Ο αειφυγάς νατουραλιστής

Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (1865-1922) ανήκει στην ομάδα που σπαργάνωσε την ελληνική πεζογραφία (πρωτίστως με τη μορφή του διηγήματος) την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα. Τότε που η γενιά του 1880, με υποκινητή τον Ψυχάρη και πρωτεργάτη τον Παλαμά, διάβασε με τα δικά της δίοπτρα την ελληνική πραγματικότητα, έχοντας ως σημαία τη χρήση της δημοτικής γλώσσας. Η φήμη του έως σήμερα παραμένει σταθερή (αναπόσπαστη από τη γραμματολογική τάξη της ελληνικής λογοτεχνίας), αλλά στριμωγμένη ανάμεσα στους κατά δεκαπέντε τουλάχιστον χρόνια πρεσβύτερους Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (1851-1911) και Γεώργιο Βιζυηνό (1849-1896). Οι δύο τελευταίοι υπήρξαν πιο τολμηροί στη γραφή τους και πιο πρωτότυποι στη σύλληψη του αφηγηματικού σχεδιασμού, με αποτέλεσμα να ασκήσουν ισχυρότερη επιρροή στην εξέλιξη του ελληνικού πεζού λόγου, του οποίου υπήρξαν άλλωστε οι ουσιαστικοί θεμελιωτές. Ο Καρκαβίτσας φάνηκε λιγότερο τολμηρός και περισσότερο άνισος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η συμβολή του δεν υπήρξε σημαντική. Από τα έργα του ξεχωρίζουν Ο Ζητιάνος (1897) και τα Λόγια της πλώρης (1899). Ιδιαίτερα το πρώτο εξακολουθεί να είναι ένα από τα καλύτερα δείγματα του ηθογραφικού νατουραλισμού. Γραμμένο σε νευρώδη δημοτική, με ρητορικές αποχρώσεις κοινωνικού μανιφέστου, αποτυπώνει την ελληνική κοινωνία του φθίνοντος 19ου αιώνα με τα πιο μελανά χρώματα. Το σκηνικό περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία της οπισθοδρόμησης και της δυστυχίας: εγκληματική ζητιανιά, εξοντωτική φτώχεια, αχαλίνωτη δεισιδαιμονία, κοινωνικό διχασμό, κρατική αδιαφορία και, το σημαντικότερο, μια καταθλιπτική ατμόσφαιρα στην οποία κυριαρχούν η ανθρώπινη κακία και ηλιθιότητα. Όσο και αν φαίνεται αδιανόητο, πολλά ακραία κοινωνικά φαινόμενα της υπαίθρου που αναδεικνύονται στην πολυκαιρισμένη αυτή νουβέλα, εξακολουθούν να επιβιώνουν, με άλλη βέβαια αμφίεση, στη σημερινή επαρχία. Ο Ζητιάνος εξακολουθεί να είναι ένας θολός καθρέφτης που θα έπρεπε να μας τρομάζει και ας έρχεται από το μακρινό παρελθόν. Ο βίος του Καρκαβίτσα ήταν μια διαρκής μετακίνηση που έκρυβε τη βαθιά μέσα του τάση φυγής, τάση που ο ίδιος ονόμασε εύστοχα «αειφυγία». Όντας στρατιωτικός γιατρός υπηρέτησε σε διάφορα μέρη της ελληνικής υπαίθρου (Ρούμελη, Θεσσαλία, Πελοπόννησο) και ταξίδεψε πολλά χρόνια στις θάλασσες (Μεσόγειος, Μαύρη Θάλασσα, παράλια Μικράς Ασίας) με το ατμόπλοιο Αθήναι. Σε όλες τις περιπλανήσεις του έβλεπε, παρατηρούσε και κατέγραφε, θησαυρίζοντας έτσι υλικό για το λογοτεχνικό του έργο. Άνθρωπος ιδιόρρυθμος και εσωστρεφής, χωρίς οικογένεια, προτίμησε τη διαρκή φυγή από την εγκατάσταση στο κλεινόν άστυ, αντίθετα από τον καλογερικό Παπαδιαμάντη που προτίμησε τη δύσκολη ζωή στην πολυάνθρωπη Αθήνα από την ασφαλή γαλήνη του μοναστηριού ή από την παραδοσιακή «αποκατάσταση» στην ύπαιθρο. Όταν ο Καρκαβίτσας δίνει συνέντευξη στον Μποέμ (δημοσιεύθηκε στο Άστυ της 9-20 Απριλίου 1893) είναι είκοσι οκτώ ετών, ανερχόμενος πεζογράφος, ο οποίος έχει δημοσιεύσει σε περιοδικά και εφημερίδες κείμενα λογοτεχνικού, ταξιδιωτικού και λαογραφικού περιεχομένου, ενώ το 1892 κυκλοφόρησε και η πρώτη συλλογή διηγημάτων του. Ο άμεσος, και κάποτε απότομος, τρόπος που σχολιάζει τους συγχρόνους του, ιδιαίτερα τον πρωτοκλασάτο Παλαμά, φανερώνει οξύ χαρακτήρα φιλόδοξου νέου που διεκδικεί θέση και λόγο στην ελαύνουσα γενιά του 1880. Αντίθετα, για τον Παπαδιαμάντη, ενώ θα περίμενε κανείς να πάρει ανταγωνιστική απόσταση, μιλά με θαυμασμό και εκτίμηση, όχι μόνο για το έργο αλλά και για τον τρόπο ζωής του: «Ο Παπαδιαμάντης είνε αληθινός διηγηματογράφος. Ζηλεύω την μποεμικήν ζωήν του, και θα έδιδα ό,τι δεν έχω, δια να ζήσω σαν κι αυτόν, αν ημπορούσα, αν η ιδιοσυγκρασία μου το ήθελε». Η προσωπογραφία του Καρκαβίτσα έχει σκιαγραφηθεί με περιπαικτική γλαφυρότητα από τον συνομήλικό του Γρηγόριο Ξενόπουλο: «Ημείς οι άλλοι, οι οποίοι είχομεν εμφανισθή σχεδόν συγχρόνως, εθεωρούσαμεν τον Καρκαβίτσαν ως το καύχημα, το καμάρι και, αν θέλετε, το πρωτοπαλλήκαρο της κάπως φιλοπολέμου κι επαναστατικής μας ομάδος. Την εποχήν εκείνην ο Καρκαβίτσας ήτο μόλις εικοσαετής, αδέξιος εις τας κινήσεις και μάλλον άκομψος ή απέριττος εις την ενδυμασίαν, τύπος σχεδόν κοινός νεαρού επαρχιώτου που πρωτοέρχεται εις τας Αθήνας να σπουδάση, με την μαγκουρίτσαν του, με το μουστακάκι του, με ανήσυχα μαύρα μάτια, όχι πολύ εύμορφα, με κάποιαν έκφρασιν πονηρίας εις την φυσιογνωμίαν εκείνην, την προδίδουσαν την μοραΐτικη καταγωγήν […] Ποτέ δεν ομιλεί δια τα έργα του, ποτέ δεν προβάλλει απαιτητικόν και καταθλιπτικόν το εγώ του […] Μου αρέσει ο χαρακτήρ του ο άκαμπτος, ο ανένδοτος, εκεί που πρέπει, και ο μαλακός, ο ενδοτικότατος, πάλιν εκεί που πρέπει». Στην απεικόνιση αυτή αξίζει να προστεθεί και η δική του αυτοπαρουσίαση: «Ποτέ μου δεν εφιλοδόξησα τον τίτλο του κοσμοπολίτου συγγραφέως. Προτιμώ να είμαι ταπεινό λουλούδι του τόπου μου, παρά φούσκα γεμισμένη από καπνούς αχύρων και αεροπλανωμένη στο χάος του σύμπαντος, με την πλάνα ελπίδα πως θα με πάρουν μερικοί για τον αυγερινό!». Για το έργο του έχουμε πολλές κρίσεις και αξιολογήσεις, πάντα μέσα στο περιβάλλον της ελληνικής εκδοχής του νατουραλισμού που είναι γνωστή ως ηθογραφία. Η επιβίωσή του δεν είναι θάλλουσα στις μέρες μας, συνεχίζει όμως να διαβάζεται και να διδάσκεται ως ένας από τους ήπιους κλασικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πολλά και ενδιαφέροντα δείγματα της γραφής του Καρκαβίτσα θα μπορούσαν να δοθούν, ωστόσο, για λόγους οικονομίας χώρου, θα παραθέσουμε μικρό απόσπασμα από τον Ζητιάνο, που έγινε παροιμιώδες κυρίως για μια λέξη που είχε απρόσμενη διαδρομή στη συνέχεια: «O Πηνειός κατέβαινεν από τα Tέμπη, ανάμεσα στις καταπράσινες και ισκιωμένες όχθες του, θολός και φουσκωμένος. Tου απριλομάρτη το ηλιοπύρι ετίναξεν αρκετά επίβουλα τα φιλήματά του στα βαρυστοιβαγμένα χιόνια των βουνών και καταρράχτες αυτοσχέδιοι εκρεμνίζονταν από τα Xάσια και τον Πίνδο, από την Γκούρα και τον Όλυμπο, κι εχύνονταν πολυώνυμα παρακλάδια στην πολυδαίδαλη κοίτη του. Δέντρα συγκλαδοκορμόρριζα, ροζωτές βελανιδιές και φουντωτά πεύκα και πλατάνια χιλιόχρονα· οξές θεόρατες κι ελάτια σταυρωτά ερροβολούσαν ένα με τ’ άλλο, μισοπεθαμένοι γίγαντες, μ’ έκφραση θλίψεως, γιατί άσπλαχνα εχωρίσθηκαν από την ψηλή κοιτίδα τους· μ’ έκφραση θριάμβου στο γοργό διάβα τους, γιατί εφέρνονταν ακίνδυνα επάνω στα υγρά νώτα ανήλεου στοιχειού». Στον χρόνο ταξίδεψε η σαρωτική λέξη «συγκλαδοκορμόρριζα». Τη συναντάμε πάλι στον Γρυπάρη, κατόπιν στον Εγγονόπουλο (με κλαδεμένο το «συν» ως «κλαδοκορμόριζα»), έπειτα στον Ν. Γ. Πεντζίκη, δι’ αυτού στον Ζ. Λορεντζάτο, για να καταλήξει σε δύο φιλολογικά σχόλια του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου στη Νέα Εστία (τχ. 1745, Μάιος 2002 και 1778, Μάιος 2005). Σε αυτή τη διαδρομή ξεχωρίζει η μεταφορική της χρήση σε ένα πρόσφατο δημοσίευμα του Δημήτρη Δημητριάδη («Οι Έλληνες που κυβερνούν τους Έλληνες», Το Βήμα, 2.8.2015) για να δηλωθεί, μετά παρρησίας, η βαθιά σαπίλα της ελληνικής κατάστασης: «Το ελληνικό πολιτικό δέντρο έχει σαπίσει συγκλαδοκορμόρριζα, όπως έγραψε, για άλλα πάθη, ο Ν. Γ. Πεντζίκης. Η Ελλάδα εκπροσωπείται από αυτό το σάπιο δέντρο. Οι Έλληνες που διεκδικούν την εξουσία στην Ελλάδα, για το μόνο που είναι ικανοί, το μόνο που θέλουν, είναι να διαιωνίσουν το σάπιο δέντρο». Από τις διαχρονικές χρήσεις αποδεικνύεται ότι η λέξη αυτή εκφράζει με μοναδικό τρόπο ένα σύνθετο και πυκνό περιεχόμενο που δύσκολα μπορεί να αποδοθεί αλλιώς. Γι’ αυτό ακούγεται ακόμη τόσο ταιριαστή σε κάθε ρεαλιστική περιγραφή της σημερινής ελληνικής κρίσης. Πρέπει να θεωρηθεί ως μικρή οφειλή στον Καρκαβίτσα που δεν δίστασε, μολονότι ιδαλγός της Μεγάλης Ιδέας, να περιγράψει την Ελλάδα που έζησε και όχι αυτή στην οποία θα ήθελε να ζήσει.

Ο αειφυγάς νατουραλιστής

Σύνδεση