμόρφωσαν δι’ αφυών επιχρώσεων. Ουδείς δύναται να κατηγορήση ως ασεβή εις την μνήμη του Ραφαήλου τον αποξέοντα τα πρόσθετα χρώματα, ίνα θαυμάση την εικόνα του αριστοτέχνου εν τη αρχετύπω αυτής απλότητι και καλλονή, έτι δε ολιγώτερον να μεμφθή ως αντιχριστιανικόν το έργον του ζητούντος ν’ αποπλύνη από της θρησκείας τους ρύπους του μεσαιώνος (Α΄, 309). Ένα έτος μετά, ο Ροΐδης παίρνει ως πρότυπο για ένα αφήγημά του ένα πολύ γνωστό κείμενο, το δοκίμιο του Ζυλ Μισελέ, Η μάγισσα[17], δημοσιευμένο μερικά χρόνια πριν στο Παρίσι (1862). Σ’ αυτό το πόνημα η μάγισσα παρουσιάζεται ως σύμβολο της ελευθερίας και του επαναστατικού πνεύματος ενάντια στον δεσποτισμό της Εκκλησίας, η οποία την καταδικάζει για τον κρυφό δεσμό με την παγανιστική λατρεία της φύσης. Γεννιούνται έτσι Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος, μια επίθεση χωρίς υπεκφυγές, που ο συγγραφέας εξαπολύει κατά του εκκλησιαστικού θεσμού. Το ποίμνιο με κουκούλες με οδηγό τον Αγ. Ραβάνο τον Μαύρο[18], στα 1866, μεταμορφώνεται τώρα σε ένα κλήρο που «κατά την συνήθειαν των αγρίων της Αμερικής, έκαιε τους αιχμαλώτους»: οι μοναχοί στην αρχή μόνο άξεστοι και αγράμματοι, μετατρέπονται σε «ρασοφόρα θηρία» (Α΄, 388) και «σφαγείς του μεσαιώνος» (Α΄, 381). Εντυπωσιακή είναι η περιγραφή που μας δίνει ο Ροΐδης για τις συνθήκες ζωής αυτών που έμελλε να ζήσουν εκείνες τις εποχές: αφενός κατακρίνει έντονα την εκμετάλλευση της λαϊκής άγνοιας και απλοϊκότητας εκ μέρους των εκκλησιαστικών ιεραρχιών και αφετέρου σκιαγραφεί την εικόνα μιας ωμής αγριότητας που, όπως προκύπτει από «τα αιμοσταγή αρχεία των ιεροδικείων» (Α΄, 384), προκαλεί αγανάκτηση και φρίκη σε όποιον τα διαβάζει. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το θερμό εγκώμιο της γυναίκας, της κατατρεγμένης και σκοτωμένης τόσο απάνθρωπα από τη λύσσα των φανατικών χριστιανών του Μεσαίωνα, και η απογοητευτική εικόνα της εκκλησιαστικής καταπίεσης της εποχής, φτάνουν αμέσως μετά την καταδίκη του βιβλίου ως ασεβούς από την Εκκλησία. Επιστρέφοντας και πάλι στο γέλιο και την υποστήριξή του από τον συγγραφέα μας, διαφωτιστική και διασκεδαστική είναι, στην κριτική Αγγέλου Βλάχου κωμωδίαι (1871), η παράγραφος όπου ο Ροΐδης, θέλοντας δήθεν με άγχος να εντοπίσει κάποια διαφορά μεταξύ των ζώων και των ανθρώπων, καταλήγει αποδεικνύοντας πως ακριβώς στο γέλιο, δηλαδή στον εμπαιγμό, την ειρωνεία, τη σάτιρα, συνίσταται η τέλεια ανθρωπότητα: [...] ότε κατέφυγον, ως εις αντιφάρμακον, εις το βιβλίον του κ. Βλάχου. Κατ’ αγαθήν τύχην έπεσα ευθύς εις το χωρίον εκείνο της “Συζύγου του Λουλουδάκη”, ένθα ο κ. Πιπίκος, έχων την κεφαλήν δεδεμένην διά νυκτικού μανδυλίου, σύζυγον φρόνιμον και ωραίαν και καλόν πρόγευμα ενώπιον αυτού, στενοχωρείται εν τη συζυγική ευδαιμονία του ως ο Ιωνάς εν τη κοιλία του κήτους [...], και επιθυμεί αντ’ αυτής πλημμύρας αισθημάτων, ζηλοτύπους στεναγμούς, αντεραστάς, δηλητηριάσεις, φαρμακερά εγχειρίδια και άλλα τοιαύτα παρατράγωδα εφόδια. Γέλως ακατάσχετος, γέλως ως ο πνίξας τον Σοφοκλή κατέλαβέ με επί τη ανοησία του κ. Πιπίκου, κρατούντος έγχελυν και ορεγομένου όφιν. Αλλά τον ομηρικόν εκείνον γέλωτα διεδέχθη αίφνης ενδόμυχός τις χαρά και ανέκφραστος αγαλλίασις, «Η όψις μου έλαμψε σαν την ακτίδα». Και έχαιρον δικαίως. Εκείνο όπερ, δι’ ιδρώτος και αηδίας, εζήτουν, παρ’ αρχαίοις, και νεωτέροις [...], ανεύρισκον απόνως και ανελπίστως διά του βιβλίου του κ. Βλάχου. Και τω όντι τα λοιπά ζώα αγαπώσι, μισούσι, έρπουσι, δουλεύουσι, δάκνουσι, χασμώνται και όσα άλλα πράττομεν ημείς πράττουσι κακείνα, πλην ενός μόνου: ο άνθρωπος “γελά” και τα ζώα δεν “γελώσιν”. Εν τω γέλωτι λοιπόν, και εν αυτώ μόνω έγκειται η μεταξύ ανθρώπου και κτήνους διαφορά, και όσω περισσότερόν τις γελά, τόσω ανθρωπινότερος είναι (B΄, 29-30). Σύντομα όμως ο Ροΐδης συνειδητοποιεί ότι η ελληνική κοινωνία, οπισθοδρομική και αφοσιωμένη στον θαυμασμό κυρίως ξένων έργων, δύσκολα θα μπορούσε να τον κατανοήσει. Σ’ αυτή την ψυχική διάθεση βρίσκεται πνευματικά κοντά στον Έντγκαρ Άλλαν Πόε, ο οποίος έζησε επίσης σε μια κοινωνία ακατάλληλη να εκτιμήσει τη μοναδικότητα της μεγαλοφυΐας του[19]. Όντως, από τις πρώτες κιόλας εργασίες του, ο συγγραφέας μας δείχνει μια σημαντική συγγένεια με τον Πόε, ο οποίος, κριτικός επίσης, στα δοκίμιά του, που είχαν μεγάλη απήχηση στην Ευρώπη, ανάγει σε θεωρία την επιμέλεια της μορφής του κειμένου. Ίδιο ενδιαφέρον για τη “μορφή” βρίσκουμε και στον νεαρό Ροΐδη [20], μια απόλυτη ανάγκη που συνεχίζεται σε όλα τα γραπτά του. Η ομοιότητα που ο Έλληνας αισθάνεται ανάμεσα στην δική του κατάσταση και του Αμερικανού προκύπτει από το κριτικό σημείωμα που προηγείται της πρώτης ροϊδικής μετάφρασης του Πόε[21] και η οποία εγκαινιάζει τη μακροχρόνια αφοσίωση του Ροΐδη στο έργο αυτού του συγγραφέα. Παραθέτω εδώ ένα απόσπασμα: [...] Τοιαύτη τις υπήρξεν η τύχη εν Αμερική του κορυφαίου των συγχρόνων αυτής ποιητών και λογογράφων Εδγάρδου Πόου. Επί μακρά έτη συνέγραφεν ούτος έμμετρά τε και πεζά αριστουργήματα, τα οποία εθαύμαζε μεν ευάριθμός τις ομάς ειδημόνων, αλλά το κοινόν ούτε ανεγίνωσκεν ούτε ηγόραζεν, αφίνον τον ποιητήν να παλαίη κατά της πείνης και ν’ αναπληρόνη τον άρτον διά της ρακής, ήτις επιτέλους εφόνευσε αυτόν τριακονταπενταετή. Ο βιογράφος αυτού διηγείται μετ’ άκρας αφελείας ότι, αν ούτος έστεργε να προσαρμόση, δηλαδή να καταβιβάση το ύφος του προς τας ορέξεις του αμερικανικού κοινού, ήθελε καταστή a money making author, ήτοι “προσοδοφόρος συγγραφεύς”. Ο δε διευθυντής του περιοδικού εν ω έγραφεν ο Πόου, δικαιολογούμενος ή μάλλον εξηγών πώς αφήκεν αυτόν να λιμοκτονήση, ομολογεί μετ’ αξιεπαίνου παρρησίας «ότι ηναγκάζετο να πληρόνη αυτόν ολιγώτερον των άλλων, διότι το ύψος του ύφους του καθίστα αυτόν ήττον προσιτόν εις το πλήθος των συνδρομητών». [...] Βαρυνθείς τότε ο ποιητής να παραβαίνη το ζ΄ εδάφιον του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου παραθέτων φιλολογικούς μαργαρίτας εις τους ομοεθνείς του, απεφάσισε να προσφέρη αρεστοτέραν εις την γεύσιν αυτών τροφήν, ήτοι παραμύθια, ούτω πως όμως διεσκευασμένα, ώστε δημοσιευόμενα εν σοβαρά εφημερίδι εξελαμβάνοντο επί τινα καιρόν ως αληθή γεγονότα και ετάραττον και αυτών των μάλλον παχυδέρμων τον ύπνον και τα νεύρα (Β΄, 233-234). Δεν παύει όμως να χρησιμοποιεί μια εύθυμη γραφή που δίνει τη χαρά της ανάγνωσης, όπως παρατηρούμε στα Είδωλα (Δ΄, 93-363), στα οποία υποστηρίζει τη δημοτική και αντιμετωπίζει το ιδιαίτερα καυτό θέμα του γλωσσικού ζητήματος με πνευματική διαύγεια και επεξηγηματική σαφήνεια. Ήδη η φράση του Σωκράτη, παρμένη από τον Κρατύλο του Πλάτωνα και τοποθετημένη ως επιγραφή, είναι ενδεικτική των πεποιθήσεών του και της σατιρικής του θέλησης: «Διά το απανταχού στρέφεσθαι τα ονόματα, ουδέν θαυμαστόν αν είη, ει η παλαιά φωνή προς την νυνί βαρβαρικής μηδέν διαφέροι» (Δ΄, 95). Παραθέτω δύο παραδείγματα στα οποία ο Ροΐδης δεν φείδεται διαβρωτικών παρομοιώσεων εις βάρος των συντηρητικών. [...] Αφού τω όντι απηλπίσθησαν περί των μεγάλων, ετράπησαν οι Αττικισταί εις τα μικρά και, αντί αναστάσεως εγκλίσεων και χρόνων αρκούνται εις αναδιπλασιασμούς και διπλάς αυξήσεις, όπως εν ελλείψει της οικοδεσποίνης διασκέδαζον με τας δούλας οι μνηστήρες της Πηνελόπης (Δ΄, 196). Επίσης ο Ροΐδης υπογραμμίζει πως υπάρχουν δάνεια που ακούγονται εντελώς ελληνικά και πως είναι αδύνατο για ένα λογικό άνθρωπο να μη θεωρεί πιο ελληνικά τα μακαρόνια από τις ‘σκωληκίδες”, τη σαρδέλα από την ‘αφύη’, ή τη μουστάρδα από την ‘αβυρτάκη’ κ.ο.κ. Και εφιστά την προσοχή στις ταμπέλες των τελωνείων όπου διαβάζουμε δίπλα στον λόγιο όρο εκείνον της καθομιλουμένης: ‘θώμιγγες’ (‘κορδόνια’), ‘θύσσανοι’ (‘κρόσια’), ‘σησαμόπολτος’ (‘χαλβάς’), ‘μηλωταί’ (γούναι’), ‘φύσκαι’ (‘σαλάμια’), ‘τροχίσκοι’ (‘κουβάρια’), ‘σημαντρίς’ (‘βουλλοκέρι’), και καταλήγει: «Κάπως δε δύσκολον είναι να θεωρήσωμεν ως ελληνικωτέραν της δήθεν ξένης λέξεως την έχουσαν ανάγκην μεταφράσεως όπως εννοηθή υπό των Ελλήνων» (Δ΄, 267). Και όπως κάθε φορά που το θέμα του είναι η γυναίκα, ήδη στο μυθιστόρημα αποκαλύπτει, πάντα με χαμόγελο, έστω και πικρό, την κριτική του διάθεση: [...] Τίς ποτε έχυσε επί του τάφου ερωμένης το ήμισυ, το εκατοστόν, το χιλιοστόν των δακρύων, αφ’ όσα διά την κακίαν της έχυνε καθ’ ημέραν; (A΄, 124-125) [...] αν έτυχε να ίδης όνειρον καλόν, ότι ανεύρες την φιλοσοφικήν λίθον ή γυναίκα φρόνιμον, και εξυπνήσης καθ’ ην στιγμήν ήπλονες την χείρα εις τα χιμαιρικά ταύτα κειμήλια, τότε όλα σοι φαίνονται δυσάρεστα και αηδή (Α΄, 131). [...] αι δε γυναίκες, όσω ευαίσθητοι και αν ήναι, κλαίουσι μόνον ότε και όπου πρέπει (Α΄, 149). [...] η καρδία γυναικός είναι άμμος κινητή, επί της οποίας μόνον σκηνή διά κατάλυμα μιας νυκτός δύναται ν’ ανεγερθή (Α΄, 207). [...] Η δε Ιωάννα, αγχίνους ούσα και ευτράπελος ως όφις ή γυνή (Α΄, 217). [...] Αι γυναίκες, τα ενσαρκωμένα ταύτα κράματα αγάπης, αφοσιώσεως, ευσπλαγχνίας και όλων των άλλων τρυφερών αρετών, οσάκις η χρεία το καλέση, βυθίζονται εις το αίμα ως εις ευώδες λουτρόν (Α΄, 228). [...] αλλ’ εφοβείτο το σκάνδαλον, την εγκυμοσύνην και τας κακάς γλώσσας, τους τρεις τούτους “σωματοφύλακας” της γυναικείας σωφροσύνης (Α΄, 233). Οι Ανέκδοτοι Σκέψεις του (Ε΄, 367-380) περιλαμβάνουν ίδιους συλλογισμούς για τις γυναίκες. Περιορίζομαι να αναφέρω έναν: «Το να ζητήσω αίσθημα παρά της γυναικός ταύτης είναι περίπου το αυτό ως ει εζήτουν παρά της Αφροδίτης της Μήλου να με σφίξη εις τας αγκάλας της» (Ε΄, 375). Πολύ πιθανώς, κάποια καυτή απογοήτευση πρέπει να τον τραυμάτισε πολύ νωρίς, προκαλώντας τον να εκφράζεται με σκεπτικισμό: ωστόσο ο Ροΐδης δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ σε εξομολογήσεις, μολονότι μπορούμε να διαισθανθούμε πως κάποτε ανέβηκε στο άρμα του Φαέθοντος και πως μια τέτοια εμπειρία τον σημάδεψε για πάντα[22]. Προχωρώντας στην ανάγνωση των έργων του, εύκολα μπορούμε να ακολουθήσουμε την πολιτισμική και πνευματική πορεία του, που εξελίσσεται σε διάρκεια περίπου τριάντα ετών, περνώντας σιγά σιγά από την ανασκευή της υλιστικής φιλοσοφίας (πβ. Oι Καϊνίται, A΄, 361-369) στην επίπονη αποδοχή των νέων θεωριών μέχρι την απαισιοδοξία του Λεοπάρντι, από το 1891 κι εξής[23]. Στα αφηγήματα αυτής της εποχής είναι πιο σπάνια τα σατιρικά βέλη, προβάλλουν απεναντίας μαύρες σκέψεις για το πεπρωμένο του ανθρώπου και τις δυστυχίες του. Ασφαλώς, εκτός από την κώφωση, η οποία χειροτερεύοντας τον απομονώνει όλο και περισσότερο[24], η ώθηση για τη θεματική αλλαγή οφείλεται πιθανώς σε πολυάριθμες άλλες αιτίες: το κάταγμα στην σιαγόνα του, που τον αναγκάζει για μήνες στη σιωπή, την οικονομική κατάρρευση και τα οικογενειακά πένθη, την ασυνεννοησία των “παχυδέρμων” της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής, όλα αυτά μαζί καταβάλλουν τη διάθεσή του για δημιουργία και επιδεινώνουν περαιτέρω την απαισιοδοξία του. Η όλο και μεγαλύτερη απομάκρυνση του συγγραφέα από τους ανθρώπους και η συμπάθειά του για τα ζώα τον οδηγούν, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, να στραφεί στις αναμνήσεις της νεανικής του ηλικίας, που ταυτόχρονα αντιπροσωπεύουν και ένα μέσο συνειδητού προσκυνήματος προς το παρελθόν, στην προσπάθειά του να ξεφύγει από τα βάσανα του παρόντος. Αναφέρω εδώ κάποιους συλλογισμούς του, ενδεικτικούς αυτής της ψυχικής του διάθεσης: ‒ Όσοι δε πλην του Θεού ηγάπων και τον πλησίον, οι φύσει ευαίσθητοι και φιλάνθρωποι, αδύνατον ήτο να αισθανθώσι χαράν αναλογιζόμενοι, ότι πολλοί ήσαν περί αυτούς οι πεινώντες, ριγούντες, φθισιώντες, ανάπηροι και λεπροί (Ο Αγιοπετρίτης, E΄, 446). ‒ Η ανθρωπίνη φύσις μόνον μεγάλας λύπας δύναται να αισθανθή, ουδεμίαν δε μεγάλην ευτυχίαν μη μεταβαλλομένην εν βραχεί χρόνω εις χασμήματα (Ανέκδοτοι σκέψεις, E΄, 368). ‒ Πάντες οι έχοντες ονύχια αγωνίζονται να σπαράξωσι τους έχοντας πτερά (Ε΄, 376, βλ. την ίδια έκφραση στο Ο Δουμάς εις τας Αθήνας, Ε΄, 105). ‒ Μεγάλη δυστυχία είναι να έχη κανείς πολύ καλήν καρδίαν (Μονόλογος ευαισθήτου, Ε΄, 172), ‒ Ο εγωισμός και η πεζότης του σιδηρού τούτου αιώνος καθιστώσιν ακατάλληλα πρότυπα τας περιστεράς, τα αρνία και τους κύκνους (Σκαλάθυρμα, Γ΄, 190). Από τα τελευταία αφηγήματα παίρνω για παράδειγμα Τα εφήμερα (1898), E΄, 279-286, στα οποία, στοχαζόμενος την υπόσταση αυτών των μικρών εντόμων, καταλήγει στο φιλοσοφικό συμπέρασμα του σύντομου διηγήματος, που συνοψίζεται στην ανοησία και τη συμφορά του ανθρώπου. Ακόμη μια φορά, για τη συγγραφή του έργου του, ο Ροΐδης πιθανότατα βασίστηκε σε ένα ξένο πρότυπο, ένα ανώνυμο κείμενο για τη συντομία της ζωής, που περνά από την «ηθική αλληγορία» της πρώτης αγγλικής διασκευής (1719) στη «ρητορική εξάσκηση» των επόμενων γαλλικών διασκευών[25]. Οι στοχασμοί, όμως, του Ροΐδη στο δεύτερο μέρος του κειμένου του ανατρέπουν εξ ολοκλήρου την έννοια του πρωτοτύπου και καθιστούν το δικό του ένα “άλλο” κείμενο. Η μεμψίμοιρη και γεμάτη αποθάρρυνση διαπίστωση πως οι άνθρωποι εξομοιώνονται με τα εφήμερα στη θλιβερή μοίρα μιας πολύ σύντομης ύπαρξης, στο ελληνικό κείμενο γίνεται η αρχή μιας σειράς συλλογισμών για την ευτυχία αυτών των εντόμων και την αθλιότητα της ανθρώπινης κατάστασης: [...] Το πλήθος και η λευκότης αυτών ανεκάλεσαν εις την μνήμην μου όσα είχον αναγνώσει περί των εφημέρων, και μετ’ αυτών όσας η τύχη των εντόμων τούτων μοι υπαγόρευε πολλάκις, εν συγκρίσει προς την ανθρωπίνην, μελαγχολικάς σκέψεις (Ε΄, 281). Η παραφροσύνη που δείχνει το ανθρώπινο γένος, «μωρόν και τρισάθλιον», μέσα στο οποίο ο συγγραφέας δυσκολεύεται να αναγνωριστεί, το άγχος να θέλει να παρατείνει τη ζωή παρ’ όλη την ανία που το θλίβει και τις δυσκολίες που το βασανίζουν, η επιθυμία να συνεχίσει να ζει τουλάχιστον στη μνήμη των άλλων, το τοποθετούν στον αντίποδα σε σύγκριση με το πεπρωμένο των εφήμερων, που ζουν μόνο λίγες ώρες αφιερωμένες μόνο στον έρωτα, και γι’ αυτό το αφηγηματικό εγώ τα χαρακτηρίζει «ευτυχέστατα»[26]. Ο Ροΐδης μετατρέπει εδώ, όπως σε άλλες περιπτώσεις, το πρότυπο που μεταχειρίζεται σε δικό του κείμενο, δίνοντάς του μια διαφορετική σημασία και καθιστώντας το δικαιωματικά “πρωτότυπο”. Παράλληλα προβάλλουν βέβαια και ιδέες που εμπνέονται από άλλα αναγνώσματα: πράγματι οι συλλογισμοί του επαναφέρουν στον νου τον Λεοπάρντι[27], όχι τον ποιητή, αλλά τον στοχαστή, τον οποίο εξάλλου ο συγγραφέας μας αναφέρει ρητά μέσα στο κείμενό του μαζί με άλλους που περιέγραψαν επίσης τις συμφορές των ανθρώπων: [...] Ως τα τάγματα κατά στρατιωτικήν επιθεώρησιν, ούτω παρήλαυνον αλλεπάλληλοι εις την μνήμην μου όλαι αι αθλιότητες του ανθρωπίνου βίου. Αυταί είναι τόσον γνωσταί και αναμφισβήτητοι και τοσάκις περιεγράφησαν και εθρηνήθησαν από του Εκκλησιαστού και του Ιερεμίου μέχρι του Σοπεγχάουερ και Λεοπάρδι, ώστε κατήντησαν κοινοί τόποι (Ε΄, 284)[28]. Η φωνή του μεγάλου Ιταλού, που είχε ήδη εμφανιστεί σε άλλα κείμενα του Ροΐδη, ηχεί και πάλι κάθε φορά που ο Έλληνας συγγραφέας αναφέρει την πλήξη: Την διάρκειαν του βίου αυτού [ο άνθρωπος] ευρίσκει πολύ βραχείαν. Αληθές είναι ότι διέρχεται τα τρία τέταρτα αυτής χασμώμενος ή στενάζων, αλλ’ εβδομήκοντα ή ογδοήκοντα έτη δεν αρκούσιν εις αυτόν διά να χορτάση τα χασμήματα και τους στεναγμούς (Ε΄, 285). Και στη διαβεβαίωση πως η ατυχία του ανθρώπου είναι το ότι γεννήθηκε (Ε΄ 284): [...] Όσον ακριβέστερον εξετάζω τα πράγματα, τόσον μάλλον κλίνω να πιστεύω, ότι το εφήμερον είναι το μόνο του Θεού πλάσμα, εις το οποίον δεν αρμόζει το δυνάμενον περί των λοιπών και προ πάντων περί του ανθρώπου να ρηθή, ότι κάλλιον θα ήτο να μη γεννηθή. Κεντρικά μοτίβα και τα δυο σε όλο το ιταλικό μακρο-κείμενο[29]. Είναι σαφές ότι η τύχη αυτών των εντόμων προκαλεί στον Ροΐδη, όπως και στον Λεοπάρντι, ανοίγματα στοχασμού για τα σοβαρά και άλυτα προβλήματα της ύπαρξης και ότι τονίζοντας την ιδανική ζωή τους, ο Έλληνας συγγραφέας ανατρέχει καθαρά στον πυρήνα της μηδενιστικής πλοκής των Operette morali του Ιταλού ποιητή. Ο ύστερος Ροΐδης δείχνει, χωρίς να κρύβεται πλέον, την αποθάρρυνσή του και την απογοήτευσή του για «το άσκοπον του βίου και την κενότητα πάσης ελπίδος»[30]. Μόνο ο κόσμος της παιδικής ηλικίας αγνοεί την πίκρα της ανθρώπινης μοίρας, ένας κόσμος μέσα στον οποίο επιτρέπεται να πιστεύει κανείς στα παραμύθια, να υψώνει το βλέμμα στον ουρανό και να ατενίζει στα αστέρια τα μάτια των αγγέλων, μολονότι ενσυνείδητος πως τα αστέρια είναι κόσμοι παρόμοιοι με τον δικό μας, με «[...] κατοίκους, οίτινες δεν δύνανται λογικώς να υποτεθώσι πολύ διάφοροι των της γης. Ανθρώπους, δηλ. θύματα και δημίους, και πλην αυτών τίγρεις, υαίνας, πάνθηρας, καρχαρίας, κροκοδείλους και όφεις κροταλίας!»[31] Ύστερα απ’ όσα είπαμε πιο πάνω, το πρόβλημα που αντιμετωπίζει όποιος αποφασίζει να επιχειρήσει τη μετάφραση ενός συγγραφέα σαν τον Ροΐδη, δεν είναι απλώς το πέρασμα από μια γλώσσα σε άλλη, δηλαδή από έναν πολιτισμό σε άλλον, αλλά το ότι αντιπαλεύει με ένα έργο εξαιρετικά πλούσιο που ο δημιουργός του το απευθύνει σε ένα κοινό ιδιαίτερα μορφωμένο, άξιο να το κατανοήσει και να το εκτιμήσει. Αυτό συνεπάγεται την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση, οπωσδήποτε η πιο επικίνδυνη. Ξεφυλλίζοντας τις μεταγενέστερες μεταφράσεις της Πάπισσας Ιωάννας, το πρώτο που εντυπωσιάζει είναι η παράλειψη του Προλόγου, της Εισαγωγής και των Σημειώσεων του συγγραφέα. Αυτές οι τελευταίες και η Εισαγωγή θα μπορούσαν ίσως να θεωρηθούν “βαριές”: ο ίδιος ο Ροΐδης συμβουλεύει αστειευόμενος τον φυγόπονο αναγνώστη να προσπεράσει την Εισαγωγή (Α΄, 76). Σίγουρα όμως δεν θα δεχόταν και να εξαλειφθεί. Είναι αναμφισβήτητο πως την θεωρεί απαραίτητη, από τη στιγμή που εκθέτει εκεί τα θέματα και τις μαρτυρίες που διαθέτει για την υποστήριξη του αληθούς της ιστορίας του. Α. Ιδίως για τον απολαυστικό Πρόλογο (Τοις εντευξομένοις, Α΄, 63-76), αναπόσπαστο από το σώμα του μυθιστορήματος όπως οι δύο όψεις του ίδιου φύλλου, πιστεύω πως η εξάλειψή του αποβαίνει πολύ σοβαρή. Μας διηγείται σ’ αυτόν ο Ροΐδης πώς εμπνεύστηκε το θέμα του θηλυκού πάπα και μακρηγορεί πάνω στη «βίβλο γενέσεως της Παπίσσης Ιωάννας». Εμείς δεν έχουμε στοιχεία για να βεβαιώσουμε ή να αρνηθούμε ότι τα πράγματα εξελίχθηκαν ακριβώς όπως μας λέει[32], παραμένει ωστόσο σαφές ότι οι σελίδες του Προλόγου έχουν έναν τριπλό στόχο: Να αποτελέσουν ένα τεχνικό επινόημα που ο συγγραφέας ενεργοποίησε για να δώσει στη διήγηση μια βάση αληθοφανή. Ο Ροΐδης όντως έχει επίγνωση πως το ιστορικό μυθιστόρημα γεννιέται από την ανάγκη παράθεσης μιας φανταστικής λογοτεχνίας στο πεδίο των πραγματικών γεγονότων. Έτσι, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ηροδότου και άλλων επιφανών ιστορικών, αρχαίων και μη, θεωρεί κατάλληλη ευκαιρία να προτάξει τον Πρόλογο στο μυθιστόρημα για να δικαιολογήσει την επιλογή του, που θα ταράξει «την ανάπαυσιν της από τοσούτων αιώνων κεκοιμημένης εν ειρήνη Παπίσσης Ιωάννας» (Α΄, 63). Ωστόσο είναι προφανής σε όλο τον Πρόλογο η έγνοια του Ροΐδη μήπως η Ιωάννα μπορεί να φανεί βλάσφημη: ήδη η επιγραφή είναι αποκαλυπτική αυτού του φόβου[33], αλλά και του άγχους του συγγραφέα να αποδείξει την ηθική του μυθιστορήματός του: Πριν επιθέσω τέλος εις τα μακρά ταύτα προλεγόμενα έπρεπεν, ίσως, γράφων εν Ελλάδι, ν’ απολογηθώ και διά την πολλαχού του βιβλίου μου επικρατούσαν ελευθερίαν, ότι δηλ. ωνόμασα ενίοτε τα πράγματα διά του ονόματος αυτών, [...] Τούτο δε μόνον λέγω, ότι την ελευθερίαν ταύτην εθεώρησα αναγκαίαν και φυσικήν εις το είδος της διηγήσεώς μου ως το άλας εις την θάλασσαν. (Α΄, 72) [...] Βαρύτερον αμάρτημα θέλει βεβαίως μοι καταλογισθή παρά πολλών η τόλμη μεθ’ ης ανακινώ τον εκκλησιαστικόν βόρβορον του μεσαιώνος παρά τε τοις Δυτικοίς και εν Βυζαντίω, παρεκτρεπόμενος ενιαχού και εις παρεκβάσεις περί της παρούσης καταστάσεως της Εκκλησίας μας· αλλ’ ο αμερόληπτος αναγνώστης του βιβλίου μου περί τούτου τουλάχιστον θέλει πεισθή, ότι ουδ’ ίχνος πολεμικής τάσεως υπάρχει εν αυτώ. (Α΄, 73) [...] Πάντα τα ανωτέρω εξέθεσα προς αποφυγήν παρεξηγήσεων και ουχί βεβαίως προς δικαιολογίαν του βιβλίου, όπερ παραδίδω εις την επιείκειαν των αναγνωστών· τοις δε κριτικοίς ενθυμίζω ότι εν αυτώ πράγματα μόνον περιέχονται και γεγονότα στηριζόμενα εις μαρτυρίας αναμφισβητήτους· ώστε οι ορεγόμενοι να επικρίνωσι, «res et non verba» πρέπει κακείνοι να μεταχειρισθώσιν· (Α΄, 75-76). Και βρίσκει ως «ανθυπνωτικόν φάρμακον» για να αντιμετωπίσει την απάθεια «του Έλληνος αναγνώστου» και να εξορκίσει τα χασμήματα, εν ελλείψει δε μιας κολοκύνθης, τον τρόπο του γράφειν «ον εισήγαγεν ο Βύρων παρά τοις Άγγλοις, ο Heine παρά τοις Γερμανοίς και ο Murger και Musset εις Γαλλίαν, [και ο οποίος] εφευρέθη υπό των Ιταλών ποιητών της παρακμής […]»[34]. Είναι αυτός συνεπώς ο τρίτος στόχος του συγγραφέα μας, να εκθέσει το “μανιφέστο” της ποιητικής του: α) περιεχόμενο του έργου: ένα αληθινό θέμα, ενισχυμένο με επιστημονικά ντοκουμέντα· β) σκοπός προς επίτευξη: να καταστήσει γνωστή στο κοινό τη μεσαιωνική εκκλησιαστική ιστορία· γ) μέσο για την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού: μια τέχνη που συναγωνιζόμενη την ικανότητα του Βατέλ, να μπορεί να κάνει εύπεπτο ένα τόσο βαρύ θέμα. Πρόκειται για τρία προγραμματικά σημεία που ο Ροΐδης έχει από κοινού με άλλους συγγραφείς ιστορικών μυθιστορημάτων· σκέφτομαι προπάντων τον Αλεσσάντρο Μαντζόνι και το “μανιφέστο” του[35]. Έτσι, από τις πρώτες κιόλας φράσεις του Προλόγου οι επιλογές του Ροΐδη διαγράφονται σαφείς: η διαμάχη στο υπόγειο με πρωταγωνιστές τον προοδευτικό και φωτισμένο δημοσιογράφο και τον φανατικό και ακραίο αββά είναι αντιπροσωπευτική δύο αντίθετων τρόπων αντίληψης της πραγματικότητας: αφενός ο σεβασμός στην Καθολική Εκκλησία και την παράδοση, αφετέρου ο πολιτικός σαρκασμός και η αντικληρική θέση. Β. Όσο για την Εισαγωγή, δείχνει ότι ένα σοβαρό θέμα, όπως η ιστορική μαρτυρία, όταν έρθει σε επαφή με ένα μεγαλοφυές πνεύμα, τείνει να εξελιχθεί κατά τρόπο απροσδόκητο. Είναι η περίπτωση του συγγραφέα μας: κάθε φορά που μια λεπτομέρεια του κινεί τον οίστρο, αχόρταγα την αρπάζει, χαρίζοντάς μας έναν γραφικό πίνακα των γεγονότων που διηγείται: Πολλαί των εκλογών εγίνοντο διά της βίας, πολλάκις δε αντίπαλοι φατρίαι ανεδείκνυον δύο συγχρόνως πάπας, οίτινες ακολουθούμενοι υπό ραβδοφόρου όχλου διεφιλονείκουν περί της αγίας Έδρας διά πετρών και ροπάλων, ο δε ηττηθείς ηκρωτηριάζετο και ερρίπτετο εις τας φυλακάς ή τον Τίβεριν. Ευθύς μετά τον θάνατον της Ιωάννας ο ιερεύς Αναστάσιος, καίτοι αφωρισμένος εν πληθούση Συνόδω, κατορθώσας τη βοηθεία των Γάλλων πρεσβευτών να αναγορευθή υπό τινων στασιοκόπων, βιάζει μετά στρατιωτικού όχλου τας πύλας του Αγίου Πέτρου, καίει τους πίνακας της Συνόδου, και εκείθεν μεταβάς εις Λατεράνον αποσπά από της πολιάς του Βενεδίκτου κεφαλής την τιάραν, συντρίβει επί της ράχεως του πτωχού γέροντος την ποιμαντικήν ράβδον και απολακτίσας αυτόν αναβαίνει την αγίαν Έδραν (Α΄, 82). Ούτε λείπουν σ’ αυτό το θέαμα οι αιχμηροί υπαινιγμοί στην διαφθορά της σύγχρονης πολιτικής τάξης στην Ελλάδα (Α΄, 82): Βονιφάτιος δε ο ς΄ “βδελυρόν τέρας” κατά τον Βαρόνιον, [...], ηγόρασε τη αυτή ημέρα την τε άφεσιν των αμαρτιών και την αγίαν Έδραν [...]. Ίνα δε μη πλείονα λέγω, αι εκλογαί των αρχιερέων κατωρθούντο τότε εν τη αγορά διά χρυσού και ροπάλων, διά μωλώπων και δωροδοκίας, ως παρ’ ημίν αι των βουλευτών. Ή οι κωμικές φράσεις στις οποίες o Ροΐδης μας έχει συνηθίσει (Α΄, 102): [...] Κατά δε τον Ις΄ αιώνα, κοινοτέρων καταστάντων των πιεστηρίων, τοσούτον επολλαπλασιάσθησαν της Παπίσσης οι βιογράφοι, ώστε μη γνωρίζοντες τίνα πρώτον και τίνα ύστατον να καταλέξωμεν, παρατρέχομεν αυτούς άπαντας μιμούμενοι τον Γενουήνσιον εκείνον ράπτην, όστις έχων πολλά ενδύματα κατά την παραμονήν του Πάσχα να ετοιμάση και απορών από τίνος ν’ αρχίση, εφύσησε το φως και εκοιμήθη. Τέλος η Σύνοδος της Κωνσταντίας: μια τοιχογραφία ποικιλόχρωμη και ζωηρή στην οποία ο Ροΐδης, αφενός δεν παραλείπει να γελοιοποιήσει και να “στραπατσάρει” τους ποιμένες της Εκκλησίας (Α΄, 109): Και την μεν ημέραν εδαπάνων οι ποιμένες της καθολικής αγέλης καίοντες ανθρώπους ή συζητούντες περί του χρώματος των ιερατικών στολών και του πλάτους των χειρίδων, την δε νύκτα ανεπαύοντο εις της καλής Ιμπερίας και των συντρόφων αυτής τας αγκάλας. Αφ’ ετέρου, το εντυπωσιακό και βεβαίως συγκινητικό πορτρέτο του αλυσοδεμένου Γιαν Χους, είναι όχι μόνο ιστορικά αλλά και λογοτεχνικά πολύτιμο (Α΄, 110-111): Η ώρα ήτο ωσεί εβδόμη της πρωίας και ο ήλιος του Ιουνίου εισδύων ποικιλόχρους διά των εζωγραφισμένων υάλων της εκκλησίας επηύξανε του χρυσού και της πορφύρας την λάμψιν, ότε κρότος όπλων και συρομένων αλύσεων ακούεται προ της εισόδου του ναού. Πάντων τα βλέμματα στρέφονται να ίδωσι τον υπό απαισίου ήχου αναγγελλόμενον: αλλ’ αίφνης το φως του ηλίου σβέννυται και σκότος βαθύ απλούται κατά την εκκλησίαν. Οι ιερείς ζητούσιν έντρομοι τα κρεμάμενα από του τραχήλου φυλακτήρια, οι δε άρχοντες του ξίφους την λαβήν. Οπότε δε παρελθούσης της ηλιακής εκλείψεως επέλαμψε και πάλιν η ημέρα, εν μέσω της συνελεύσεως εφάνη κυκλούμενος υπό δεσμοφυλάκων και αλύσεσι βεβαρημένος ανήρ κάτωχρος και κατεσκληκώς υπό της κακουχίας, ράσον φέρων και πώγωνα μακρόν, επί δε της κεφαλής περικεφαλαίαν χαρτίνην, εφ’ ης ήσαν δύο “κακοί δαίμονες” εζωγραφημένοι. Ούτος ήτο ο απόστολος της Βοημίας Ιωάννης Ούσσιος [...]. Γ. Τέλος, το όφελος των σημειώσεων: μπορεί να είναι χρήσιμο να συμπεριληφθούν επεξηγηματικές σημειώσεις στις υπαινικτικές και λόγιες αναφορές που συναντούνται συνεχώς. Οι μεταφράσεις των έργων του Ροΐδη, εξαιτίας βέβαια μιας εκδοτικής επιλογής, στερούνται σχεδόν όλες οποιασδήποτε σημείωσης, αλλά παρόλο που είναι αναμφισβήτητο ότι ο συγγραφέας απευθύνεται σε έναν λόγιο παραλήπτη, υπάρχουν και πολλοί “μέσοι” αναγνώστες που διάβασαν και θα διαβάσουν ιδίως το μυθιστόρημα και τα αφηγήματά του: γιατί να υποτιμήσει κανείς την επιθυμία μάθησης, την όρεξη ικανοποίησης της περιέργειας για μια ιστορική προσωπικότητα ή ένα επεισόδιο άγνωστο; Νομίζω ότι, όπως συνέβη σε δύο ιταλικές μεταφράσεις της Πάπισσας[36], ένα σύνολο σημειώσεων τοποθετημένο στο τέλος του έργου (όπως εξάλλου συμβαίνει και στο ελληνικό κείμενο), δεν θα ενοχλούσε τον νωθρό αναγνώστη, που θα μπορούσε απλώς να το αγνοήσει, αλλά θα κινούσε το ενδιαφέρον πολλών άλλων, διανοητικά πιο ζωηρών. Φέρνω μερικά παραδείγματα. α) σχετικά με το πλούσιο γεύμα των τριών μοναχών, Ραλήγου, Ληγούνου και Ρεγιβάλδου, ο Ροΐδης μας λέει: Αφού δε εκόρεσαν την πείναν, εσκέφθησαν οι καλοί πατέρες να σβέσωσι και την δίψαν· καθότι οι τότε μοναχοί, ως οι Άραβες της Χαλιμάς, πρώτον έτρωγον μέχρι χορτασμού και έπειτα εζήτουν αλμυρά αρτύματα και οίνον, ίνα δροσίζωσι και ξηραίνωσι τον λάρυγγα εναλλάξ, αμιλλώμενοι ως οι δαιτυμόνες του Μιθριδάτου τίς προ τίνος περισσότερον να πίη (A΄, 137). Η αναφορά είναι στο μεγαλοπρεπές συμπόσιο το οποίο ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ προσέφερε στον Αριοβαρζάνη Α΄ της Καππαδοκίας και τον Γαβίνιο, τον Ρωμαίο επιφορτισμένο από τον Σύλλα να συμφιλιώσει τους δύο εμπόλεμους βασιλείς. Στο συμπόσιο αυτό ο Μιθριδάτης πρότεινε βραβεία, κατά τη συνήθειά του, σ’ αυτούς οι οποίοι θα έπιναν ή θα έτρωγαν κατά κόρον συναγωνιζόμενοι μεταξύ τους[37]. β) Παρουσιάζοντας τον Αθηναίο ερημίτη Αιγίδιο ο Ροΐδης μας λέει ότι η σκιά του «εθεράπευεν όσους επεσκίαζεν ασθενείς, ώστε οσάκις επεσκέπτετο τας οδούς των πόλεων, εμάχοντο οι πάσχοντες περί αυτής ως οι αρχαίοι περί όνου σκιάς» (Α΄, 196). Πιθανώς, να μην είναι όλοι οι αναγνώστες της Πάπισσας πληροφορημένοι για την προέλευση του ανέκδοτου, γνωστού επίσης ως “Ο Δημοσθένης και η σκιά” και το οποίο δημιούργησε στην Ελλάδα τον γνωστό τρόπο του λέγειν περί όνου σκιάς[38]. γ) Την Ιωάννα, ανεβασμένη ήδη στον παπικό θρόνο, ο Ροΐδης την περιγράφει εγκαταλελειμμένη στην πλήξη και την αδράνεια, ένα πραγματικό πρότυπον συνταγματικού βασιλέως, οίτινες ως οι θεοί του Επικούρου ρέγχουσιν επί του υψηλού θρόνου των, παραδίδοντες την ράχιν των κυβερνωμένων εις τας ψαλίδας των υπουργών, ως παρέδωκε κατά τους Μανιχαίους και ο Πλάστης τον κόσμον εις την διάκρισιν του διαβόλου (Α΄, 232). Πρόκειται για έναν εμπαιγμό των θεών, οι οποίοι κατά τον Επίκουρο δεν ασχολούνται με τον άνθρωπο μια και ζουν στα intermundia, δηλαδή σε χώρους που βρίσκονται ανάμεσα στους άπειρους πραγματικούς κόσμους και εντελώς χωρισμένοι απ’ αυτούς. Εύκολο λοιπόν για τον Ροΐδη να περιγελάσει αυτούς τους “συνταξιούχους” θεούς, που δεν έχουν τίποτα να κάνουν[39]. δ) «—Τι έχεις; με ηρώτησε· τα μούτρα σου είναι βουρκωμένα σαν τα βουνά της Γούρας» (Ε΄, 43). Είναι η νύξη στο γνωστό δημοτικό τραγούδι, που εξυμνεί τα κατορθώματα του ηρωικού πολεμιστή Γιάννη Κοντογιάννη επονομαζόμενου “Τουρκοφάγου” κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Το τραγούδι μιλά για τον πόνο και τα πικρά δάκρυα που έχυσαν οι Τουρκάλες για το φόνο των αντρών τους, πάνω στα βουνά της Γούρας[40]. Και σ’ αυτή την περίπτωση είναι χρήσιμη μια σημείωση, που να αποσαφηνίζει στους αναγνώστες είτε ένα κύριο χαρακτηριστικό του δημοτικού τραγουδιού, ότι δηλαδή η φύση συμμετέχει, υποφέροντας κι αυτή, στον ανθρώπινο πόνο, είτε τα δράματα που βρίσκονται πίσω από την τραγωδία του πολέμου: πάντα επίκαιρη προτροπή για τους ανθρώπους που δεν έπαψαν ποτέ να εξοντώνονται μεταξύ τους. Σ’ αυτό το κείμενο μου φάνηκε αξιόλογο ότι ο ανώνυμος ποιητής σταματά λίγο στον πόνο μιας νεαρής, νιόπαντρης Τουρκάλας: ο σπαραγμός όποιου χάνει αγαπημένο πρόσωπο συγκινεί πάντα, δίχως διαφορά φυλής και θρησκείας. ε) Στο αφήγημα Ιστορία ενός τουφεκισμού, σχετικά με τα τραγικά γεγονότα που έκαναν μεγάλο θόρυβο εκείνη την εποχή και τις θανατικές ποινές που εκτελέστηκαν στην Ευρώπη, ο Ροΐδης μεταγράφει στα ελληνικά μερικά ονόματα καταδίκων (Ε΄, 159). Ένας από αυτούς είναι ο Τρόπμαν (Jean-Baptiste Troppmann)[41], ένας νέος Αλσατός 20 ετών, επονομαζόμενος “ο σφαγιαστής της Pantin” (μικρό αστικό κέντρο 2 χλμ. από το Παρίσι), ο οποίος εξόντωσε τον Σεπτέμβριο του 1869 μια ολόκληρη οικογένεια οκτώ ανθρώπων, πέντε από τους οποίους ήταν παιδιά. Αποκεφαλίστηκε στις 19 Ιανουαρίου 1870 μπροστά σε ένα απέραντο πλήθος. Η σφαγή έκανε μεγάλη εντύπωση και είχε ευρεία απήχηση και στους συγγραφείς του καιρού (Φλωμπέρ, Αλέξανδρος Δουμάς, Λωτρεαμόν, Ρεμπώ,…)[42]. Συγκλονιστικό είναι ένα σύντομο αφήγημα του Τουργκένιεφ, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της εκτέλεσης παραμένοντας στη φυλακή κοντά στον κατάδικο ήδη από την παραμονή. Σ’ αυτό το κείμενο ο συγγραφέας εξαπολύει ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον της θεαματοποίησης του πόνου και του θανάτου. στ) Άλλο ένα πρόσωπο, ο Πράδον[43] (Louis-Charles-Frédéric, γιος του πολωνού κόντε Linska de Castillon), έσφαξε στις 14 Ιανουαρίου 1886 την Marie Aguétant, στο σπίτι της στο Παρίσι για να της κλέψει τα κοσμήματα. Δύο χρόνια αργότερα, στις 14 Νοεμβρίου 1888, καταδικάστηκε σε θάνατο και αποκεφαλίστηκε στις 28 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Έχει ενδιαφέρον ότι οι βιογράφοι του Βίνσεντ Βαν Γκογκ και του Γκωγκέν ισχυρίζονται ότι η εκτέλεση συνδέεται με το γνωστό επεισόδιο του κομμένου αυτιού του πρώτου. Οι δύο αυτοπροσωπογραφίες τους: ο πίνακας του Βαν Γκογκ και ιδιαίτερα η συγκλονιστική κανάτα του Γκωγκέν αποτυπώνουν την αναστάτωση των δύο καλλιτεχνών (ο Γκωγκέν, μετά την έριδα με τον φίλο του, εγκαταλείπει την πόλη Αρλ για το Παρίσι, και παρευρίσκεται στον αποκεφαλισμό του Πράδον)[44]. Και τελειώνω με δύο παραδείγματα, δύο περιπτώσεις η επισήμανση των οποίων μου φαίνεται απαραίτητη: α) Ο Ροΐδης μιλάει περισσότερο από μια φορά για «τους τραγικούς έρωτας των εν Αιγύπτω γυναικών», και φυσικά γνέφει στον αναγνώστη με τη διπλή έννοια του επίθετου «τραγικός»[45]: ο Έλληνας δεν έχει δυσκολία να εννοήσει και να καταλάβει τη φράση, αλλά όχι ο “μέσος” ξένος αναγνώστης. Και επειδή είναι αδύνατη η απόδοση του λογοπαίγνιου, τουλάχιστον στα ιταλικά, η επισήμανση δεν μπορεί να λείψει. β) Το ίδιο συμβαίνει με τον «Ιούλιον τον γ΄, νέον Καλλιγούλαν, αναγορεύοντα εν μέσω ποτηρίων και γυναικών τον πίθηκα αυτού Καρδινάλιον [...]» (Α΄, 66). Είναι ιστορικά γνωστό ότι ο Ιούλιος Γ΄, Πάπας από το 1550 ως το 1555, αναγόρευσε καρδινάλιο τον ερωμένο του, τον νεότατο (15ετή/17ετή) Ιννοκέντιο, επονομαζόμενο “μπερτουτσίνο” (bertuccino) ή “μαϊμού”, μάλλον επειδή είχε τη φροντίδα μιας εκγυμνασμένης μαϊμούς χαϊδεμένης του Πάπα. Ο Ιούλιος Γ΄ προκάλεσε το χειρότερο σκάνδαλο ομοφυλοφιλίας της παπικής ιστορίας και ήδη από τότε που ήταν καρδινάλιος οι pasquinate (παλιές πολιτικές σάτιρες) τον κατηγορούσαν έντονα ως σοδομιστή. [1] Οι αναφορές μας στο έργο του Εμμανουήλ Ροΐδη είναι από τα Άπαντα, τόμ. Α΄-Ε΄, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής, [ΝΕΒ], Αθήνα 1978, δηλώνοντας τόμο και σελίδα, λόγου χάρη ως εξής: Α΄, 127. [2] Πβ., μεταξύ άλλων, George Steiner, Dopo Babele, Sansoni, Firenze 1984 (After Babel, Oxford University Press, New York - London 1975), 387 κ.ε. [3] Vittorio Sereni, στον τόμο Tradurre poesia, επιμ. Rosita Copioli, Paideia Editrice, Brescia 1983, 308. [4] Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Εμμανουήλ Ροΐδης», Ποικίλη Στοά, έτος ένατον, 1891, 28 (24-47). [5] Δανείζομαι την έκφραση από την κριτική του Ροΐδη το 1860, για το υπερβολικά εμφατικό ύφος του Σπ. Ζαμπέλιου στη μελέτη του Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; (1859): «Το ύφος του συγγραφέως [...] καταντά υπέρ το δέον εμφατικόν [...] Αρεσκόμεθα μάλλον εις διαυγές ρυάκιον ρέον ησύχως και άνευ θορύβου [...]». Την ίδια περίπου μεταφορά θα ξαναχρησιμοποιήσει ο Ροΐδης, δεκαπέντε χρόνια αργότερα, στον πρόλογο των Παρέργων: «[...] απαραίτητον των λέξεων προσόν [είναι] το να παρέρχωνται εντελώς απαρατήρητοι, “ρέουσαι ησυχή” ως το ύδωρ του Σιλωάμ» (Προς τους αναγνώστας, Γ΄, 237). [6] Κλέων Παράσχος, «Ελληνισμός και ευρωπαϊσμός του Ροΐδη (ένα θεμελιακό πρόβλημα)», Νέα Εστία 42 (1947), 169 (165-177). [7] Παραπέμπω στις έρευνες του Θανάση Καράβατου: «Οι απαρχές της νευροψυχολογίας στην Ελλάδα», στο Θ. Τζαβάρας (επιµ.), Κείµενα νευροψυχολογίας, Σύγχρονα Θέµατα, Θεσσαλονίκη 1987, 15-42· «Ο Ροΐδης και οι “νευροεπιστήµες” του 19ου αιώνα», Πόρφυρας 81-82 (1996), 488-500. Πβ. και Anna Zimbone, La Sicilia di Emmanuìl Roidis, Edizioni Lussografica, Caltanissetta 2015, 15-18. [8] Σ’ αυτό το αφήγημα ο Ροΐδης επικρίνει έμμεσα και τους γιατρούς της εποχής του ‒των οποίων τα φάρμακα δεν διαφέρουν καθόλου από των μαγισσών‒ και τους ιστορικούς, νέους Ηρόδοτους παραδοξολόγους. Και οι μεν και οι δε παρουσιάζονται σαν ύποπτοι και αχάριστοι κληρονόμοι της μάγισσας. Μια αυστηρή κρίση για τους γιατρούς βρίσκουμε αργότερα και στο Δαμαλιδομαχία (1884). Πβ. Anna Zimbone, «Ροΐδης, Michelet και Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος», «Κ». Περιοδικό κριτικής λογοτεχνίας και τεχνών 17 (2008), 35-44· ---, E. Roidis, Le streghe del Medioevo. Πρόλογος και ιταλική μετάφραση, στον τόμο Tολμηρός Σκαπανέας. Αφιέρωμα στον καθηγητή Κώστα Δημάδη, Estudios Neogriegos 14, Sociedad Hispanica de Estudios Neogriegos, Vitoria-Gasteiz, 2012, 283-305· ---, Emmanuìl Roidis. Un marito di Syros. Undici storie dall’autore della Papessa Giovanna, Edizioni Lussografica, Caltanissetta 2015, 24-47. [9] Στο τέλος του αφηγήματος («Οπωσδήποτε τα στίγματα και τα συγγενή τούτοις φαινόμενα μετά πάσας τας προς εξήγησιν αυτών προσπαθείας εξακολουθούσι να καλύπτωνται υπό τον σκοτεινόν πέπλον, όστις αποκρύπτει ημίν πού και πώς συνδέονται και ενεργούσιν επ’ αλλήλων η ύλη και το πνεύμα», B΄, 218), ο Ροΐδης φαίνεται να ανακαλεί τη σύλληψη του Σπένσερ για το άγνωστο, έτσι όπως ο Άγγλος φιλόσοφος την ανέπτυξε ήδη σε ένα από τα πρώτα του έργα. Πβ. Α. Zimbone, E. Roidis. Le streghe del Medioevo, ό.π., 62-64. [10] Για το γαλλικό πρότυπο του αφηγήματος βλ. Σωτήρης Τσέλικας, «Οι διαµεσολαβηµένες αναμνήσεις του Ροΐδη από τη Γερµανία», Μικροφιλολογικά 29 (άνοιξη 2011), 15-21. [11] Κλέων Παράσχος, «Ελληνισμός και ευρωπαϊσμός του Ροΐδη …», ό.π., 172. [12] Α΄, 323 (Επιστολή ενός Αγρινιώτου Β΄): «Δεν εννοώ να σας κάμω διδαχήν, διότι, κατ’ εμέ, η μεγαλητέρα ανηθικότης είναι ν’ αποκοιμίζη τις τον αναγνώστην του». Πβ. επίσης, Α΄, 71, 76, 355· Δ΄, 396. [13] Πβ. Ολίγαι λέξεις εις απάντησιν της υπ’ αρ. 5688 εγκυκλίου της Ιεράς Συνόδου κατά της Παπίσσης Ιωάννας, A΄, 295-316. Τα απολογητικά κείμενα του Ροΐδη είναι συνολικά έξι και περιέχουν, εκτός από αυτό, τις τέσσερις Επιστολές ενός Αγρινιώτου και το Υπόμνημα συνοδεύον την ανακοπήν κατά του υπ’ αριθ. 32 Βουλεύματος των κ.κ. Πλημμελειοδικών (Α΄, 317-362). [14] «Αι φράσεις του συμπλέκονται σφιγκτά, ως οι κρίκοι θώρακος» (Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Εμμανουήλ Ροΐδης», ό.π., 29). [15] Αυτό μας το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο Ροΐδης στον Πρόλογο της Πάπισσας, Τοις Εντευξομένοις, Α΄, 73. [16] Όπως διευκρινίζει στην επιστολή του στο φίλο Θεόδωρο Χάνσεν: «Ότε έγραψα την Πάπισσαν ούτε αναμορφωτής ούτε διώκτης των εκκλησιαστικών καταχρήσεων εσκόπευα να γίνω αλλά μόνον σκοπόν είχον να γράψω έν βιβλίον humoristique […]. Αλλ’ αφού θέλοντα και μη θέλοντα εθέλησαν να με καταστήσωσι αντίπαλον και διώκτην των ιερατικών καταχρήσεων, θέλω ακολουθήσει την οδόν, την οποίαν με εχάραξαν, πράττων ίσως αργότερα εν γνώσει και σοβαρώς ό,τι είχον κάμει γελών και χωρίς να γνωρίζω τι κάμνω». (Βλ. Lars Nørgaard, «Συμπληρωματικά σχόλια στις σχέσεις Λασκαράτου-Ροΐδη (από το αρχείο του Θεόδωρου Χάνσεν)», Scandinavian Studies in Modern Greek 7-8(1983-84), 87-88). [17] Jules Michelet, La sorcière, Dentu & Hetzel, Paris 1862. Πβ. Anna Zimbone, «Ροΐδης, Michelet και Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος», ό.π., 35-44 και Emmanuìl Roidis. Un marito di Syros. …, ό.π., passim. [18] «Ποιμήν της κουκουλοφόρου ταύτης αγέλης ήτο τότε ο κλεινός Άγ. Ραβάνος ο Μαύρος […]» (A΄, 162). Η Γεωργαντά υπογραμμίζει την αντίθεση ανάμεσα σε αυτή την παράσταση και το διαφορετικό ύφος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας μας στον Πρόλογο της μετάφρασης του Οδοιπορικού του Σατωβριάνδου του 1860. (Αθηνά Γεωργαντά, Εμμανουήλ Ροΐδης. Η πορεία προς την Πάπισσα Ιωάννα, Ιστός, Αθήνα 1993, 161). [19] Συμμερίζομαι πάνω σ’ αυτό το σημείο την πρόσφατη ανάλυση του Νίκου Μαυρέλου («Η υποδοχή του Poe στην Ελλάδα και ο φακός του Ροΐδη», Σύγκριση 14 (2003), 76-97. [20] Εμμανουήλ Ροΐδης, “Βιβλιογραφία” στο «Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ, υπό Σ. Ζαμπελίου» (Αθηνά, 13 Φεβρουαρίου 1860), 3-4. [21] Εδγάρδος Πόου, Β΄, 233-235. [22] Όσο για την αισθηματική του ζωή, υπάρχουν ελάχιστοι συλλογισμοί του ως προς τον γάμο, υπό τύπον επιστολής (Μόνον έρως, 1900). Φαίνεται καθαρά ότι η σχέση με τον κόσμο των γυναικών πρέπει να ήταν προβληματική για τον συγγραφέα. Πβ. και Κλέων Παράσχος, Εμμανουήλ Ροΐδης. Η ζωή, το έργο, η εποχή του (Αετός, τόμ. Β΄, Αθήνα 1950, 105): «Στα 1871, τριανταπεντάρης, στην πιο καλή του στιγμή, και σε ηλικία που κι ο πιο κακότυχος δύσκολο να φέρει στο νου του τα γερατειά, ο Ροΐδης συλλογιότανε, σάμπως νάθελε να το γευτεί προκαταβολικά το πικρό αυτό επιδόρπιο του βίου: “Εις τα συμπόσια βλέπομεν παν ό,τι ηδύ και τερπνόν φυλαττόμενον διά το τέλος, τα γλυκίσματα, τον καμπανίτην, τα ροδάκινα και τας προπόσεις. Αλλ’ εις το συμπόσιον του βίου συμβαίνει το ανάπαλιν: η θεία πρόνοια παραθέτει ημίν ως επιδόρπιον παν ό,τι δύσπεπτον και αηδές, τας ρυτίδας, την ποδάγραν, την πλήξιν και την εγκατάλειψιν”». Ευτυχώς πληροφορούμαστε τώρα, από ένα άρθρο του Σωτήρη Τσέλικα («Αναμνήσεις ενός υπηρέτη του Ροΐδη», The Athens Review of Books, τχ. 87, Ιούλ.-Αύγ. 2017), για μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία που ο Κώστας Ουράνης, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Χίο το 1920, έμαθε από ένα “έμπιστο” υπηρέτη του Ροΐδη και δημοσίευσε σε τρεις συνέχειες στην εφημερίδα Νέα Ελλάς. Όσα αναφέρει ο υπηρέτης επιβεβαιώνονται από τις αναμνήσεις του Ανδρεάδη: «...[ο Ροΐδης] εστρέφετο προς τα νεώτερα και ευειδέστερα στοιχεία των γαλατικών θιάσων. Τοιούτοι θρίαμβοι ήσαν εννοείται αρκετά δαπανηροί. Ότε δε μετά τινα έτη φίλος του τον ηρώτα εάν δεν μετεμελήθη διά τας εικοσιπεντακισχιλίας δραχμάς άς εδαπάνησε διά ωραίαν πριμαδόναν, ο Ροΐδης απήντησε το εξής αμίμητον: “Ο κ. Σ. (διευθυντής χρεωκοπησάσης ασφαλιστικής εταιρείας) μου εκόστησε τα διπλάσια και δεν μοι αφήκε καν τας αυτάς ευχαρίστους αναμνήσεις”» (Α. Μ. Ανδρεάδης, Εμμ. Ροΐδης. Βιογραφικόν Σημείωμα, Βασιλικόν Τυπογραφείον Νικολάου Χιώτη, Εν Αθήναις 1911, μα΄-μβ΄). [23] Άγιος Σώστης, Tα εφήμερα, Τα ευτυχήματα της αρρωστίας, Ο αστήρ μου, Ψυχοσάββατον, Το παράπονον του νεκροθάπτου, διάφορες Σκέψεις του. [24] Ευφυής, μορφωμένος, κομψός, καλής οικογενείας, πλούσιος, θα έλεγε κανείς ένας από τους τυχερούς της ζωής. Κι όμως, η προοδευτική κώφωση, ιδίως για έναν άνθρωπο οξυδερκή και λαμπρό σαν αυτόν, υπήρξε αιτία πολλών θλίψεων, ή μάλλον ένα πραγματικό μαρτύριο. Είναι τα λόγια του Ανδρέα Ανδρεάδη, ανιψιού και βιογράφου του συγγραφέα που μας δίνουν να καταλάβουμε πως αυτός είναι ένας από τους λόγους που σιγά σιγά τον οδήγησαν να κλειστεί στον εαυτό του: «Διά “causeur” ως τον Ροΐδην το να χάση την ακοήν ήτο ως διά πολεμοχαρή αξιωματικόν να μείνη άπους· όπως ούτος είνε καταδικασμένος εις απραξίαν, ο Ροΐδης ήτο εις σιωπήν ή μονόλογον. Έμενεν εκτεθειμένος εις τα σκώμματα χυδαίων ή μωρών, ούς, εάν ηδύνατο ν’ απαντήση, θ’ απεσβόλωνε διά μιας λέξεως. Ο πιστός φίλος του κ. Εμμανουήλ Βουτσινάς μοι έλεγε ότι από της παιδικής του ηλικίας ο Μανώλης ήτο λίαν ευαίσθητος εις τα σκληρά αστεία των συμμαθητών του. Βραδύτερον δε οι οικείοί του παρετήρουν ότι, εν ω τόσον ηγάπα να πηγαίνη εις τον κόσμον, επανήρχετο πάντοτε εκ των συναναστροφών σύννους και μελαγχολικός». (Α. Μ. Ανδρεάδης, Εμμ. Ροΐδης. Βιογραφικόν Σημείωμα, ό.π., μα΄). [25] Όπως προκύπτει από την εμπεριστατωμένη έρευνα του Σωτήρη Τσέλικα «Διακειμενικές αναφορές των “Εφήμερων” του Ροΐδη», Μικροφιλολογικά 28 (φθινόπωρο 2010), 11-17. [26] Ο διάλογος ανάμεσα στα δύο εφήμερα φαίνεται σαν μια συνεχής αλληλουχία θεμάτων με αναφορές πότε στον ύστερο ρομαντισμό πότε στην αρχόμενη παρακμή. Ο διάλογος επικεντρώνεται όντως γύρω από τα δύο βασικά θέματα του έρωτα και του χώρου/χρόνου. Η επίδραση του πατέρα του ευρωπαϊκού συμβολισμού Σαρλ Μπωντλαίρ προβάλλει σ’ αυτές τις γραμμές με πολλή σαφήνεια. Αλλά αναφορές διακρίνονται και στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ (Η τέχνη του να είσαι ευτυχισμένος), εννοώντας την ευτυχία μόνο σαν ένα μικρό διάλειμμα ανάμεσα στον ένα πόνο και τον άλλο, ανάμεσα στη μια αρρώστια και την άλλη. [27] Πβ. Anna Zimbone, «Τρεις μεγάλοι Ευρωπαίοι (Spanheim, Leopardi, Ροΐδης)», Πόρφυρας 123(2007), 27-42 [= Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα. Πρακτικά του Γ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ, Βουκουρέστι, 2-4 Ιουνίου 2006), επιμ. K. A. Δημάδης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2007, 627-643]. [28] Αναφορές στον Λεοπάρντι υπάρχουν και στο Άγιος Σώστης (Δ΄, 22, 29) και στα Είδωλα, Δ΄, 336. [29] Anna Zimbone, ό.π. [30] Άγιος Σώστης, Δ΄, 29. [31] Ο αστήρ μου, Ε΄, 319. [32] Ο Παράσχος δείχνει να πιστεύει ελάχιστα σ’ αυτή την αφήγηση, αντίθετα με τους Στεργιόπουλο και Αγγέλου (Βλ. Κλέων Παράσχος, «Ελληνισμός και ευρωπαϊσμός του Ροΐδη …», ό.π., 49· Κώστας Στεργιόπουλος, Το αφηγηματικό έργο του Ροΐδη, στον τόμο Περιδιαβάζοντας Β΄. Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας, Αθήνα 1986, 29· Άλκης Αγγέλου, Eμμανουήλ Ροΐδης, Σκαλαθύρματα, Ερμής [NBE], Αθήνα 1986, με΄). [33] «Οι ελέγχοντες βελτίους φανούνται: επ’ αυτούς ήξει ευλογία». Η χρήση της επιγραφής, που διαδόθηκε κατά τον 18ο αιώνα μέσω του γοτθικού μυθιστορήματος και υιοθετήθηκε αργότερα από τον Ουόλτερ Σκοτ, χρησιμοποιείται πολλές φορές από τον Ροΐδη στην Πάπισσα. [34] Α΄, 71-72. Μάλλον εδώ ο Ροΐδης με αυτούς «τους Ιταλούς ποιητάς της ις΄ εκατονταετηρίδος» αναφέρεται στην ιταλική επικο-κωμική ποίηση (eroicomica και burlesca) που, μετά τον Pulci, από το 1400, με τον Francesco Berni, αλλά και τους Burchiello, Pistoia, Aretino και τις διάφορες Pasquinate, φτάνει μέχρι τους ευθυμογράφους (humoristes) και σατιρικούς του 1700 (σημειωτέον ότι ο Pulci, o Berni και o Casti ήταν γνωστοί στον Βύρωνα). [35] Ο Ιταλός συγγραφέας, ακριβώς, στο τελικό μέρος –το σπουδαιότερο‒ της επιστολής στον μαρκήσιο Τσέζαρε Ντ’Ατζέλιο, της περίφημης Επιστολής για τον Ρομαντισμό, μας δίνει μια ουσιώδη διατύπωση της ιδέας του για την τέχνη, τον παιδαγωγικό σκοπό και τον δεσμό της ίδιας με την ιστορία των ανθρώπων. Η διαφορά σε σύγκριση με τον Ροΐδη είναι πως, ενώ για τον τελευταίο είναι το διασκεδαστικό και κυρίως το απρόοπτο το “μέσον” που πρέπει να χρησιμοποιηθεί, για τον Ιταλό είναι απεναντίας το ενδιαφέρον. Επίσης, το αρχικό στρατήγημα, στο ελληνικό κείμενο, της συζήτησης στο υπόγειο της Γένοβας, θυμίζει –βέβαια σε διαφορετικά πεδία και διαφορετικό κλίμα‒ τις εισαγωγικές σελίδες του αριστουργήματος του Μαντζόνι, όπου χρησιμοποιείται η αφηγηματική επινόηση του χειρογράφου ενός Ανώνυμου του 17ου αιώνα. [36] Η πρώτη, του Α. Φραβασίλη (La Papessa Giovanna di Emmanuel Roidis. Traduzione dal Greco per Antonio Frabasile, Atene, pei tipi di Andrea Coromilàs, 1876), της οποίας ετοιμάζω μια νέα έκδοση, η δεύτερη του F.M. Pontani, Crocetti, Milano 2008. [37] Μόνο ο Γαβίνιος δεν έλαβε μέρος σ’ εκείνους τους απρεπείς αγώνες, και διατήρησε την αξιοπρέπεια του χαρακτήρα του και του έθνους του (Πβ. τον Αππιανό, Ρωμαϊκά, XIV, 66). [38] Μια νύξη στο ίδιο ανέκδοτο υπάρχει στο προλογικό σημείωμα για τον Πόε που ανέφερα προηγουμένως. Ο τρόπος του λέγειν, που χρησιμοποιείται όταν γίνεται σοβαρή συζήτηση για ασήμαντη υπόθεση, είναι μια αρχαία έκφραση, όπως μαθαίνουμε από τη συλλογή των Adagia του Εράσμου του Ρότερνταμ. Βρίσκεται σε σπαράγματα (fragmenta) του Σοφοκλή (Soph. fr. 331 R) και του Αριστοφάνη (Ar. fr. 199 K.-A.) [= Suid. ο 400]. Τον αναφέρουν επίσης ο Αριστοτέλης [Arist. Fr. 625 Rose = Suid. o 400], ο Λουκιανός και άλλοι. Μερικοί πιστεύουν ότι η έκφραση προέρχεται από ένα Φιλιππικό Λόγο του Δημοσθένη (Δημ. 5, 25) και διηγούνται την εξής παιδαγωγική και επίκαιρη ιστορία: «Τον Δημοσθένη κάποτε, μας παραδίδει ο μύθος, / να ρητορεύσει εμπόδιζε δια βοής το πλήθος. / Τότε κι αυτός τους έταξε σύντομα να μιλήσει· / τον κόσμο έτσι κατάφερε κάπως να ηρεμήσει. / «Μία φορά ένας μικρός νοίκιασε γαϊδουράκι / και με του ζώου το αφεντικό πήγαιναν ταξιδάκι. / Ο ήλιος σαν τους έκαψε, ψάχναν να βρουν μια λύση / του γάιδαρου η στενή σκιά, ποιον πρέπει να δροσίσει. / “Για όλο το ζώο πλήρωσα, εγώ θα μπω από κάτου”. / “Μόνο το ζώο νοίκιασες, όχι και τη σκιά του”». / Ο Δημοσθένης σώπασε· είχε ολοκληρώσει. / Κι οι Αθηναίοι τού φώναζαν το λόγο να τελειώσει. / “Για τόσα θέματα καυτά, που ’χουν μορφή χειμάρρου / δε νοιάζεστε, μα μοναχά για μια σκιά γαϊδάρου;”» (Οι πληροφορίες προέρχονται από τον Lelli: Erasmo da Rotterdam. Adagia, επιμ. E. Lelli, Bompiani, Milano 2013, 327-331. [39] Ό,τι υπάρχει σχετικά με τον Επίκουρο το οφείλουμε σχεδόν όλο στον Διογένη Λαέρτιο, εκτός από τις αναφορές στον Κικέρωνα και τον Οράτιο, αλλά είναι κυρίως το De rerum natura του Λουκρήτιου που μας παραδίδει μια βασική εικόνα της επικούρειας φιλοσοφίας. [40] Τι έχουν της Γούρας τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα; / Μην άνεμος τα πολεμάει, μήνα βροχή τα δέρνει; / Ουδ’ άνεμος τα πολεμάει κι ουδέ βροχή τα δέρνει, / από της Τουρκιάς τα κλάμματα κι από τα μοιρολόγια. / Ο Κοντογιάννης πολεμά χειμώνα καλοκαίρι, / Πασάδες τρεις τον πολεμούν πασάδες τρεις τον κλειούν. / Και πάντα αυτός τους απατάει και πάντα τους ξεφεύγει. / Σφάζει τους Τούρκους σαν αρνιά, σαν τα παχειά κριάρια. / Μοιργιολογούν οι Τούρκισες και χύνουν μαύρα δάκρυα. / Κλαίει και μια χανούμισσα μέσα στο Πατραζήκι: / της σκότωσαν τον άνδρα της τον πολυαγαπημένο / κι ερήμαξαν τα σπήτια του, τα μαύρα του σεράγια. / Από βραδής μοιργιολογάει και το ταχύ το λέγει / «Ανάθεμά σε κλεφτουριά και σένα Κοντογιάννη / οπ’ έσφαξες το μπέη μου τον άνδρα το δικό μου / και χήρα με κατάντησες τριών χρονών νυφούλα». [41] Μια αναφορά στο “affaire” Τρόμπαν (sic) βρίσκεται στην Εφημερίδα των Συζητήσεων της Βουλής, περίοδος Γ΄, Σύνοδος Β΄, της 5 Ιανουαρίου 1871. Στην Εφημερίδα το έγκλημα του Troppmann συγκρίνεται, για την ωμότητα, με ένα άλλο, που συνέβη στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1870 και είχε ταράξει την παγκόσμια κοινή γνώμη, ειδικά του Ηνωμένου Βασιλείου: η σφαγή στο Δήλεσι, δηλαδή η σύλληψη και ο φόνος από απάνθρωπους ληστές, μιας ομάδας Άγγλων ευγενών που επισκέπτονταν τον Μαραθώνα. Αυτός που γράφει, απευθυνόμενος στον κ. Πάλμερ, μέλος της αγγλικής Βουλής, προσπαθεί να υπερασπισθεί τους Έλληνες ιθύνοντες από τις κατηγορίες συμπαιγνίας με το οργανωμένο έγκλημα, και υποστηρίζει: «[...] Το κακούργημα ήτο μέγα, ήτο οδυνηρόν αλλά, κύριοι, όμοια κακουργήματα νομίζετε ότι δεν διαπράττονται και εις τα πλέον πολιτισμένα κράτη; Και νομίζετε ότι η ιστορία του Τρόμπαν είναι μικροτέρα της ιστορίας του Δηλίου; […] Η ληστεία της Ελλάδος είναι βεβαίως μία πληγή από την οποίαν πρέπει ν’ απαλλαγώμεν, και ουδεμία κυβέρνησις παρημέλησε το καθήκον αυτής. Αλλ’ η ύπαρξις της ληστείας δεν δικαιολογεί την καταφοράν ταύτην εναντίον ημών […]». Περιέργως, ενώ στην έκδοση του Αγγέλου βρίσκουμε, όπως εδώ, την λανθασμένη μεταγραφή “Τρόμπαν”, στις εκδόσεις Φέξη των έργων του Ροΐδη, του 1911, το όνομα του εγκληματία αναφέρεται σωστά: Τρόπμαν (έτσι άλλωστε κυκλοφορούσε στην Ελλάδα ήδη από το 1890 (Πβ. την ελληνική μετάφραση του κειμένου του Τουργκένιεφ «Ο θάνατος του Τρόπμαν» (Εστία 30 (1890), αρ. 31, 67-71). [42] Πβ. Michelle Perrot, “L’affaire Troppmann (1869)”, L’Histoire 30 (1981)· Pierre Bouchardon, Troppmann, Éditeur A. Michel, Paris 1932· Karine Salome, L’affaire Troppmann. Le crime de Pantin (1869-1870), Université Paris I, 1991. [43] Βλ. Pierre Bouchardon, L’assassin X.: affaire Prado, Éditeur A. Michel, Paris 1935. [44] Πβ. Bradley Collins (Van Gogh and Gauguin: Electric Arguments and Utopian Dreams, Westview Press, 2001), ο οποίος έχει ερευνήσει τη δύσκολη σχέση φιλίας των δυο ζωγράφων. [45] Βλ., π.χ., Α΄ 63.

Διαβάζοντας και μεταφράζοντας τον Εμμανουήλ Ροΐδη

Σύνδεση