Η αδύνατη επανάσταση του ΚΚΕ

Πολυμέρης Βόγλης, Η αδύνατη επανάσταση. Η κοινωνική δυναμική του Εμφυλίου Πολέμου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014, σελ. 405 Η ελληνική ιστοριογραφία για τον Εμφύλιο Πόλεμο έχει παρακολουθήσει κατά καιρούς τις διακυμάνσεις της εσωτερικής και διεθνούς πολιτικής και έχει προσαρμόσει αντιστοίχως τις επιστημονικές αναζητήσεις της αλλά και τα σχετικά ερμηνευτικά μοντέλα που κάθε φορά πρότασσε για μια επανανάγνωση των πυκνών γεγονότων της περιόδου. Με την ακαδημαϊκή συζήτηση να διεξάγεται αρχικά εκτός συνόρων και στη συνέχεια να πυροδοτεί το ενδιαφέρον εντός των εθνικών τειχών, διήλθε από το «αναγκαστικό» στάδιο των αποσιωπήσεων, των νευρωτικών προσεγγίσεων και των απλών υποθέσεων για να αναχθεί σε αυτό της ωρίμανσης. Στην «ενηλικίωσή» της συνέβαλαν η έκρηξη του ενδιαφέροντος και νέες αρχειακές διαθεσιμότητες, οι οποίες ήρθαν να απαντήσουν με πειστικό τρόπο σε πολλά έως τότε ανοιχτά ερωτήματα. Η βασική αδυναμία που επισημάνθηκε ακόμα και κατά τη διαδικασία της μετάβασης –και που εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να διακρίνει τη δημόσια ιστορία έως σήμερα– αφορούσε την αναζήτηση των αιτιών του Εμφυλίου και τον συνεπακόλουθο επιμερισμό των ιστορικών ευθυνών. Δομημένη μια τέτοια προσέγγιση με όρους καθαρά εμφυλιακούς και πολιτικής εργαλειοποίησης του παρελθόντος, αδυνατούσε να εγγράψει τα εθνικά δρώμενα στο διεθνικό ψυχροπολεμικό πλαίσιό τους και αντίστροφα παράβλεπε άλλες εσωτερικές διεργασίες για χάρη της γενικής διπλωματικής και στρατιωτικής θεώρησης. Η μελέτη του Πολυμέρη Βόγλη εντάσσεται αναμφίβολα στην περίοδο ωρίμανσης της ελληνικής ιστοριογραφίας γιατί, αφενός, ενσωματώνει γόνιμα το σύνολο των διαθέσιμων επιστημονικών πορισμάτων –και από την άποψη αυτή συνοψίζει επιτυχώς τη συζήτηση που έχει προηγηθεί– και, αφετέρου, θέτει νέα ερωτήματα, επικεντρωμένη στην κοινωνική δυναμική των εμφύλιων συγκρούσεων. Δύο είναι οι βασικοί άξονες ανάλυσης που προτείνει ο συγγραφέας για να εδράσει την αλλαγή του επιχειρήματος και επομένως το μοντέλο αναστοχασμού: α) πως υπό την οπτική του μακρού ιστορικού χρόνου οι κοινωνικές επαναστάσεις ανά τον κόσμο δεν ξεσπούν αλλά έρχονται (σ. 153), και β) πως ειδικότερα στην ελληνική περίπτωση επρόκειτο για μια κοινωνικού τύπου επανάσταση που όμως ήταν καταδικασμένη εξαρχής να αποτύχει, λαμβανομένων υπόψη κυρίως των διεθνών συσχετισμών δυνάμεων. Επομένως, η έννοια της επανάστασης είναι κομβικής σημασίας κατά τον συγγραφέα, όχι μόνο γιατί αποτέλεσε μέρος της σύγχρονης πολιτικής ορολογίας του θεσμικού υποκειμένου (ΚΚΕ), αλλά και γιατί ενδεχόμενη επιτυχία της θα μετέβαλε τελείως το κρατικό μοντέλο συγκρότησης, παραπέμποντας ευθέως στα καθεστώτα του ανατολικού συνασπισμού. Τέλος, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο σύγκρισης με ανάλογου τύπου επαναστάσεις ανά την υφήλιο, με προσδόκιμα οφέλη την ανανέωση των τρόπων θέασης και τοποθέτησης έναντι του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (σ. 27-28). Η παραπάνω πρόταση ανανέωσης της οπτικής –με την πρόταξη του ιστορικού υποκειμένου και επομένως του ερωτήματος για το τι ήταν ο Εμφύλιος και όχι για το ποιος ή ποιοι ευθύνονται, στη θέση δηλαδή μιας επιβεβαιωμένης εκ των αποτελεσμάτων της επιστημονικά άγονης αναδιανομής των ευθυνών σε εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες– έρχεται ως επιστέγασμα της πολύχρονης ενασχόλησης του Βόγλη με τη δεκαετία του ’40 και του ιδιαίτερου ενδιαφέροντός του για την κοινωνική ιστορία. Με κύρια εφόδια την άριστη γνώστη της περιόδου και με μεθοδολογικά εργαλεία αντλημένα από όλο το φάσμα των κοινωνικών και ανθρωπιστικών σπουδών, προσφέρει μια συνολική εικόνα των εξελίξεων που στηρίζεται στην έννοια της συνέχειας και στην οποία η περιοδολόγηση δεν έχει στεγανά. Στόχος του είναι να επισημάνει τις αλυσιδωτές διεργασίες σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο που οδήγησαν από τη σταδιακή πύκνωση της πολιτικής πόλωσης στην κλιμάκωση της στρατιωτικής σύγκρουσης, ακολουθώντας με βάση τον χρονολογικό άξονα τις αντίστοιχες διαδρομές από το κέντρο στην περιφέρεια. Πιστός κάθε στιγμή στην πρότασή του για τη δυναμικότητα των κοινωνικών επαναστάσεων, επιστρέφει όταν κρίνεται απαραίτητο μέχρι την κληρονομιά του Μεσοπολέμου για να στηρίξει διαπιστώσεις που θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να κατανοήσει πληρέστερα τις διαφορετικές επιλογές μιας κοινωνίας σε πόλεμο. Ανάλογα με το κυρίαρχο πλαίσιο οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί ενεργοποιήθηκαν σε απόλυτες συνθήκες ξένης κατοχής, παρήγαγαν πολιτικά διακυβεύματα και οδήγησαν σε εμφυλιακές συγκρούσεις που πόλωσαν το πολιτικό κλίμα, μειώνοντας δραματικά τις πιθανότητες μιας μετέπειτα ειρηνικής διεξόδου από την κρίση. Η δε πρώτη διάκριση μεταξύ νικητών και ηττημένων μετά τα Δεκεμβριανά ανανοηματοδότησε την ιδεολογία και την πολιτική αντιπροσώπευσή της εντός της κοινωνίας, προκαταβάλλοντας κρίσιμες αποφάσεις που κάτω από άλλες συνθήκες ίσως να ήταν διαφορετικές. Με υπόστρωμα το μεταβαρκιζιανό σφοδρό κλίμα τρομοκρατίας και διώξεων ένας νέος πόλεμος κατέστη από αυτή την άποψη «αναπόφευκτος» και ταυτόχρονα ένα «διαφοροποιημένο» κοινωνικό υποκείμενο κλήθηκε να τον διαχειριστεί αλλά και να τον υποστεί μέχρι την τελική επικράτηση του ενός ή του άλλου. Η πορεία προς τη διολίσθηση στον Εμφύλιο περιγράφεται στη μελέτη με όρους πρωτίστως κοινωνικής και λιγότερο στρατιωτικής ιστορίας, με την τελευταία να ντύνει γεγονοτολογικά τις διάφορες φάσεις του για να προσδώσει στη σύγκρουση τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών συνεπειών του. Εκεί που κρίνεται απαραίτητο ο συγγραφέας παρεμβάλει στη διήγησή του «σκηνές» από άλλες εμφύλιες συρράξεις κατά τον 20ό αιώνα, αξιοποιώντας τις αντίστοιχες θεωρητικές προσεγγίσεις της πλούσιας διεθνούς βιβλιογραφίας. Η δε δομή του βιβλίου υπακούει στη βασική αρχή της κλιμάκωσης, για να αποκρυπτογραφήσει τις σύνθετες διεργασίες που έλαβαν χώρα σε καθεστώς πολύπλευρης και βαθιάς κρίσης, μέσα στο οποίο θα πρέπει να ιδωθούν τόσο οι αποφάσεις των ηγεσιών όσο και οι επιλογές των κοινωνικών υποκειμένων. Η αφετηρία της κρίσης δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με την αποδόμηση του κράτους (με την έναρξη της Κατοχής), την υποχώρηση της αυθεντίας και των μηχανισμών ελέγχου του επί του πληθυσμού, την παράλληλη απονομιμοποίηση των συντελεστών πολιτικής εκπροσώπησης της βάσης, τη διόγκωση της δυσαρέσκειας για τους δυσμενείς όρους των συνθηκών ζωής, την κοινωνική ανισότητα και την πολιτική ανεπάρκεια. Πρόκειται με άλλα λόγια για μια ιδανική συνθήκη ανάδυσης ριζοσπαστικών διαδικασιών οι οποίες στο μέτρο και στο βαθμό της κρατικής υποχώρησης διεκδικούσαν να υποκαταστήσουν την προϋπάρχουσα κατάσταση με νέες δομές και τελικά να επικρατήσουν πλήρως. Το πώς τελικά η ριζοσπαστικοποίηση τμήματος της κοινωνίας παρήγε φορτία ρήξης που θα οδηγήσουν σε επανάσταση εξαρτιόταν όχι μόνο από τους φορείς της επαναστατικής ιδεολογίας αλλά και από την ετοιμότητα ενός ανασυγκροτούμενου κράτους να αντιμετωπίσει την απειλή και τους μηχανισμούς που κινητοποιεί για να το πετύχει. Από αυτή την άποψη ο Βόγλης επανεξετάζει την έννοια της κρίσης ως καταλυτικού παράγοντα των εξελίξεων τη δεκαετία του ’40, παραλαμβάνοντας τη σκυτάλη από τους «πιονέρους» των μελετών για τον Εμφύλιο (John O. Iatrides (ed.), Greece in the 1940s. A Nation in Crisis, University Press of New England, Hanover/London 1981). Στα εννέα κεφάλαια του βιβλίου (Το βάρος της Κατοχής, Απελευθέρωση χωρίς ειρήνευση, Η πόλωση, Η κλιμάκωση της σύγκρουσης, Οι πόλεις σε κατάσταση πολιορκίας, Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, Μπροστά στην Επανάσταση, Η λογική του πολέμου, Ολοκληρωτικός πόλεμος) ο συγγραφέας ξεδιπλώνει κλιμακωτά την (σοβούσα) κρίση που εκδηλώθηκε σχεδόν αμέσως μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς και γενικεύθηκε με την κορύφωση του Εμφυλίου Πολέμου. Ή, για να το εκφράσουμε διαφορετικά, αρχικά με την μετατροπή της κρίσης σε στρατιωτική αναμέτρηση και στη συνέχεια με την εμπλοκή σε μια ανηλεή σύγκρουση ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Η συνολική αυτή θεώρηση της δεκαετίας επιτρέπει ασφαλώς τη σαφέστερη ανάδειξη των πολυεπίπεδων εξελίξεων, καθώς και τη βαθύτερη κατανόηση των κοινωνικών μετασχηματισμών που σημειώθηκαν απόντος ή παρόντος του κράτους. Τα γεγονότα της Κατοχής διαδραμάτισαν σε κάθε περίπτωση αποφασιστικό ρόλο γιατί δημιούργησαν τις προϋποθέσεις αφενός της αντίστιξης μεταξύ του παραδοσιακού κράτους και των νέων πολιτικών δυνάμεων της ριζοσπαστικοποίησης, όπως τις ενσάρκωσε το ΚΚΕ μέσα από τη μαζική λαϊκή αποδοχή και την αναζήτηση ευρύτερων πολιτικών συμμαχιών, και αφετέρου της παραγωγής μιας ανεξέλεγκτης βίας τη στιγμή που το κρατικό μονοπώλιο αμφισβητήθηκε έντονα από όλους τους πρωταγωνιστές του κατοχικού δράματος (οργανώσεις αντίστασης, δοσιλογικές κυβερνήσεις, αρχές κατοχής, τάγματα ασφαλείας). Αν σε κάτι η κατοχική κληρονομιά έριξε βαριά τη σκιά της ήταν στη μετατροπή της Απελευθέρωσης σε ένα απλό στάδιο της εξελισσόμενης πολιτικής ανωμαλίας που κατέληξε στα Δεκεμβριανά, σηματοδοτώντας τον οριστικό ενταφιασμό της ειρήνευσης. Η στρατιωτική ήττα στην Αθήνα όσων είχαν επαγγελθεί τον μεταπολεμικό μετασχηματισμό κράτους και κοινωνίας παρείχε την ευκαιρία και κυρίως τον απαραίτητο χρόνο στον προπολεμικό μηχανισμό να ανασυγκροτηθεί για να ανακτήσει την χαμένη ύπαιθρο χώρα. Η επανεμφάνιση και η αποκατάσταση της διοίκησης, καθώς και του αστυνομικού και στρατιωτικού ελέγχου δεν εκδηλώθηκαν μόνο υπό τη μορφή της εδαφοποιημένης παρουσίας τους αλλά οδήγησαν και στην (επαν-)επιτήρηση μεγάλου τμήματος του πληθυσμού. Το τελευταίο κατέστη δυνατό όταν το κέντρο και οι περιφερειακοί εκτελεστικοί βραχίονές του χρησιμοποίησαν τα οικονομικά μερίσματα της διεθνούς βοήθειας ως μέσο πολιτικού φρονηματισμού και ενίοτε αποκλεισμού, παρά ως την προσφορότερη ανακουφιστική δράση για τη χειμαζόμενη κοινωνία. Ο «κρατών την Αθήνα» πλέον αντεπιτίθετο στις πόλεις και στα χωριά με θεσμικούς και εξωθεσμικούς υποστηρικτικούς μηχανισμούς που κάθε άλλο παρά συνέβαλλαν στην ομαλοποίηση του κλίματος και στην εναρκτήρια επούλωση των κάθε μορφής διαιρέσεων. Μέχρι την έναρξη του Εμφυλίου η κοινωνία έλαβε μια πρόγευση της επερχόμενης θύελλας, καθώς νέες διαιρέσεις ήρθαν να προστεθούν στις υφιστάμενες ως απότοκες των οξυμένων εθνοτικών αντιπαραθέσεων, των οικονομικών και ταξικών αδιεξόδων, των πολιτικών συγκρούσεων –με αποκορύφωμα τις εκλογές του Μαρτίου 1946– και του ασφυκτικού πλαισίου που δημιουργούσε η υιοθέτηση μέτρων εκτάκτου ανάγκης και περιστολής των ελευθεριών. Εύστοχα ο Βόγλης τοποθετεί τα γεγονότα στον χώρο, τους προσδίδει με άλλα λόγια γεωγραφική οντότητα, για να διακρίνει τις διαφορές μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Στο εξής κινείται με πιο διακριτό τρόπο από το κέντρο στην περιφέρεια, από τα μεγάλα αστικά κέντρα στην ύπαιθρο, καθώς οι αστικοί και οι αγροτικοί πληθυσμοί δεν βίωσαν με τον ίδιο τρόπο τις συνέπειες της κρίσης και της εμφύλιας σύρραξης, όπως δεν εξήλθαν με τα ίδια τραύματα από την κατοχική περίοδο. Ο Εμφύλιος, σημειώνει ο συγγραφέας, ήταν ένας πόλεμος της υπαίθρου και μάλιστα των ορεινών περιοχών (σ. 382), από τον οποίον «απείχε» η Αριστερά των πόλεων, εξέλιξη κρίσιμης σημασίας για την κατάληξη του ίδιου του επαναστατικού εγχειρήματος. Ωστόσο, ο κοινός παρονομαστής εδώ είναι η έννοια της εδαφικής επικράτειας και συνεπακόλουθα της μετατροπής του ελέγχου σε κρατική εξουσία. Όπως και στην Κατοχή έτσι και στον Εμφύλιο οι διαφορετικοί πόλοι εξουσίας και επομένως οι διαχειριστές της βίας διεκδίκησαν την εδαφοποίηση της ισχύος τους μέσω της μετατροπής μιας γεωγραφικής περιοχής σε επικράτεια, σε δομικό «κράτος»: Η «Ελεύθερη Ελλάδα» του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ της Κατοχής διακρίθηκε από το δοσιλογικό κράτος των Αθηνών και την υπόλοιπη κατεχόμενη χώρα, ενώ στον Εμφύλιο η αποτυχία του ΔΣΕ να μεταφέρει τη σύγκρουση στα αστικά κέντρα και να αποκτήσει μια πρωτεύουσα οδήγησε σε μια δεύτερη «Ελεύθερη Ελλάδα», περιχαρακωμένη στη Δυτική Μακεδονία και τελικά στο «κράτος του Γράμμου». Σε κάθε περίπτωση κράτος και επανάσταση επιδόθηκαν σε αγώνα δρόμου με σκοπό να κινητοποιήσουν ανθρώπους και να διασφαλίσουν τους απαραίτητους πόρους στην επικράτειά τους για τη διεξαγωγή του πολέμου. Αποτελούσαν και τα δύο κρίσιμα μεγέθη από τα οποία θα κρινόταν –εκτός άλλων– η τελική νίκη, όπως συμβαίνει συνήθως σε συνθήκες πολέμου (εμφύλιου ή διακρατικού) και εξαιρετικής ανάγκης κινητοποίησης της κοινωνίας. Η τελική έκβαση δεν ήταν ακριβώς αναμενόμενη την εποχή εκείνη όσο προκαθορισμένη και αν φαίνεται σήμερα. Καθώς βρέθηκαν αντιμέτωποι στρατοί του ίδιου έθνους, κατέστη αναπόδραστη ανάγκη να «χτιστεί» η ψυχολογία του στρατιώτη, από τη στιγμή που απέναντί του αντιπαρατέθηκε ο συμπατριώτης, ο συγγενής, ο φίλος, ο συγχωριανός. Επρόκειτο κατά βάση για δύο ανέτοιμους για την αναμέτρηση στρατούς, με τα δικά τους χαρακτηριστικά. Καθένας, λοιπόν, από τους δύο αντιπάλους χρειάστηκε προηγουμένως να βάλει τα δικά του στοιχήματα και να δοκιμαστεί πολιτικά αλλά και στο καθαυτό πεδίο της μάχης, αναμετρήσεις που μερικές φορές φάνταζαν και ήταν αμφίρροπες. Πολιτικά το ΚΚΕ αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων να συγκροτήσει έναν στρατό αγροτών και να αποδεχτεί πως αυτή η επανάσταση δεν θα γινόταν από τους προλετάριους εργάτες. Ταυτόχρονα, αμφιταλαντεύθηκε δεόντως μέχρι να προτάξει την επανάσταση και τη στρατιωτική αναμέτρηση στη θέση του πολιτικού αγώνα και των εργατικών κινητοποιήσεων στις πόλεις. Απέβη καθοριστική αυτή η αμφιταλάντευση όσο κυρίως η συνειδητή απόδραση της ηγετικής ομάδας του ΚΚΕ από την πραγματικότητα των εσωτερικών αντικειμενικών συνθηκών και των διεθνών συσχετισμών δυνάμεων. Αποτέλεσμα της «διαφορετικής» ανάγνωσης των δεδομένων ήταν η απόφαση για την εγκατάλειψη της αντάρτικης κληρονομιάς και η πρόταξη στρατιωτικών στόχων που ο ΔΣΕ δεν ήταν σε θέση να εκπληρώσει. Από την άλλη, η αποτυχία του κράτους να συντρίψει τον ΔΣΕ εντός του 1948 προκάλεσε πολύπλευρη κρίση στο κυβερνητικό στρατόπεδο, που διαπέρασε το στράτευμα και μεταφέρθηκε στην πολιτική σκηνή πριν η πλάστιγγα αρχίσει να γέρνει οριστικά με την αποφασιστική παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών. Η αποκοπή από τις πόλεις και τις δεξαμενές αναπλήρωσης απωλειών σε μαχητές και πόρους (εξ ου και το μεγάλο ποσοστό σε μαχήτριες και παιδιά), μετά την εκκένωση των κατοικημένων περιοχών στα πεδία των μαχών από τον κυβερνητικό στρατό, οι στρατιωτικές αποτυχίες εναντίον αστικών κέντρων, η ολοκληρωτική επιβολή του ΚΚΕ επί του στρατού του και η αναζήτηση «εσωτερικών εχθρών», η κατάπτωση του ηθικού των ανταρτών και η εξάντληση πέραν των ανθρωπίνων ορίων, σηματοδότησαν το τέλος της αναμέτρησης και συνάμα της επανάστασης. Από τη στιγμή της λήξης του ο Εμφύλιος Πόλεμος εξοβελίσθηκε από νικητές και ηττημένους και αφέθηκε να «ξεχαστεί» γιατί τα τραυματικά φορτία του κατέστησαν εθνικά αφόρητα. Πίσω από τα προπαγανδιστικά παραπετάσματα («μοναρχοφασισμός», «παιδομάζωμα», «συμμοριόπληκτοι» κ.λπ.) κρύβονταν διαφορετικά ιδεολογικά προτάγματα, με τις συνέπειές τους να βαρύνουν όμως σύσσωμη την ελληνική κοινωνία για πολλές δεκαετίες αργότερα (περισσότεροι από 40.000 νεκροί, 70.000 πολιτικοί πρόσφυγες, 3.500 εκτελεσθέντες πολιτικοί κρατούμενοι, συνέχιση των διώξεων και των κοινωνικών αποκλεισμών, εσωτερική προσφυγοποίηση άνω των 700.000 ατόμων). Αντί επιλόγου επέλεξα την ακροτελεύτια παράγραφο του βιβλίου (σ. 384) άνευ άλλων σχολίων: «Επί δεκαετίες η δημόσια και η ακαδημαϊκή συζήτηση για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο περιστράφηκε (και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθεί να περιστρέφεται), ρητά ή υπόρρητα, γύρω από ένα ερώτημα: Ποιος φταίει για τον εμφύλιο πόλεμο; Αυτό το ερώτημα εγκλώβιζε την έρευνα και συντηρούσε ένα κλίμα διαμάχης, ενώ συχνά αναπαράγονταν επιχειρήματα προηγούμενων εποχών (που έμοιαζαν περισσότερο με κατηγορίες), με στόχο να επιρριφθεί η ευθύνη για την πρόκλησή του στη μια ή την άλλη πλευρά. Ωστόσο το τραύμα του Εμφυλίου, που διαιρούσε επί δεκαετίες την ελληνική κοινωνία, δεν την διαιρεί πλέον. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που συμμετείχαν σ’ αυτόν δεν ζουν πια, ενώ τα διακυβεύματα, οι συγκυρίες, τα υποκείμενα, η κοινωνία κοντολογίς, έχουν αλλάξει. Ο Εμφύλιος από τραυματικό παρελθόν έχει γίνει ιστορία και άρα το ζητούμενο δεν μπορεί να είναι η καταδίκη ή η δικαίωση των πρωταγωνιστών. Αντί να συζητάμε ποιος φταίει θα πρέπει να διερωτηθούμε τι ήταν ο εμφύλιος πόλεμος, ώστε να μπορέσουμε να συσχετίσουμε τα αίτια με την εξέλιξη που είχε και να διαμορφώσουμε τους όρους για την κατανόησή του. Ο ελληνικός Εμφύλιος ήταν μια επανάσταση, η μοναδική στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, έστω κι αν, έτσι όπως εξελίχθηκε, δεν θα μπορούσε να αποβεί νικηφόρα. Υπό αυτή την έννοια, ήταν μια αδύνατη επανάσταση».

Η αδύνατη επανάσταση του ΚΚΕ

Σύνδεση