Η έκδοση στα ελληνικά του μυθιστορήματος Ζωή και πεπρωμένο του Βασίλι Γκρόσμαν έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής από τις στήλες των κριτικών λογοτεχνίας στη χώρα μας. Μέσα από ιστορικές αναδρομές και έναν επαναλαμβανόμενο παραλληλισμό με το Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι, το συγκεκριμένο μυθιστόρημα ανάγεται σε επικό αριστούργημα, απαραίτητο ανάγνωσμα για τους βιβλιόφιλους της επικράτειας – τόσο για όσους αγαπούν τη λογοτεχνία, όσο και για όσους αγαπούν την ιστορία. Η αντιμετώπιση αυτή γεννά ερωτηματικά, όχι βεβαίως σε σχέση με το εμβληματικό και πράγματι απαραίτητο να έχει διαβαστεί μυθιστόρημα του Γκρόσμαν, όσο για την πλήρη αγνόηση της ποιότητας της μετάφρασής του στη γλώσσα μας. Όσοι διαβάζουμε, αλλά και όσοι μεταφράζουμε είμαστε συνηθισμένοι στην παράκαμψη του μόχθου του μεταφραστή ή στις λακωνικές και αδιάφορες αναφορές στο έργο του. Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, η υπόθεση της μετάφρασης του έργου θα έπρεπε να τύχει μεγαλύτερης προσοχής και να συζητηθεί ενδελεχώς. Ένα βιβλίο στο εξώφυλλο του οποίου ρητώς αναφέρεται «Μετάφραση από τα Ρωσικά ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ», ενώ στην προμετωπίδα πιο μέσα έχουμε «Μετάφραση από τα Ρωσικά ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ» και αμέσως από κάτω «Η μετάφραση ακολουθεί την αγγλική απόδοση του ROBERT CHANDLER», στην εισαγωγή του οποίου «διευκρινίζεται» από τον μεταφραστή πως «Η μετάφρασή μας αξιοποίησε τις εκδόσεις….» και ακολούθως παρατίθενται οι τίτλοι μιας από τις ρωσικές, καθώς και της γαλλικής, της ισπανικής και της αγγλικής έκδοσής του χωρίς καμία αναφορά στους μεταφραστές, θα έπρεπε να προκαλέσει κάποιες απορίες σχετικά με την μεταφορά του στα ελληνικά. Τι σημαίνει «ακολουθεί την αγγλική απόδοση»; Τι σημαίνει «αξιοποίησε τις εκδόσεις»;
Κι όμως: Στις παρουσιάσεις του βιβλίου (η biblionet και μόνο παραπέμπει σε 25 σχετικά άρθρα!), όπου δεν αγνοείται, ο μεταφραστής Γιώργος Μπλάνας, επαινείται. Έτσι, λ.χ. ο Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης αναφέρεται με θαυμασμό στον μόχθο του μεταφραστή,[1] ο Γιώργος Λαμπράκος μιλά για «μάχη» του μεταφραστή με το «χιλιοσέλιδο έργο»,[2] από το οποίο ο αναγνώστης «θα βγει νικητής», ο Δημήτρης Στεφανάκης μιλάει για «εξαιρετική» απόδοση στα ελληνικά, ενώ η Τιτίκα Δημητρούλια –με τον πιο διθυραμβικό τόνο από όλους– μιλά για «μια θαυμάσια μετάφραση» σε άρθρο που ονομάζει «το απόλυτο πολεμικό αριστούργημα»![3]
«Κριτική» υφίσταται ο μεταφραστής μόνο από τη ρωσόφωνη Ευγενία Κριτσέφσκαγια που απλώς δεν ξέρει «κατά πόσο σωστή είναι η μετάφραση του τίτλου του βιβλίου του Γκρόσμαν ως Ζωή και Πεπρωμένο»[4], χωρίς, προφανώς, να έχει ασχοληθεί καθόλου με τη μετάφραση του έργου από τη μητρική της γλώσσα στα ελληνικά. Τουλάχιστον, όμως, η Κριτσέφσκαγια θα μπορούσε να έχει αντιπαραβάλει έστω και μια σελίδα από το ρωσικό πρωτότυπο με το ελληνικό αποτέλεσμα. Μέσα από την αντιπαραβολή τής μιας και μοναδικής αυτής σελίδας θα είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως το βιβλίο, απλούστατα, δεν έχει μεταφραστεί από τα ρωσικά πάρεξ κάποιων μικρών αποσπασμάτων που βρίθουν λαθών. Τι έχει συμβεί; Αντιπαραβάλλοντας τη γαλλική και την αγγλική μετάφραση με τα ρωσικά πρωτότυπα, δηλαδή τόσο με αυτό της πρώτης έκδοσης της Λωζάννης του 1980 όσο και με αυτό της ρωσικής έκδοσης του 2005 που ο έλληνας μεταφραστής αναφέρει ότι συμβουλεύθηκε διαπιστώνει τα εξής: Ο μεταφραστής στα γαλλικά Alexis Berelowitch με τη συνεργασία της Anne Coldefy-Faucard έχουν μεταφέρει το βιβλίο με ακρίβεια και πιστότητα από τη μία γλώσσα στην άλλη. Ο αμερικανός μεταφραστής Robert Chandler, αντιθέτως, «συνθέτει» και «συγγράφει», κόβει και ράβει, προσθέτει και αφαιρεί κατά το δοκούν. Η μετάφρασή του στα αγγλικά είναι τόσο «δημιουργική» που θα έλεγε κανείς πως πρόκειται για ποίηση και όχι για πεζό. Ο Μπλάνας, μεταφράζοντας από τα αγγλικά, έκανε το λάθος να μην «ελέγξει» το αγγλικό κείμενο, θεωρώντας, ίσως, πως ο Γκρόσμαν ήταν καλομεταφρασμένος στα αγγλικά. Δεν έκανε όμως ούτε τον κόπο να ελέγξει την γαλλική μετάφραση, παρ’ όλο που την επικαλείται στην εισαγωγή του. Αφού προφανώς δεν έχει ασχοληθεί με το ρωσικό πρωτότυπο, ένας ελάχιστος κόπος, απλής ανάγνωσης μερικών σελίδων στη γαλλική σε αντιπαραβολή, έστω, με το αγγλικό «πρωτότυπό» του, θα τον έκανε να υποψιαστεί πως κάτι δεν πήγαινε καλά και να φροντίσει να κοιτάξει λίγο τη ρωσική εκδοχή του κειμένου. Εν προκειμένω, ο «μόχθος» του μεταφραστή αποδείχθηκε ελάχιστος.
Πώς τεκμηριώνονται, όμως, όλα αυτά; Ας πάρουμε μερικά παραδείγματα, τυχαία, από τα κεφάλαια 5, 6, 7 και 12.
Διαβάζοντας προσεκτικά και σε αντιπαραβολή, θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει τα εξής: Ο Γιώργος Μπλάνας μεταφράζει, σαφώς, από τα αγγλικά. Ενίοτε χρησιμοποιεί το ρωσικό πρωτότυπο, στα σημεία τα οποία στην πρώτη έκδοση του ρωσικού κειμένου (του 1980), όπου στηρίζονται η γαλλική και η αγγλική μετάφραση, αυτά παραλείπονται. Στα χωρία αυτά τα λάθη πολλαπλασιάζονται, προδίδοντας την αμηχανία τού μη γνώστη της ρωσικής γλώσσας. (βλ. παράδειγμα 3) Όπου η ρωσική σύνταξη εμφανίζεται ανεστραμμένη, η αλλαγή παρακολουθεί πιστά την αγγλική μετάφραση. Όπου στην αγγλική μετάφραση παραλείπεται μια λέξη, παραλείπεται και στην ελληνική· όπου –αυθαίρετα– έχει προστεθεί κάτι, προστίθεται και στην ελληνική μετάφραση. Οι ξένες λέξεις που στο ρωσικό πρωτότυπο γράφονται στην κυριλλική γραφή, αποδίδονται, με αδόκιμο τρόπο και γεμάτες λάθη (ακριβώς τα λάθη της αγγλικής μετάφρασης!) με λατινικά γράμματα στο ελληνικό κείμενο. (βλ. παράδειγμα 3) Αυτό, βεβαίως, οφείλεται στο ότι ο μεταφραστής δεν κοίταξε το ρωσικό κείμενο για να αναγράψει, ως όφειλε, τις ξένες –μη ρωσικές λέξεις– με ελληνική γραφή, παρά είχε μπροστά του το αγγλικό που μοιραία –λόγω αλφαβήτου– μετέφερε στη λατινική γραφή. Στο ίδιο συγκείμενο παρατηρείται το ευτράπελο πως και τα λάθη του μεταφραστή στην αγγλική μετάφραση υιοθετούνται αυτούσια: «вахраум» – «βάχραουμ» γράφει ο Γκρόσμαν, ήτοι «ο χώρος/το δωμάτιο των φρουρών», “Waschraum” (πλυσταριό) αντιγράφει λάθος ο Τσάντλερ (αλλά και η γαλλική μετάφραση) και κατ’ επέκταση, βεβαίως, ο Μπλάνας. Προσπαθώντας μάλιστα να φανεί συνεπής στην λατινική απόδοση των ξένων λέξεων, συνεχίζοντας σε λατινική μεταγραφή και σε αποσπάσματα που δεν υπάρχουν στην πρώτη ρωσική έκδοση, και άρα παραλείπονται στην αγγλική, κάνει λάθη που προδίδουν την άγνοιά του της ρωσικής: έτσι, μεταγράφει ως “vverj” (;;;) τη ρωσική λέξη вверх, χωρίζοντάς την μάλιστα με ένα κόμμα από την έκφραση руки вверх που σημαίνει «ψηλά τα χέρια» (και που σωστά, μετά, αποδίδει στην υποσημείωση)! Ένα επακόλουθο της μετάφρασης από τα αγγλικά είναι πως δεν μπορεί να ξεχωρίσει πότε τα πρόσωπα του βιβλίου απευθύνονται το ένα στο άλλο στον πληθυντικό ευγενείας και πότε στον ενικό αριθμό, μιας και η αγγλική δεν διαθέτει, τουλάχιστον στη σύγχρονη μορφή της, τέτοιο διαχωρισμό. (βλ. παράδειγμα 4) Σε σημεία όπου το ρωσικό πρωτότυπο διακωμωδεί την γλώσσα ή την προφορά αλλοεθνών, και που ο Γάλλος μεταφραστής αντιλαμβάνεται και άμεσα αλλάζει σε πιο λανθασμένα γαλλικά, ο Μπλάνας, πιστός στην αγγλική μετάφραση που αγνοεί τη διαφορά, δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται τίποτα. Άλλες φορές ο Μπλάνας ακολουθεί τις ιστορικές «υποδείξεις» του Τσάντλερ, ο οποίος προσθέτει ονόματα και χρονολογίες στο κείμενό του για να δώσει στον αναγνώστη μια πιο πλήρη ιστορική εικόνα των περιγραφόμενων. Αίφνης, η απλή αναφορά στη «διοίκηση της 62ης στρατιάς» στο ρωσικό πρωτότυπο (και τη γαλλική του μετάφραση) παίρνει σάρκα και οστά και γίνεται «ο στρατηγός Τσουικόφ» (βλ. παράδειγμα 5), αλλού η «πρώτη χρονιά του πολέμου», γίνεται 1941 (στην αρχή του κεφαλαίου 5). Αυτούσιες υιοθετούνται και αντιγράφονται χωρίς σχετική παραπομπή και οι σημειώσεις του μεταφραστή, οι οποίες στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά «μεταφράσεις των σημειώσεων του άγγλου μεταφραστή». (Ενδιαφέρων και κάποιος «μόχθος» του δικού μας μεταφραστή: ενίοτε προσθέτει και κάποια δικής του έμπνευσης υποσημείωση – όπως π.χ. στη σελ. 40: στις τέσσερις υποσημειώσεις οι τρεις είναι μεταφρασμένες αντιγραφές από τις αγγλικές, η μια, όμως, δική του.)
Έτσι, η «μετάφραση από τα ρωσικά» αποδεικνύεται «μετάφραση στα ελληνικά από τη μετάφραση στα αγγλικά του βιβλίου στα ρωσικά». Ή, ακόμη καλύτερα, η μετάφραση στα ελληνικά, αποδεικνύεται παρανόηση στα ελληνικά από την παράφραση στα αγγλικά του βιβλίου στα ρωσικά. Τόσο απλά.
Η υπόθεση δεν θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ούτε θα άξιζε ενδελεχή συζήτηση, αν η συγκεκριμένη «δουλειά» δεν αποσπούσε το τελευταίο κρατικό βραβείο μετάφρασης. Με ποια κριτήρια δόθηκε το βραβείο; Η επιτροπή αιτιολόγησε την –κατά πλειοψηφία– απόφασή της χωρίς να κάνει αναφορά στην (ανύπαρκτη) ακρίβεια της μετάφρασης, παρά τονίζοντας μια δύσκολα ελέγξιμη και αποδείξιμη υποτιθέμενη αρετή της, τον «ρυθμό του κειμένου». Περαιτέρω αναφέρεται: «Ο μεταφραστής εκμεταλλεύτηκε την ευρυχωρία και την πολυστρωματικότητα της νέας ελληνικής γλώσσας για να μεταφέρει με ένταση το συγγραφικό σχέδιο του Βασίλι Γκρόσμαν στους Έλληνες αναγνώστες.»[5] Ακατανόητο. Όπως είναι ακατανόητο και το πώς μια επιτροπή που δεν γνωρίζει τη ρωσική γλώσσα αποφαίνεται σχετικά με τη μετάφραση από αυτήν, και μάλιστα σχετικά με την πιστότητα «του ρυθμού του κειμένου»! Το μόνο που θα μπορούσε να υποθέσει κανείς είναι πως η επιτροπή, μη γνωρίζοντας ρωσικά, έλεγξε την «πιστότητα» της μετάφρασης από την αγγλική μετάφραση. Την πιστότητα του ρυθμού της, πώς την έλεγξε; Ίσως μέσω κάποιας παράλληλης ανάγνωσης στις δυο γλώσσες; Ασυνήθιστη πρακτική, αλλά ποτέ κανείς δεν ξέρει…
Όπως επεσήμανα στην αρχή του παρόντος άρθρου, η πλέον διθυραμβική παρουσίαση της μετάφρασης του Μπλάνα –«θαυμάσια» γράφει– οφείλεται στην Τιτίκα Δημητρούλια, η οποία δεν γνωρίζει ρωσικά. Η Τιτίκα Δημητρούλια, εκτός από κριτικός-χειροκροτητής του έργου του Μπλάνα, τυγχάνει και αντιπρόεδρος της εφετινής επιτροπής κρατικών βραβείων μετάφρασης. Επίσης ανήκει μαζί με τον Γιώργο Μπλάνα στην επιτροπή απονομής των βραβείων μεταφρασμένης ποίησης «Άρης Αλεξάνδρου» – είναι προφανής η καπηλεία του ονόματος του αξέχαστου ποιητή και μεταφραστή. Επίσης είναι συνδιευθύντρια, μαζί με τον Γιώργο Μπλάνα, του περιοδικού Ποιητικά, το οποίο εκδίδει ο εκδοτικός οίκος Γκοβόστη. Το Ζωή και Πεπρωμένο του Γκρόσμαν εκδόθηκε από τον «Γκοβόστη».[6]
Από την πλευρά μου θα ήθελα να συγχαρώ όποιον μειοψήφησε στην απονομή αυτού του κρατικού βραβείου και να καλέσω την επιτροπή στο σύνολό της να την αναθεωρήσει άμεσα, πριν την επίσημη απονομή του.
[1] Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, «Η ζωή και το πεπρωμένο του Βασίλι Γκρόσμαν», Lifo, 8.1.2014, http://goo.gl/e0I5xY
[2] Γιώργος Λαμπράκος, «Έπος ελπίδας κι ανθρωπισμού», bookpress.gr, 16.1.2014, http://goo.gl/HPZC0L
[3] Τιτίκα Δημητρούλια, «Το απόλυτο πολεμικό αριστούργημα», 29.12.2013, Η Καθημερινή, http://goo.gl/X9ALyA
[4] Ευγενία Κριτσέφσκαγια, «Το “βλαβερό” μυθιστόρημα», Η Αυγή, 14.12.2014, http://goo.gl/zB9iOU
[6] Τα ίδια πρόσωπα ανακυκλώνονται στον εορτασμό του συγκεκριμένου βιβλίου, αλλά και στη σημασία της μετάφρασης από τα …ρωσικά! Οι Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Γιώργος Μπλάνας, ο εκδότης Γκοβόστης, η Τιτίκα Δημητρούλια, η ρωσική πρεσβεία, αλλά και η ιστορικός Όλγα Αλεξανδροπούλου (ξανα)βρέθηκαν όλοι μαζί σε εκδήλωση για τη μετάφραση του Μπλάνα, στις 4 Μαΐου. Πβ. http://goo.gl/cJVMdq
