Δύο χρόνια στη ζωή ενός δήμου της Αττικής τον τρίτο αιώνα π.Χ.

Το αθηναϊκό κράτος είχε πάνω από 140 δήμους στην Αττική. Κανένας δεν είναι τόσο γνωστός, χάρη σε εκτεταμένες ανασκαφές και μια υποδειγματική δημοσίευση από τον Βασίλειο Πετράκο όσο ο δήμος του Ραμνούντος, που βρίσκεται στο βορειοανατολικό μέρος της Αττικής, αντικρίζοντας τον Ευβοϊκό κόλπο. Πριν από 65 χρόνια, την 10η Δεκεμβρίου 1959, ο Πετράκος πραγματοποίησε την πρώτη υπηρεσιακή του επίσκεψη στον Ραμνούντα. Ακολούθησαν έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το 1960 έως το 1962 και από το 1975 έως το 2001, αποκαλύπτοντας το φρούριο, τον οικισμό και το ιερό της Νεμέσεως. Είχαν προηγηθεί έρευνες από τον βρετανό αρχιτέκτονα John Peter Deering (1813) και τους αρχαιολόγους Δημήτριο Φίλιο (1844-1907) και Βαλέριο Στάη (1857-1923). Η δημοσίευση των αποτελεσμάτων και ευρημάτων όλων αυτών των ερευνών πραγματοποιήθηκε σε έξι τόμους από το 1999 έως το 2020,[1] δίνοντας στην ιστορική και αρχαιολογική έρευνα ένα σημαντικό έργο αναφοράς για την οργάνωση, την οικιστική και τη ζωή σε έναν αττικό δήμο. Στις σελίδες που ακολουθούν δίνεται μια εικόνα για τη σημασία μιας συγκεκριμένης ομάδας μαρτυριών, των ψηφισμάτων της φρουράς, για την ιστορική έρευνα. Ο δρόμος προς τον Ραμνούντα οδηγούσε πρώτα μέσα από μια μικρή αλλά εύφορη πεδιάδα και, μόλις έφτανε στο ιερό της Νεμέσεως, μέσα από ένα στενό φαράγγι κατέβαινε απότομα προς τη θάλασσα. Σε ένα λόφο στο τέλος του φαραγγιού ακριβώς δίπλα στην θάλασσα, που περιβάλλεται από ένα τείχος μήκους 800 μέτρων, ήταν ο οικισμός των Ραμνουσίων. Τα σπίτια, τα ιερά, το θέατρο, η αγορά, το γυμνάσιο δίνουν την όψη μιας μικρής πόλης. Οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις βρίσκονταν στην κορυφή του λόφου, γεγονός που επέτρεπε ευρεία θέα προς τη θάλασσα και τα δύο λιμάνια. Δεν είναι γνωστό πότε εγκαταστάθηκε μόνιμα φρουρά στον Ραμνούντα, πιθανώς από το 348 π.Χ., αλλά από το 268/67 οι Ραμνούσιοι και τα μέλη της φρουράς υιοθετούσαν ετησίως ψηφίσματα προς τιμήν του στρατηγού της παραλίας ή ενός από τους άλλους αξιωματικούς (μέχρι το 200). Τα ψηφίσματα έχουν διασωθεί σε μεγάλο βαθμό και έχουν δημοσιευθεί με συνεκτικό τρόπο από τον Βασίλειο Πετράκο στον δεύτερο και έκτο τόμο του έργου του Ὁ δῆμος του Ραμνούντος (1999 και 2020 αντίστοιχα). Παρέχουν μια μοναδική εικόνα της ζωής ενός δήμου, σε μια εποχή που οι (άλλοι) δήμοι της Αττικής είχαν χαθεί προ πολλού στο σκοτάδι της ιστορίας. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται εν συντομία δύο ψηφίσματα των Ραμνουσίων, και τα δύο από περιόδους πολέμου. Σε αντίθεση με τις αφηγήσεις ιστορικών όπως του Θουκυδίδη ή του Πολύβιου, δείχνουν την οπτική του τοπικού πληθυσμού για τον πόλεμο. Το πρώτο και παλαιότερο, προς τιμήν ενός στρατηγού της παραλίας, χρονολογείται στο 268/67 και εκδόθηκε για πρώτη φορά από τον Πετράκο το 1967.[2] Στρατηγός της παραλίας εκείνη την εποχή ήταν ο Επιχάρης. Ο Επιχάρης εκπλήρωσε το καθήκον του και μπόρεσε να κρατήσει το φρούριο για τους Αθηναίους, όταν άρχισε ο πόλεμος. Ο εχθρός δεν έκανε μεγάλη επίθεση στο φρούριο. Όπως οι Σπαρτιάτες στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, εισέβαλε στην χώρα κατά τη διάρκεια της συγκομιδής. Ο Επιχάρης τοποθέτησε ανιχνευτές στα παρατηρητήρια και παραφύλαγε και ο ίδιος με τους μισθοφόρους έτσι ώστε να μπορεί να γίνει η συγκομιδή των καρπών (το φθινόπωρο) και των σιτηρών (το καλοκαίρι του επόμενου έτους) μέχρι απόσταση πεντέμισι χιλιομέτρων από το φρούριο, ώστε να μη λιμοκτονούν οι Ραμνούσιοι και να μη φονεύονται οι δούλοι τους. Τα πεντέμισι χιλιόμετρα αντιστοιχούν περίπου στο μήκος της πεδιάδας. Ο Επιχάρης φρόντισε επίσης ώστε να γίνει η συγκομιδή των σταφυλιών (το φθινόπωρο) «όσο είχε κυριαρχία της χώρας». Αλλά οι εχθροί δεν έκαναν μόνο την χώρα ανασφαλή. Υπήρχε κίνδυνος να διεισδύσουν κρυφά στον Ραμνούντα τη νύχτα και να διώξουν τους Ραμνούσιους από τα σπίτια τους. Ο Επιχάρης οικοδόμησε με δικά του έξοδα στοά, στην οποία οι Ραμνούσιοι θα μπορούσαν να περάσουν τις νύχτες όλοι μαζί και οι στρατιώτες θα μπορούσαν να τους παράσχουν άμεση βοήθεια, αν χρειαζόταν. Για να αποτρέψει τους εχθρούς, έχτισε δύο παρατηρητήρια (φυλακτήρια) και αγόρασε επιπλέον σκύλους φρουράς, των οποίων την τροφή πλήρωσε ο ίδιος. Ο Επιχάρης εξασφάλισε κι άλλα πλεονεκτήματα για τους Ραμνούσιους. Εγκαθιστώντας το στρατηγείο του στο ιερό της Αρσινόης, φρόντισε ώστε το ιερό να μην ατιμαστεί και οι Ραμνούσιοι να συνεχίσουν να ασκούν την λατρεία με όμορφο και ευσεβή τρόπο. Με τη μεσολάβηση κήρυκα, πέτυχε την απελευθέρωση των Ραμνουσίων που είχαν απαχθεί με αντάλλαγμα την καταβολή 120 δραχμών για τον καθένα και πήρε μέτρα ώστε να αποφευχθεί η αιχμαλωσία άλλων Ραμνούσιων και ο φόνος δούλων. Τιμώρησε αυστηρά όσους «από την πόλη» είχαν δείξει στους «πειρατές» τον δρόμο για την χώρα. Τέλος, ο Επιχάρης παρείχε κατάλυμα για τους στρατιώτες που έστειλε για βοήθεια ο Πάτροκλος, έτσι ώστε οι Ραμνούσιοι να μην χρειαστεί να προσφέρουν οι ίδιοι στέγη. Αυτές οι αναφορές αρκούν για να δώσουν μια εικόνα της ζωής και των δεινών των Ραμνουσίων κατά τη διάρκεια του Χρεμωνιδείου Πολέμου. Η «μεγάλη πολιτική» είχε σημαντικότερες επιπτώσεις στους Ραμνούσιους από σε δημότες άλλων δήμων. Ο Πάτροκλος ήταν στρατηγός του βασιλιά Πτολεμαίου Β΄ Φιλάδελφου. Η Αρσινόη, η οποία λατρευόταν ως θεά στον Ραμνούντα και το ιερό της οποίας ο Επιχάρης έκανε στρατηγείο του, πιθανώς για να εξασφαλίσει την βοήθειά της, ήταν η σύζυγος του βασιλιά, που είχε πεθάνει λίγες εβδομάδες πριν από το ξέσπασμα του πολέμου. Οι Αθηναίοι είχαν εισέλθει στον Χρεμωνίδειο Πόλεμο κατά του Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονου Γονατά στις αρχές του 268/67, ως σύμμαχοι του βασιλιά Πτολεμαίου, των Σπαρτιατών και άλλων Πελοποννήσιων. Οι «πειρατές» που παρενοχλούσαν τους Ραμνούσιους ήταν ο στόλος του Αντιγόνου. Το 262 οι Αθηναίοι συνθηκολόγησαν. Το 248/47 βρίσκονταν και πάλι σε πόλεμο, όχι όμως πλέον εναντίον του Αντίγονου Γονατά, αλλά μαζί του εναντίον ενός από τους εχθρούς του, του Αλεξάνδρου της Κορίνθου, διαχειριστή των κτήσεών του στην Ελλάδα, τον οποίο ο Αντίγονος είχε απομακρύνει από τη θέση του. Ο Πετράκος το 2020 δημοσίευσε ένα ψήφισμα προς τιμή του Αρχάνδρου, το οποίο εξέδωσαν οι Ραμνούσιοι μαζί με τους «άλλους Αθηναίους που στάθμευαν στο φρούριο».[3] Ο Άρχανδρος είχε εκλεγεί Στρατηγός της Παραλίας για το έτος 248/47. Όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του, ο πόλεμος είχε ήδη ξεσπάσει. Ο Άρχανδρος πήγε αμέσως στον Ραμνούντα, επιθεώρησε τους στρατιώτες και τους ανέθεσε τα καθήκοντά τους. Οι πρεσβύτεροι των πολιτών και των μετοίκων, μαζί με τους Ραμνούσιους, φρουρούσαν το φρούριο. Οι νεότεροι πολίτες ήταν σε επιφυλακή. Οι πάροικοι και οι μισθοφόροι εγκαταστάθηκαν ως φρουροί στην ύπαιθρο, ώστε η συγκομιδή να γίνεται με ασφάλεια σε απόσταση έως και δέκα χιλιομέτρων από το φρούριο. Ιδιαίτερα καλοί μισθοφόροι (κρυπτοὶ χρήσιμοι) κατέλαβαν κατάλληλα παρατηρητήρια για να διασωθούν τα ζώα και οι δούλοι. Ο Άρχανδρος διέθεσε χρήματα για την αμοιβή τους, έτσι ώστε όλοι να εκτελούν τα καθήκοντά τους με πειθαρχημένο τρόπο. Το ψήφισμα μας θυμίζει εκείνο προς τιμήν του Επιχάρη, αλλά βλέπουμε αμέσως ότι η φρουρά είχε γίνει μεγαλύτερη και ισχυρότερη. Όσο οι Αθηναίοι ήταν στενοί σύμμαχοι του Αντίγονου Γονατά, η Αττική αποτελούσε πιθανό στόχο για τους αντιπάλους του. Το ψήφισμα προς τιμήν του Αρχάνδρου δεν αφορά τόσο τις υποθέσεις των Ραμνουσίων όσο εκείνες των μελών της φρουράς. Τα μέλη της φρουράς δεν ήταν πλέον μόνο μισθοφόροι, χωρίς πολιτικά δικαιώματα, αλλά και πολίτες, μέλη άλλων δήμων εκτός από τον Ραμνούντα. Στον απομακρυσμένο και απομονωμένο Ραμνούντα, οι Ραμνούσιοι και οι άλλοι πολίτες εξελίχθηκαν γρήγορα σε μια νέα κοινότητα. Τα ψηφίσματα και άλλες επιγραφές που βρέθηκαν και δημοσιεύθηκαν από τον Πετράκο θα αποτελέσουν τη βάση πολλών ακόμη ερευνών και για την κοινωνική και οικονομική ιστορία της Αττικής, αλλά και γενικότερα για τη μελέτη του πολέμου στην ελληνιστική εποχή.[4] — Μετάφραση Κυριακή Χρυσομάλλη-Henrich [1] Β. Χ. Πετράκος, Ὁ Δῆμος του Ραμνούντος. I. Τοπογραφία (Αθήνα 1999). II. Οἱ ἐπιγραφές (Αθήνα 1999). III. Τὸ φρούριο (Αθήνα 2020). IV. Τὸ Νεμέσιον (Αθήνα 2020). V. Οἱ λύχνοι. Τὰ νομίσματα. Τὰ γλυπτά (Αθήνα 2020). VI. Οἱ ἐπιγραφές. Τὰ χαράγματα. Τὰ σταθμά. Οἱ μαρτυρίες (Αθήνα 2020). [2] Αρχαιολογικό Δελτίο 22 Α, 1967, 38-52. Νέα έκδοση: Β. Χ. Πετράκος, Ὁ Δῆμος του Ραμνούντος. II. Οἱ ἐπιγραφές (Αθήνα 1999), αρ. 3. [3] Β. Χ. Πετράκος, Ὁ Δῆμος του Ραμνούντος. VI. Οἱ ἐπιγραφές. Τὰ χαράγματα. Τὰ σταθμά. Οἱ μαρτυρίες (Αθήνα 2020), αρ. 407. [4] Για τη σημασία των ψηφισμάτων του Ραμνούντος για την πολιτική και κοινωνική ιστορία της ελληνιστικής Αθήνας βλ. R. Oetjen, Athen im dritten Jahrhundert v. Chr. Politik und Gesellschaft in den Garnisonsdemen auf der Grundlage der inschriftlichen Überlieferung, Duisburg 2014.

Δύο χρόνια στη ζωή ενός δήμου της Αττικής τον τρίτο αιώνα π.Χ.

Σύνδεση