Τα κείμενα της Ναταλίας Σατόχινα και του Σέργκιϊ Μαξίμοφ που φιλοξενεί η Athens Review of Books παρουσιάστηκαν σε ειδική εκδήλωση που διοργάνωσε το προεδρείο της Διεθνούς Ένωσης Φιλοσοφίας του Δικαίου (IVR) στο Παγκόσμιο Συνέδριο του Βουκουρεστίου τον περασμένο Ιούλιο. Σκοπός της εκδήλωσης ήταν να δοθεί η δυνατότητα στους Ουκρανούς φιλοσόφους να μιλήσουν και να συζητήσουν για την πόλεμο και την εμπειρία τους. Τα δύο κείμενα που δημοσιεύονται εδώ συνοψίζουν με αμεσότητα, ευαισθησία και στοχαστικότητα την εμπειρία του πολέμου από την ειδική σκοπιά της φιλοσοφίας και του δικαίου. Ευχαριστούμε τον Αλέξανδρο Γ. Παπαδημητρίου για την μετάφραση των κειμένων από τα αγγλικά.
Κωνσταντίνος Α. Παπαγεωργίου
Από τις πρώτες μέρες της ρωσικής εισβολής αισθανθήκαμε μεγάλη ηθική υποστήριξη από τους φίλους και τους συναδέλφους μας στη Διεθνή Ένωση Φιλοσοφίας του Δικαίου, συγκλονιστήκαμε και εμπνευστήκαμε από την ηχηρή καταδίκη της ρωσικής επιθετικότητας και την υποστήριξη προς την Ουκρανία. Συνάδελφοι, επιτρέψτε μου να καταχραστώ λίγο ακόμα τον χρόνο και την υπομονή σας και να απευθυνθώ στους εκπροσώπους της κοινότητάς μας με ένα αίτημα. Δεν θα σας ζητήσω να επηρεάσετε αμέσως τις κυβερνήσεις σας να βοηθήσουν την Ουκρανία με βαρέα όπλα και άλλες μορφές στρατιωτικής βοήθειας. Σίγουρα, το πράττετε αυτό εντός των ορίων των υφιστάμενων δυνατοτήτων στην πολιτική σφαίρα των χωρών σας. Αλλά υπάρχει ακόμα ένα όπλο, ένα πνευματικό όπλο, για το οποίο χρειαζόμαστε την υποστήριξή σας και δη στον τομέα της πιο σύνθετης και απαιτητικής έρευνας της νομικής επιστήμης, εκείνον της φιλοσοφίας του δικαίου.
Στην Ουκρανία εκδίδεται ένα και μόνο εξειδικευμένο περιοδικό αφιερωμένο στα θεμέλια της νομικής επιστήμης και φέρει τον κάπως κοινότοπο τίτλο Φιλοσοφία του Δικαίου και Γενική Θεωρία του Δικαίου (Філософія права і загальна теорія права / Philosophy of Law and General Theory of Law). Ως αρχισυντάκτης αυτού του περιοδικού ζητώ συγκεκριμένη βοήθεια – όχι οικονομική, αλλά διανοητική: να μοιραστείτε τα επιτεύγματά σας μαζί μας και να προσφέρετε τα άρθρα σας για δημοσίευση (στα αγγλικά). Το περιοδικό μας υπάρχει από το 2012 και όλα τα άρθρα, και ιδιαίτερα οι περιλήψεις, είναι ελεύθερα προσβάσιμα στον ιστότοπο του περιοδικού (http://phtl.nlu.edu.ua/). Ενδεχομένως θα σας προσελκύσουν και οι προοπτικές συνεργασίας με Ουκρανούς συγγραφείς.
Οι πρώτες εντυπώσεις και τα πρώτα συναισθήματα που προκάλεσε αυτός ο πόλεμος μπορούν να διατυπωθούν με τρεις έννοιες ή αλλιώς υπαρξιακής σημασίας τόπους, που ισχύουν βέβαια για κάθε πόλεμο, αλλά που έχουν προσληφθεί πιο άμεσα από εμάς που είμαστε μάρτυρες των όσων συμβαίνουν: ο παραλογισμός, η τραγωδία και το έγκλημα.
Η πρώτη εντύπωση είναι ο παραλογισμός όλων αυτών των συμβάντων. Χθες είχες προγραμματίσει δουλειές και σήμερα ακυρώνεις μαθήματα στο zoom, πηγαίνεις και παίρνεις τη γυναίκα σου από το νοσοκομείο, που μόλις χθες κανόνισες με μεγάλη δυσκολία. Κάπου πιο μακριά ακούγονται εκρήξεις, στρατιωτικοί κινούνται κατά μήκος του δρόμου με τανκς, τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού και φορτηγά. Όταν ένα στρατιωτικό αεροπλάνο πετά πάνω από το σπίτι σου, τότε το σπίτι σείεται, εντούτοις σου φαίνεται ότι είναι το γραφείο πάνω στο οποίο εργάζεσαι που τρέμει «από φόβο». Αντιδράς λέγοντας ότι όλο αυτό είναι ένας παραλογισμός και δεν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ, πρέπει να τελειώσει σύντομα, το πολύ σε δύο ή τρεις μέρες. Κάποιος θα συνειδητοποιήσει το λάθος του και θα επιστρέψει τα στρατεύματα πίσω στους στρατώνες. Ήταν πολύ πιο εύκολο να πιστέψει κανείς στην εισβολή εξωγήινων παρά την επίθεση της Ρωσικής Ομοσπονδίας στις ειρηνικές πόλεις της Ουκρανίας και, πρώτα απ’ όλα, στις κυρίως ρωσόφωνες πόλεις της Ανατολικής Ουκρανίας.
Συνειδητοποιούμε την τραγική διάσταση αυτού που συμβαίνει όταν ο πόλεμος φέρνει μια σειρά από μη αναστρέψιμες προκλήσεις, όπως είναι οι πρώτοι θάνατοι και η διαρκής απειλή για τη ζωή (όχι μόνο τη δική σου, αλλά και άλλων, συμπεριλαμβανομένων συγγενών και φίλων), καταστροφή των παραδοσιακών δεσμών και απώλεια των προοπτικών ζωής. Μόλις χθες θα μπορούσες να σχεδιάσεις τη ζωή σου για τα επόμενα πέντε και δέκα χρόνια, αλλά σήμερα δεν ξέρεις πια πού θα ζήσεις, αν θα έχεις δουλειά και θα μπορείς να εξασφαλίσεις τα προς το ζην.
Έτσι, η πρώτη συναισθηματική εμπειρία αντιλαμβάνεται τον πόλεμο και τον θάνατο των ανθρώπων που εμπλέκονται σε αυτόν και την καταστροφή του υλικού πλούτου ως παραλογισμό, και μετά ως τραγωδία, και στη συνέχεια, μέσω της σύνδεσης του νομικού και του φιλοσοφικού στοχασμού, αξιολογεί κανείς τη συγκεκριμένη εμπειρία με τις κατηγορίες του νόμου, δηλαδή ως έγκλημα για το οποίο ο δράστης πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνος.
Πράγματι, αν η φαινομενολογία της ειρήνης εκφράζει την εμπειρία της πραγματοποίησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τότε η φαινομενολογία του πολέμου είναι μια ορισμένη εμπειρία έλλειψης δικαιωμάτων (ή ενός σημαντικού περιορισμού των δικαιωμάτων), κυρίως των δικαιωμάτων στη ζωή, στην ιδιοκτησία και στην ελευθερία. Κάθε παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ένα έγκλημα, αλλά ο πόλεμος ως μια εμπειρία ανομίας και αδίκου αποτελεί κατεξοχήν εκδήλωση εγκλήματος.
Η φαινομενολογική σύνδεση του δικαίου με τον κόσμο είναι προφανής. Η ηθική, ως ο πλησιέστερος προς το δίκαιο ρυθμιστής, προσανατολίστηκε στις απαρχές της στην επίτευξη ενδοκοινοτικής συμφωνίας και διαμορφώθηκε ως κουλτούρα αδελφοποίησης, βελτιστοποιώντας τη σχέση μεταξύ αυτού που είναι δικό μας και αυτού που ανήκει στον γείτονα. Ο νόμος, στις απαρχές του, προσανατολίστηκε στις διακοινοτικές σχέσεις και διαμορφώθηκε ως κουλτούρα συμφιλίωσης, μια κουλτούρα αποδοχής των «ξένων», και εκείνων που βρίσκονται μακριά. Πρόκειται για μια κουλτούρα συμβιβασμών, συνθηκών και συνθηκολογήσεων, επιδιαιτησιών και ανταλλαγών πολλών ειδών, που αντικαθιστά την κατάσταση διαρκούς ανασφάλειας και βίαιης εμπλοκής.
Ακολουθώντας το πνεύμα της φαινομενολογίας θα καταλήξουμε στο απλουστευμένο συμπέρασμα ότι η βάση του κόσμου, όπως και του δικαίου, είναι η αμοιβαία αναγνώριση του άλλου (ατόμων και λαών γενικά) ή, για να παραφράσουμε την Οικουμενική Διακήρυξη, η αναγνώριση του άλλου ως ίσου σε αξιοπρέπεια και δικαιώματα. Η ηθική και νομική βάση του πολέμου, εκτός από οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, είναι η μη αναγνώριση του άλλου ως υποκειμένου ίσου προς εμάς και τους άλλους.
Άρα, για εμάς, η παραδειγματική σύνδεση του δικαίου με την ειρήνη και η ίδια παραδειγματική ασυμβατότητα του δικαίου με τον πόλεμο είναι προφανής. Αυτά τα θέματα θα εξεταστούν λεπτομερέστερα στις εκθέσεις των συναδέλφων μου.
Προσπάθειες κατανόησης του φαινομένου του πολέμου έγιναν από φιλοσόφους σε διαφορετικές εποχές, αλλά η ριζική επανεξέτασή του συνδέθηκε με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος ήταν εντελώς διαφορετικός από την προηγούμενη μορφή πολέμων. Τα είκοσι επόμενα χρόνια οι διανοούμενοι πολλών χωρών ήταν τόσο συγκλονισμένοι από αυτό που συνέβη και από το ότι δεν ταίριαζε με όλα όσα είχαν γραφτεί μέχρι τότε για τον πόλεμο, την ειρήνη και το μέλλον, ώστε να αναγκαστούν να αφιερώσουν πολύ χρόνο και ενέργεια για να το στοχαστούν. Ωστόσο, αυτές οι βαθιές και ποικίλες σκέψεις και τα αντίστοιχα σε αυτές συμπεράσματα δεν μας έσωσαν από έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο, ακόμη πιο τρομερό.
Τάφοι ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής στο νεκροταφείο της πόλης μετά την υποχώρηση της Ρωσίας από την Χερσώνα, 17 Νοεμβρίου 2022. © REUTERS/Valentyn Ogirenko/Ideal Images
Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία οδήγησε σε ένα παρεμφερές συναισθηματικό και διανοητικό σοκ για τους περισσότερους ανθρώπους, όπως ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος στις αρχές του εικοστού αιώνα και ο Δεύτερος στα μέσα του. Πολλοί ξένοι στοχαστές τον αξιολογούν ως μια φοβερή τραγωδία του 21ου αιώνα. Μπορούμε να συμφωνήσουμε με αυτές τις εκτιμήσεις, γιατί η κλίμακα αυτού που συμβαίνει απαιτεί την υπέρβαση των κατηγοριών της συνήθους θεωρητικής περιγραφής και την μετάβαση στη διάσταση της υπερβατικής-αισθητικής εμπειρίας, που συνιστά εν προκειμένω η αισθητική κατηγορία της τραγωδίας στη γένεσή της.
Ο πόλεμος συνεπώς αποτελεί μια τραγωδία μεγάλης κλίμακας και ο τωρινός είναι δυνητικά μια τραγωδία για ολόκληρο τον κόσμο, σπρώχνοντας την παγκόσμια τάξη στο χείλος της κατάρρευσης. Όπως γνωρίζετε, την πρώτη εννοιολογική κατανόηση του δικαίου στο είδος της τραγωδίας την βρίσκουμε στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, όπου η σύγκρουση μεταξύ ενός ατόμου και των αρχών του εκτυλίσσεται ως σύγκρουση μεταξύ του καθιερωμένου νόμου του κράτους και του νόμου της οικογένειας ως του φυσικού δικαιώματος στο απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της ζωής, αλλά και μετά τον θάνατο.
Φαίνεται να είναι προφανές ότι η εμπειρία της κατανόησης του φαινομένου του πολέμου υπό το πρίσμα του δικαίου μπορεί να περιγραφεί πιο αυθεντικά μέσα από την κατηγορία της τραγωδίας. Ωστόσο, στην ιστορία της αισθητικής και της τέχνης, σχεδόν αμέσως με την έλευση του εικοστού αιώνα, με όλες τις φρικαλεότητες των πολέμων και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, στοχαστές και συγγραφείς άρχισαν να αμφιβάλλουν όλο και περισσότερο για το αν αυτή η νέα εμπειρία μπορούσε να κατανοηθεί υπό το πρίσμα της τραγωδίας. Σύμφωνα μάλιστα με κάποιες απόψεις η κλασική τραγωδία ήταν νεκρή, αφού η ίδια η θεμελίωση του τραγικού είναι αδύνατη. Σοβαρό σύμπτωμα για αυτό μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι αμέσως πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά από αυτόν δεν γράφτηκαν πια τραγικά έργα, αλλά η ιδιάζουσα στην εποχή εμπειρία εκφράστηκε στη λογοτεχνία και το θέατρο μέσα από την ιδέα του παραλόγου. Το παράλογο δεν είναι απλώς κάτι άλλο, αλλά, σύμφωνα με ορισμένους στοχαστές, κάτι ακριβώς αντίθετο από το τραγικό.
Το τραγικό είναι πολύτιμο για την κάθαρση και ως προς τη σημασία του θανάτου, αλλά στο παράλογο δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρχει κάτι ανάλογο. Παρά την παρουσία πολλών εννοιολογικών επιχειρημάτων και ιστορικών γεγονότων υπέρ μιας τέτοιας αντίθεσης, δεν μπορεί να θεωρηθεί απολύτως αδιαμφισβήτητη. Ο παραλογισμός μπορεί επίσης να παρουσιαστεί ως ένα είδος ενδιάμεσου σταδίου κατανόησης και βίωσης κοινωνικών φαινομένων.
Κατά μία έννοια, είναι πιο εύκολο να ζει κανείς μέσα στον παραλογισμό, γιατί δεν χρειάζεται να βάλει στόχο να αλλάξει κάτι (από μια τέτοια θέση μπορεί κανείς να γλιστρήσει στον κυνισμό). Το τραγικό αφορά πάντα το μη αναστρέψιμο της αλλαγής, την αδυναμία εναρμόνισης και συμφιλίωσης· είναι ο μη αναστρέψιμος θάνατος των αξιών. Εν ολίγοις, το τραγικό δεν συνίσταται απλώς στον πόνο, την ατυχία, τη θλίψη (δηλαδή μια καταστροφή). Παράλληλα κάτι νέο γεννιέται μέσα από αυτό. Και εδώ είναι σημαντικό να καταλάβουμε ποιες αξίες πεθαίνουν και τι είδους νέο γεννιέται.
Μέσα από μια σαφή κατανόηση του ποιες ακριβώς αξίες θα αντικατασταθούν από νέες και από ποιες, μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι οι συνεχιζόμενες διαδικασίες μπορούν να αξιολογηθούν όχι απλώς ως παραλογισμός (ή καταστροφή), ή δράμα, ακόμη και μελόδραμα, αλλά ακριβώς ως τραγωδία. Ποιες είναι οι πιθανές προοπτικές; Αυτό είναι το θέμα ενός ολόκληρου συνεδρίου ή βιβλίου· μπορώ μόνο να σας διαβεβαιώσω ότι δύο βασικές τάσεις ωριμάζουν στην ουκρανική κοινωνία: μια τάση προς μια «στενή» εθνική ταυτότητα και μια τάση προς μια ευρεία προσέγγιση, που προσανατολίζεται στην ειρήνη, την ταυτότητα, αλλά και την κοινωνική δημιουργικότητα.
Θα ήθελα κλείνοντας να σημειώσω ότι οι σύγχρονοι φιλόσοφοι δεν έχουν αγνοήσει τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο. Ο Φράνσις Φουκουγιάμα υποστήριξε ανεπιφύλακτα την Ουκρανία, ο Γιούργκεν Χάμπερμας πήρε μια πιο συμβιβαστική θέση στην οποία ο μεταφραστής του έργου του Χάμπερμας στα ουκρανικά, διευθυντής του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας, Ανατόλιϊ Γιερμολένκο, άσκησε ωστόσο κριτική. Ακόμα και ο Σλάβοϊ Ζίζεκ δεν αγνόησε αυτό το ερώτημα. Αυτή η λίστα δεν είναι σε καμία περίπτωση πλήρης, αλλά ίσως το «φιλοσοφικό λυκόφως» για την πτήση της «γλαύκας της Αθηνάς» δεν έχει επέλθει ακόμη, ώστε να μπορέσουν αξιολογηθούν επαρκώς τα τρέχοντα γεγονότα.
