Σκότωσε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος τον Ιωάννη Λάσκαρι;

Αντώνιος Δ. Παναγιώτου, Το μεγαλείο της πτώσης, Αρμός, Αθήνα 2015, σελ. 864 Με τίτλο, ο οποίος δεν επεξηγείται, όπως θα περίμενε κανείς, από κάποιον υπότιτλο, κυκλοφορήθηκε πρόσφατα το βιβλίο αυτό για την λογοτεχνία της ύστερης βυζαντινής περιόδου. Δεν πρόκειται ούτε για ιστορική ούτε για φιλολογική μονογραφία, όπως μπορεί να πιστέψει κανείς, αν περιοριστεί στις πληροφορίες του εξωφύλλου. Είναι ένα απλό ανθολόγιο κειμένων της λόγιας γραμματείας του Βυζαντίου μετά το 1204. Όπως πληροφορείται ο αναγνώστης, ο συγγραφέας του τόμου Α. Δ. Παναγιώτου είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει πραγματοποιήσει σπουδές τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος με υποτροφία. Τα κείμενα δεν συνοδεύονται από μετάφραση ή σχόλια, ούτε από λίγες έστω πληροφορίες για τα καθέκαστα της συγγραφής τους, υπάρχουν μόνο σύντομα βιογραφικά των συγγραφέων τους, τα οποία προτάσσονται του κάθε κειμένου. Συχνά παρατίθενται σχοινοτενείς κατάλογοι των έργων των συγγραφέων, οι οποίοι αυξάνουν τον όγκο και το κόστος του βιβλίου, μπερδεύοντας τον αναγνώστη, εφόσον οι τίτλοι άλλοτε δίνονται στο πρωτότυπο και άλλοτε σε μετάφραση, ενώ σε ορισμένες άλλες περιπτώσεις για σπουδαίους συγγραφείς, όπως, π.χ. για τον Μάξιμο Πλανούδη (σ. 651), δεν δίνονται καθόλου τίτλοι και τα έργα τους μνημονεύονται σε δυο ή τρεις αράδες, με τρόπο εντελώς συνοπτικό και ανεπαρκή. Στη σ. 12 ο Παναγιώτου γράφει: «σκοπός μου είναι να φέρω στο φως στοιχεία από την ομολογουμένως μεγαλειώδη πνευματική παραγωγή αυτής της εποχής και να δώσω αφορμή ώστε αυτή να γίνει αντικείμενο περισσότερης και πιο ενδελεχούς μελέτης από τους νεοέλληνες». Πρόκειται για κάπως περίεργη διατύπωση, διότι στο φως φέρνει κανείς συνήθως νέα, άγνωστα στοιχεία. Οι νεοέλληνες, εδώ και δύο αιώνες περίπου, και μελετούν ενδελεχώς και σπουδάζουν επιμελώς τα κείμενα της εν λόγω περιόδου. Τα αποσπάσματα άλλωστε που δίνει ο συγγραφέας είναι όλα εκδεδομένα και γνωστά στους ειδικούς, ενώ τα βιογραφικά, που αποτελούν και την κύρια προσωπική συμβολή του συγγραφέα στον τόμο, περιέχουν πληροφορίες πασίγνωστες, πολλές ακόμη και στους μη ειδικούς, τις οποίες εύκολα βρίσκει κανείς στα βασικά εγχειρίδια και τις σχετικές εγκυκλοπαίδειες. Θα ήταν πάντως υπερβολικό να αναζητήσουμε σε ένα τέτοιο βιβλίο και στα σημειώματα για τον βίο των συγγραφέων των κειμένων που ανθολογούνται μία πρωτότυπη προσέγγιση των σχετικών θεμάτων, η οποία θα βασιζόταν σε πρωτογενή έρευνα, επαφή με τις πηγές και συστηματική επεξεργασία της σύγχρονης βιβλιογραφίας για τους συγγραφείς, κείμενα των οποίων παρουσιάζονται, ή μία, αδρομερή έστω, παρουσίαση των τελευταίων πορισμάτων της φιλολογικής έρευνας σχετικά με τα προβλήματα, φιλολογικά, προσωπογραφικά και άλλα, τα οποία ανακύπτουν από την μελέτη του έργου τους. Θα περίμενε όμως κανείς τα σημειώματα αυτά να δίνουν έστω λίγες, αλλά ακριβείς πληροφορίες για τα πρόσωπα και τα έργα τους, με τις απαραίτητες κάθε φορά παραπομπές στις πηγές που χρησιμοποιούνται. Αυτό όμως δεν συμβαίνει. Υπάρχουν σοβαρότατα λάθη, τα οποία δεν ξέρω κατά πόσο δικαιολογούνται από το γεγονός ότι ο A. Δ. Παναγιώτου είναι καθηγητής του Tμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην συνέχεια παρατίθενται μερικά από αυτά. Οι παρατηρήσεις μου ακολουθούν την χρονολογική ακολουθία των συγγραφέων, οι οποίοι στο βιβλίο ανθολογούνται κατ’ αλφαβητική σειρά. Στη σ. 20 στις επιστημονικές (κριτικές και ερμηνευτικές) εκδόσεις Βυζαντινών συγγραφέων συμπεριλαμβάνεται η Bibliotheca Hagiographica Graeca του F. Halkin. Όλοι γνωρίζουμε ότι δεν πρόκειται για έκδοση, αλλά για συστηματικό κατάλογο όλων των ελληνικών αγιολογικών κειμένων, εκδεδομένων και ανεκδότων, με τις σχετικές ενδείξεις. Στη σ. 21 ο Παναγιώτου παραθέτει στις ελληνικές εκδόσεις και την σειρά Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, εκδ. Γεωργιάδη. Πρόκειται άραγε για την σειρά του κ. Αδώνιδος; Στη σ. 651 γράφεται ότι ο Μάξιμος Πλανούδης έγινε ηγούμενος της μονής του Αυξεντίου, ενώ το ορθό είναι ότι έγινε ηγούμενος της μονής των αγίων πέντε μαρτύρων στο όρος του Αυξεντίου. Στη σ. 468 σημειώνεται πως ο Μιχαήλ Παλαιολόγος «αν και ορκίστηκε ότι θα προστατεύσει τον νεαρό ηγεμόνα Ιωάννη Β΄, εν τούτοις τον τύφλωσε και εν συνεχεία τον εσκότωσε». Δεν γνωρίζω, εγώ τουλάχιστον, να υπάρχει στο κράτος της Νίκαιας τον ΙΓ΄ αιώνα κανένας νεαρός ηγεμόνας Ιωάννης Β΄ (δεν πρόκειται για τυπογραφικό αβλέπτημα, το ίδιο όνομα αυτό απαντά και στην σ. 467). Ο Ιωάννης ο Β΄ ήταν αυτοκράτορας της δυναστείας των Κομνηνών, βασίλευσε από το 1118 μέχρι το 1143. Γνωρίζω μόνον τον νεαρό διάδοχο του θρόνου, Ιωάννη Δ΄ τον Λάσκαρι, ο οποίος όντως τυφλώθηκε κατ’ εντολήν του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, όμως δεν δολοφονήθηκε ποτέ. Επέζησε μάλιστα του διώκτη του, δέχθηκε περί το 1290 και την επίσκεψη του νέου αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ στην Μ. Ασία, όπου ζούσε ξεχασμένος. Δεν γνωρίζω φυσικά αν ο συγγραφέας έχει υπ’ όψιν του νέα στοιχεία που ανατρέπουν τα σχετικά δεδομένα των πηγών της εποχής, θεωρώ όμως απίθανο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Στη σ. 669 γράφεται ότι στην σύνοδο της Λυών παρέστη και ο μητροπολίτης Νικομηδείας Θεοφάνης, ενώ πρόκειται για τον μητροπολίτη Νικαίας Θεοφάνη. Στη σ. 217-219 παρατίθεται η βιογραφία του Νικηφόρου Βλεμμύδη, σπουδαίου λογίου της Νίκαιας. Εκεί διαβάζομε ότι «μετέβη κατόπιν στη μονή του Γρηγορίου του θαυματουργού και εκεί ίδρυσε σχολείο. Όμως, τελικά ίδρυσε δική του μονή στα Ημάθια, στην οποία παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Η ηγετική φυσιογνωμία του Βλεμμύδη αναγνωρίσθηκε και από την εκκλησιαστική και από την πολιτική εξουσία...». Τα στοιχεία αυτά υπάρχουν και στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 3 (1963), σ. 939: «εγκατεστάθη εις την μονήν Γρηγορίου του Θαυματουργού, όπου συνέστησε και ανώτερον σχολείον. Τέλος ίδρυσεν ιδίαν μονήν εις τα Ημάθια, της οποίας συνέταξε το τυπικόν και εις την οποίαν παρέμεινε μέχρι του θανάτου του ... Ο Βλεμμύδης ανεγνωρίσθη ενωρίτατα ως ηγετική προσωπικότης του κράτους της Νικαίας εις τα εκκλησιαστικά και πνευματικά ζητήματα». Παρακάτω ο Παναγιώτου προσθέτει: «Σε ταξίδι που έκανε το 1239 στη Θράκη, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, προσπάθησε να συγκεντρώσει πολύτιμα χειρόγραφα από τις περιοχές εκείνες, τα οποία κινδύνευαν λόγω των πολλών μεταβολών που υφίσταντο οι περιοχές αυτές». Στην ίδια εγκυκλοπαίδεια διαβάζομε: «Η αποστολή αυτού εις Θράκην, Μακεδονίαν και Θεσσαλίαν (1239) είχεν ως σκοπόν την μελέτην και αγοράν όσον το δυνατόν περισσοτέρων πολυτίμων χειρογράφων, τα οποία εκινδύνευον από την συχνήν μεταβολήν καθεστώτων εις τας περιοχάς εκείνας...» (ό.π., σ. 939). Ο κατάλογος των έργων του Βλεμμύδη που παραθέτει ο συγγραφέας στη σ. 218 συμφωνεί απόλυτα με τον κατάλογο του άρθρου της Εγκυκλοπαίδειας, στο οποίο όμως δεν δίδεται καμία παραπομπή στην βιβλιογραφία της σ. 219. Μάλιστα αναφέρεται ως έργο του Βλεμμύδη ένα σύγγραμμα με τίτλο (με πλάγια μάλιστα στοιχεία) Ο βασιλιάς Αδριάς. Ωστόσο, μόνο το έργο του Βλεμμύδη «Βασιλικός Ανδριάς» είναι γνωστό. Το ίδιο πάντως παρατηρείται και στη βιογραφία του Βησσαρίωνος στη σ. 199: όλα τα στοιχεία για τη βιογραφία του λογίου και ο κατάλογος των έργων του, μάλιστα με την ίδια ακριβώς σειρά, περιέχονται και στο σχετικό λήμμα της Θρησκευτικής Εγκυκλοπαιδείας 13 (1963), σ. 941-942, στην οποία πάλι δεν δίδεται παραπομπή. Η βιογραφία του Γρηγορίου του Κυπρίου στις σ. 271-272 εμφανίζει εντονότατες ομοιότητες με το λήμμα για τον Γρηγόριο Κύπριο του The Oxford Dictionary of Byzantium (ed. A.P. Kazhdan, Νew York-Oxford 1991, σ. 876-877). Η φράση «Αν και κάτω από τον Μιχαήλ τον Η΄ υποστήριξε τις διαπραγματεύσεις με τη Δύση για την ένωση των εκκλησιών, ο Γρηγόριος απογοητεύτηκε από τους απολογητές του, τους “Λατινόφρονες”, και με τις άκαμπτες απαιτήσεις της Ρώμης για υποταγή» είναι κατά λέξη μετάφραση του ακόλουθου αγγλικού χωρίου: “Although under Michael VIII he supported the negotiations with the West for Union of the churches, Gregory was disillusioned by its apologists, the ‘Latinophrones’, and with Rome’s unyielding demands for sumbmission”. Άλλο παράδειγμα. Το χωρίο του Παναγιώτου της σ. 272: «Ο Γρηγόριος έπαιξε προεξάρχοντα ρόλο στην πνευματική αναγέννηση στα τέλη του 13ου αιώνα, όπως μαρτυρούν η αλληλογραφία και η συλλογή παροιμιών του, τα εγκώμια και οι ρητορείες του [sic] καθώς και οι Βίοι των Αγίων. Η Αυτοβιογραφία του ενδεχομένως εμπνέεται από την αυτοβιογραφία του Νικηφόρου Βλεμμύδη – είναι ένας συνοπτικός πολύτιμος απολογισμός του πολιτιστικού και “ακαδημαϊκού” υπόβαθρου [sic] της νεότητάς του στη Νίκαια και στην Κωνσταντινούπολη. Η αλληλογραφία του, επίσης, σε ένα κομψό αττικό ύφος, περιέχει τα υλικά στοιχεία [sic] για την κοινωνική και οικονομική ιστορία» αντιστοιχεί απολύτως προς το ακόλουθο χωρίο του αμερικανικού λεξικού: “Gregory played a prominent part in the intellectual revival of the late 13th c., as his correspondence, proverb collection, enkomia, declamations and Lives of the saints indicate. His Autobiography—possibly inspired by the autobiographical reflections of Nikephoros Blemmydes—is a brief yet precious account of the cultural and ‘academic’ background of his youth in Nicaea and Constantinople. His correspondence, too, in an elegant Attic style, contains material evidence for social and economic history.” Παραπομπή στο συγκεκριμένο λήμμα δίδεται, ανάμεσα σε πολλά άλλα έργα, στην σ. 272, όμως δεν γίνεται αντιληπτό πως αυτό είναι η κύρια πηγή του συγγραφέα. Αριστερά, ο Γεώργιος Παχυμέρης· δεξιά, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄. Από κώδικα του 14ου αι. στην Βιβλιοθήκη της Βαυαρίας. Στην σ. 624 ο Παναγιώτου γράφει για τον Γεώργιο Παχυμέρη ότι «στα έργα του πρέπει να συμπεριλάβουμε ένα σημαντικό Quadrivium, την πραγματεία του περί της αρχαίας ελληνικής μουσικής καθώς επίσης και ποιήματά του». Η περί μουσικής πραγματείας όμως δεν είναι έργο χωριστό, αποτελεί μέρος του έργου του για το Quadrivium. Προβληματισμό δημιουργούν στον ειδήμονα τουλάχιστον τα στοιχεία που δίνονται για την βιογραφία του μεγάλου λογίου Θεοδώρου Μετοχίτη στην σ. 493. Βεβαιώνεται ότι ο πατέρας του λογίου «Γεώργιος Μετοχίτης είχε πέσει στη δυσμένεια των αυτοκρατόρων Μιχαήλ Η΄ και Ανδρονίκου Β΄», όμως ο Γεώργιος ήταν στενός συνεργάτης του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και υποστηρικτής της φιλενωτικής πολιτικής του. Μόνο στην δυσμένεια του Ανδρονίκου, γιού του Μιχαήλ, υπέπεσε, όταν ο τελευταίος ανέτρεψε την φιλοδυτική πολιτική του πατέρα του το 1282-1283. Επίσης σημειώνεται ότι ο «Μετοχίτης γεννήθηκε στη Νίκαια περί το 1260», ενώ είναι γνωστό σε όλους τους ερευνητές της περιόδου ότι ο Μετοχίτης γεννήθηκε μια δεκαετία αργότερα. Προβληματική είναι και η πληροφορία που δίνεται στη συνέχεια ότι «περί το 1280 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μετοχίτης το 1280 ήταν περίπου δέκα ετών και ζούσε ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, ενώ ο Ανδρόνικος Β΄ δεν είχε προλάβει να διαδεχθεί τον πατέρα του, που πέθανε στο τέλος του 1282. Ο νεαρός Μετοχίτης μόλις το 1283 εγκατέλειψε τη βασιλεύουσα μαζί με τον πατέρα του που εξορίσθηκε στη Νίκαια και επανέκαμψε στην Κωνσταντινούπολη περί το 1290. Σύγχυση μπορεί να δημιουργηθεί και από τον τρόπο παράθεσης της εργογραφίας του Μετοχίτη, π.χ. στη σ. 494 διαβάζομε (τα πλάγια στοιχεία είναι του συγγραφέα): «Στα επιστημονικά έργα συγκαταλέγονται τα Σχόλια στα Φυσικά του Αριστοτέλη, δύο έργα Σχολίων στη Σύνταξη του Πτολεμαίου, ένα ακόμη επιστημονικό έργο και τα Miscellanea ή Υπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί». Η παράφραση των Φυσικών του Αριστοτέλη δεν είναι σχολιασμός με την κλασική έννοια του όρου. Η Στοιχείωσις αστρονομική, το μείζον έργο αστρονομίας του Μετοχίτη, που είναι παράφραση του Κλαυδίου Πτολεμαίου με παράλληλη παράθεση των πινάκων του Θέωνος, δεν μπορεί να ταυτίζεται με οποιαδήποτε σχόλια. Και ποιο είναι άραγε το «ένα ακόμη επιστημονικό έργο»; Δημιουργείται ακόμη η εντύπωση ότι οι Υπομνηματισμοί και οι Σημειώσεις γνωμικαί είναι άλλο έργο, πράγμα που φυσικά δεν ισχύει. Ο Παναγιώτου στη σ. 31 μας πληροφορεί ότι καμία αυτοτελής έκφραση της Κωνσταντινουπόλεως δεν έχει σωθεί. Και ο Βυζάντιος του Μετοχίτη τι είναι; Το εγκώμιο για την Κωνσταντινούπολη του Γεωργίου Καρβώνη τι είναι; Στην σ. 446 βεβαιώνεται ότι ο Αγιορειτικός Τόμος στρέφεται κατά του Βαρλαάμ και του Ακινδύνου. Όμως ο Ακίνδυνος δεν είχε ακόμη στραφεί κατά του Παλαμά στο τέλος του 1340, διατηρούσε μάλιστα φιλικές σχέσεις μαζί του, οπότε ο Τόμος αυτός δεν μπορεί να έχει κάποια σχέση με τον Ακίνδυνο. Μόνο σε ορισμένα χειρόγραφα ο Αγιορειτικός Τόμος χαρακτηρίζεται εσφαλμένα ως κείμενο που στρέφεται και κατά του Βαρλαάμ και κατά του Ακινδύνου. Στην σ. 41 διαβάζουμε ότι ο Γρηγόριος Ακίνδυνος «από τα έτη [sic] 1347 έως το 1351 ηγείτο της αντιησυχαστικής μερίδας». Όμως είναι πολύ γνωστό ότι τα ίχνη του Ακινδύνου μετά το 1347 χάνονται εντελώς και ότι καμία ανάμιξη δεν είχε στις θεολογικές διενέξεις μετά το 1347. Στην σ. 365 γράφεται ότι ο Καντακουζηνός πέθανε το 1385, αντί του ορθού 1383. Στην σ. 581 διαβάζομε ότι ο Μανουήλ Β΄ ο Παλαιολόγος έγραψε ένα έργο που τιτλοφορείται «Θρησκευτικαί διαλέξεις προς Τούρκον» και ένα άλλο με τίτλο «Διάλογος περί της των Χριστιανών θρησκείας πρός τινα Πέρσην». Πρόκειται όμως για το ίδιο έργο. Στην σ. 389 διαβάζομε ότι ο Μανουήλ Κορίνθιος «έζησε κατά το δεύτερο μισό του 15ου έως και τις αρχές του 16ου αι». Πρόκειται για τον μεγάλο ρήτορα Μανουήλ Κορίνθιο και οι χρονικές ενδείξεις που παρέχονται είναι ορθές. Ωστόσο, στο τέλος του σημειώματος στην ίδια σελίδα διαβάζουμε ότι «από τις αρχές του 16ου αι. μέχρι και το 1545 υπηρέτησε στο οικουμενικό Πατριαρχείο με την ιδιότητα του μεγάλου ρήτορα, όταν στον πατριαρχικό θρόνο ανήλθε ο Διονύσιος ο Β΄». Πώς μπορεί κάποιος που έζησε έως τις αρχές του 16ου αι., να υπηρέτησε στο Πατριαρχείο μέχρι το 1545; Μήπως συγχέεται ο Μανουήλ ο Κορίνθιος με τον μεταγενέστερο Μανουήλ Γαλησιώτη, ο οποίος πράγματι πέθανε κατά την περίοδο της πατριαρχείας του Διονυσίου Β΄ τού από Νικομηδείας (1546-1555); Πάντως τα κείμενα που περιέχονται στον τόμο ανατυπώνονται στην πλειονότητά τους από έγκυρες εκδόσεις Ελλήνων και ξένων φιλολόγων, οπότε τα προβλήματα περιορίζονται μόνο στα ελάχιστα εκείνα κείμενα που έχει εκδώσει ο ίδιος ο συγγραφέας. Για να περιορισθώ σε ένα παράδειγμα, μόνον στη σ. 447 στο κείμενο του Μάρκου του Κυρτού υπάρχουν δύο σοβαρά λάθη που δυσχεραίνουν την κατανόηση του κειμένου, δηλαδή γράφεται ἐσκηκέναι αντί ἐσχηκέναι και ἐπὶ τοῦ τολμᾶσθαι αντί ἐπὶ σοῦ τολμᾶσθαι. Στα εισαγωγικά σημειώματα απαντούν και ορισμένες κάπως περίεργες εκφράσεις, π.χ. στην σ. 404 (ο Κριτόβουλος μιμείται πιστά τον Θουκυδίδη, τον οποίο μιμείται πιστά και απαρέγκλιτα), σ. 545 (Ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος γεννήθηκε πιθανώς πριν το 1256 μ.Χ. ... πρέπει να απεβίωσε με το μοναχικό όνομα Νείλος πριν από το 1328 μ.Χ.), σ. 595 (Ομολογικά έργα) και σ. 731 (ζήτησε σε γάμο για τον αφέντη του την Catarina Gattilusio, της γνωστής οικογένειας πειρατών). Αυτό που προβληματίζει τον αναγνώστη είναι ότι μάταια θα ζητήσει στο βιβλίο τα στοιχεία που φέρνει στο φως ο συγγραφέας. Ένα τυπικό παράδειγμα: τις πληροφορίες που παραθέτει ο συγγραφέας για τον βίο και το έργο του Γεωργίου Παχυμέρη, ιστορικού που ήκμασε στα τέλη του ΙΓ΄ και στις αρχές του ΙΔ΄ αιώνα, καθώς και του Λαονίκου Χαλκοκονδύλη, ενός από τους ιστορικούς της αλώσεως, μπορεί να τις βρει ο αναγνώστης και στον δεύτερο τόμο του βιβλίου του H. Hunger, Bυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, Αθήνα 1992 (εδώ δίδεται παραπομπή και στις δύο περιπτώσεις). Σωστά είναι στην συγκεκριμένη περίπτωση όσα σημειώνονται. Ωστόσο, και πάλι δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό, τουλάχιστον σε μένα, τι είδους στοιχεία φέρνει στο φως ο συγγραφέας. Δεν γνωρίζω αν πρέπει να θεωρήσουμε νέο στοιχείο την αναφορά της σ. 623 ότι ο γνωστός στιχοπλόκος Μανουήλ Φιλής συνέθεσε Επιτάφιο λόγο προς τιμήν του δασκάλου του Παχυμέρη, διότι μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι εκτενές ποίημα συνέθεσε ο Φιλής, όχι Επιτάφιο, πεζό δηλαδή λόγο, για τον Παχυμέρη. Το αξιοθρήνητο αυτό κατασκεύασμα μάλιστα σώζεται μέχρι σήμερα. Την «ποιητική» αυτή σύνθεση του Φιλή θα μπορούσε μάλιστα ο συγγραφέας, αν ήθελε να δώσει ένα νέο στοιχείο, να την αξιολογήσει, δανειζόμενος μία ωραία έκφραση του Αδαμαντίου Κοραή: «Ἐλεεινότερον ἀπὸ ταύτην σύνθεμα εἶναι τῶν ἀδυνάτων νὰ γράψῃ τίς, καὶ ἂν ἐξεπίτηδες ἐλεεινὸν ἤθελε σπουδάσειν νὰ τὸ κάμῃ».

Σκότωσε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος τον Ιωάννη Λάσκαρι;

Σύνδεση