Το Βραβείο Νόμπελ Ιατρικής-Φυσιολογίας απονεμήθηκε στον σουηδό γενετιστή Σβάντε Παίμπο (Svante Pääbo) για τις ανακαλύψεις του σχετικά με τα γονιδιώματα εξαφανισμένων ανθρώπινων ειδών και την ανθρώπινη εξέλιξη. Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης εξέδωσαν το 2019 το έργο του Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ: Ιχνηλατώντας τα γονίδια μιας χαμένης μορφής ανθρώπου, σε μετάφραση Ασπασίας Δασκαλοπούλου και Μαριλένας Παπαϊωάννου.
Για τον Σβάντε Παίμπο και το βιβλίο του η Athens Review of Books δημοσίευσε το άρθρο του Φρίμαν Ντάισον (Freeman Dyson, 1923-2020) «Βιολογική και πολιτισμική εξέλιξη: Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα», τχ. 105, Απρίλιος 2019. Ο Φρίμαν Ντάισον είναι από τους μεγαλύτερους φυσικούς και μαθηματικούς του 20ού αιώνα. Ήταν καθηγητής Φυσικής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πρίνστον. Στο άρθρο του χρησιμοποιεί τον τίτλο του Πιραντέλο ως μεταφορικό σχήμα για να αναφερθεί σε έξι ανθρώπους που υπήρξαν πρωτοπόροι στην κατανόηση της έννοιας της εξέλιξης τους τελευταίους δύο αιώνες. Αυτά, λοιπόν, είναι τα δικά του έξι πρόσωπα με τις έξι βασικές ιδέες τους είναι:
1. Κάρολος Δαρβίνος (Charles Darwin, 1809-1882): Το παράδοξο της ποικιλότητας.
2. Μοτού Κιμούρα (Motoo Kimura, 1924-1994): Οι μικρότεροι πληθυσμοί εξελίσσονται ταχύτερα.
3. Ούρσουλα Γκούντιναφ (Ursula Goodenough, 1943- ): Η φύση παίζει ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου.
4. Χέρμπερτ Ουέλς (Herbert Wells, 1866-1946): Παραλλαγές της ανθρώπινης εμπειρίας.
5. Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins, 1941- ): Γονίδια και μιμίδια.
6. Σβάντε Παίμπο (Svante Pääbo, 1955- ): Τα ξαδέρφια μας στις σπηλιές.
Εδώ παραθέτουμε το κείμενό του για τον Σβάντε Παίμπο:
Σβάντε Παίμπο (1955- )
Τα ξαδέλφια μας στις σπηλιές
Ο έκτος και τελευταίος ηθοποιός του έργου μας, ο Σβάντε Παίμπο, γεννημένος το 1955 και κορυφαίος σήμερα στον κόσμο μελετητής των ανθρώπινων γονιδιωμάτων, ανεβαίνει στη σκηνή φέρνοντας συνταρακτικά νέα. Ύστερα από μακρύ αγώνα, η ομάδα του, αποτελούμενη από παλαιοντολόγους και χημικούς, έχει αναπτύξει μια τεχνολογία για την αλληλούχηση αρχαίων μορίων DNA, τα οποία έχουν υποστεί διάσπαση και επιμόλυνση με σύγχρονο DNA. Έχουν καταφέρει να αλληλουχήσουν με ακρίβεια τα γονιδιώματα των Νεάντερταλ ξαδέλφων μας που έζησαν στην Ευρώπη μέχρι και πριν από περίπου πενήντα χιλιάδες χρόνια. Έχουν επίσης αλληλουχήσει γονιδιώματα από άτομα του δικού μας είδους που έζησαν στην Ευρώπη την ίδια περίπου εποχή, καθώς και γονιδιώματα ενός τρίτου είδους που ονομάστηκε Ντενίσοβαν επειδή βρέθηκε στο σπήλαιο Ντενίσοβα της Σιβηρίας. Ο Παίμπο δημοσίευσε την ιστορία της αλληλούχησης και τα εντυπωσιακά αποτελέσματα στο βιβλίο του, Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ: Ιχνηλατώντας τα γονίδια μιας χαμένης μορφής ανθρώπου (Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes), το 2014.
Συγκρίνοντας τα αρχαία γονιδιώματα των τριών ειδών με σύγχρονα ανθρώπινα γονιδιώματα, διαπίστωσε πάμπολλες ενδείξεις ανάμιξης. Οι σύγχρονοι άνθρωποι που προέρχονται από την Ευρώπη και την Ασία φέρουν κάποιο ποσοστό γονιδίων των Νεάντερταλ. Οι σύγχρονοι άνθρωποι στην Παπούα Νέα Γουινέα φέρουν κάποιο ποσοστό γονιδίων των Ντενίσοβαν. Τα αρχαία γονιδιώματα προέρχονται από εποχές κατά τις οποίες στην Ευρώπη και τη Βόρεια Ασία κυριαρχούσαν οι ακραίες κλιματικές συνθήκες της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Οι άνθρωποι και τα ξαδέρφια τους επιβίωναν επισφαλώς σε σπηλιές, όπου πιθανότατα κάθονταν κουλουριασμένοι γύρω από μια φωτιά για να διατηρούνται ζεστά, μαγειρεύοντας δείπνο και λέγοντας ιστορίες. Φαίνεται τώρα πως, μέσα στις σπηλιές, τα τρία είδη συχνά κάθονταν μαζί γύρω από μια φωτιά και όχι χώρια. Ζευγάρωναν και ανέθρεφαν οικογένειες από κοινού. Το δικό μας είδος είχε μεν το μεγαλύτερο μερίδιο των πληθυσμών και παρείχε τα περισσότερα γονίδια στους μικτούς απογόνους, οι Νεάντερταλ και οι Ντενίσοβαν, όμως, δεν εξαφανίστηκαν ποτέ. Απλώς ένωσαν το γονιδίωμά τους με το δικό μας. Επιβιώνουν, δηλαδή, ως τμήμα της γενετικής μας κληρονομιάς.
Οι ανακαλύψεις του Παίμπο δείχνουν ότι πριν από πενήντα χιλιάδες χρόνια, η μετάβαση από τη βιολογική στην πολιτισμική εξέλιξη είχε ήδη προχωρήσει αρκετά. Η βιολογική εξέλιξη, όπως την κατέδειξαν οι Κιμούρα και Γκούντιναφ, επιτάχυνε τη γέννηση νέων ειδών ευνοώντας τη γενετική απομόνωση των μικρών πληθυσμών. Η πολιτισμική εξέλιξη είχε το αντίθετο αποτέλεσμα, εξαλείφοντας τις διαφορές μεταξύ των συγγενικών ειδών και φέρνοντάς τα πιο κοντά μεταξύ τους. Η πολιτισμική εξέλιξη συμβαίνει όταν τα ξαδέρφια μαθαίνουν το ένα τη γλώσσα του άλλου και μοιράζονται ιστορίες γύρω από μια φωτιά· και ως συνέπεια της πολιτισμικής εξέλιξης, οι βιολογικές διαφορές γίνονται λιγότερο σημαντικές και τα ξαδέρφια μαθαίνουν να ζουν μαζί ειρηνικά. Εν ολίγοις, το μοίρασμα των μιμιδίων φέρνει τα είδη κοντά, και το μοίρασμα των γονιδίων είναι η ακούσια συνέπεια.
Στη μακροπρόθεσμη ιστορία της ζωής, η μετάβαση από τη βιολογική στην πολιτισμική εξέλιξη υπήρξε ένα συμβάν αξεπέραστης σημασίας. Και μόνο πρόσφατα κατανοήσαμε τούτη τη σημασία, ως αποτέλεσμα των ανακαλύψεων του Παίμπο και των συνεργατών του. Αυτή η μετάβαση προκάλεσε μια αναστροφή στην κατεύθυνση της εξέλιξης από τη διαφοροποίηση στην ενοποίηση· από τον πολλαπλασιασμό των αποκλινόντων ειδών στην ενότητά τους σε μια αδελφότητα ανθρώπων. Μάλιστα, διαπιστώνουμε ένα μικρής κλίμακας παράδειγμα τούτης της μετάβασης στην πρόσφατη ιστορία του ρατσισμού. Μέχρι πρόσφατα, ο ρατσισμός ήταν μια δύναμη της φύσης που ευνοεί τη διαφοροποίηση των ειδών. Οι άνθρωποι παραδοσιακά μισούσαν και περιφρονούσαν τα άτομα με διαφορετικό χρώμα δέρματος· η φυσική εξελικτική συνέπεια αυτού θα ήταν να διαιρεθεί το είδος μας σε τρία νέα είδη, ένα ροζ, ένα μαύρο και ένα κίτρινο. Μόνο τους τελευταίους λίγους αιώνες έχει αναδυθεί μια ισχυρή αντίδραση ενάντια στον ρατσισμό, οι διαφυλετικοί γάμοι έχουν γίνει σεβαστοί, και η πολιτισμική ενοποίηση του είδους μας μάς έχει ωθήσει προς μια βιολογική ενοποίηση – και αυτό αποτελεί ένα μικρό βήμα στη μακρά ιστορία της μετάβασης των ανθρώπινων κοινωνιών από την αδιάκοπη διαμάχη στην αδελφότητα.
Και τα έξι πρόσωπα βρίσκονται πλέον επί σκηνής· έτσι, το έργο αρχίζει, και η ιστορία μου τελειώνει. Ως επίλογο στην παράσταση, προσθέτω ορισμένα σύντομα σχόλια σχετικά με τα πρακτικά μαθήματα που μπορούμε να αποκομίσουμε από την ιστορία. Το είδος μας καλείται να αναλάβει δύο σημαντικά καθήκοντα τους επόμενους λίγους αιώνες. Το πρώτο καθήκον μας είναι να καταστήσουμε την ανθρώπινη αδελφότητα αποτελεσματική και μόνιμη. Το δεύτερο καθήκον μας είναι να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε την πλούσια φυσική ποικιλότητα στον κόσμο που μας περιβάλλει. Η καινούργια πλέον κατανόηση που έχουμε σχετικά με τη βιολογική και την πολιτισμική εξέλιξη μπορεί να μας βοηθήσει ώστε να δούμε πιο καθαρά τι ακριβώς πρέπει να κάνουμε.
Το εργαλείο της Φύσης για τη δημιουργία και τη στήριξη μιας πλούσιας ποικιλότητας στην άγρια ζωή είναι τα είδη που παράγονται σε αφθονία από την ταχεία γενετική παρέκκλιση μικρών πληθυσμών σύμφωνα με τον Κιμούρα, και σε ακόμα μεγαλύτερη αφθονία από την ταχεία μετάλλαξη των γονιδίων ζευγαρώματος σύμφωνα με την Γκούντιναφ. Στο εγγύς μέλλον, θα έχουμε στη διάθεσή μας τεχνολογία γενετικής μηχανικής που θα μας επιτρέπει να μετακινούμε γονίδια από το ένα είδος στο άλλο, με ακρίβεια και σε μαζική κλίμακα. Η απερίσκεπτη και εμπορικά υποκινούμενη χρήση αυτής της τεχνολογίας θα μπορούσε να καταστήσει κενή νοήματος την έννοια «είδος», αναμιγνύοντας πληθυσμούς και συστήματα ζευγαρώματος σε τέτοιο βαθμό ώστε η ιδιαιτερότητα των ειδών να χαθεί. Έχουμε τη δύναμη να κάνουμε κάτι τέτοιο λόγω της πολιτισμικής εξέλιξης. Προκειμένου, λοιπόν, να διατηρηθεί η άγρια ζωή όπως αυτή εξελίχθηκε φυσικά, ο μηχανισμός της βιολογικής εξέλιξης πρέπει να προστατευτεί από τις επιδράσεις ομογενοποίησης της πολιτισμικής εξέλιξης. Δυστυχώς όμως, το πρώτο από τα δύο καθήκοντά μας, η δημιουργία και συντήρηση μιας αδελφότητας ανθρώπων, έχει καταστεί εφικτό μόνο χάρη στον κυρίαρχο ρόλο που είχε η πολιτισμική εξέλιξη τους περασμένους αιώνες. Εν ολίγοις, η πολιτισμική εξέλιξη η οποία καταστρέφει και θέτει σε κίνδυνο τη φυσική ποικιλότητα είναι η ίδια δύναμη που διαμορφώνει την ανθρώπινη αδελφότητα μέσω της αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των διάφορων κοινωνιών. Η θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας από τον Ουέλς (Wells) ως συσσώρευση πολιτισμών, η ιδέα του Ντόκινς (Dawkins) ότι τα μιμίδια μας ενώνουν καθώς μοιραζόμαστε τις τέχνες και τις επιστήμες μας, και η άποψη του Παίμπο (Pääbo) ότι τα ξαδέρφια μας που ζούσαν σε σπηλιές μοιράζονταν γλώσσα και γονίδια με εμάς, μας δείχνουν πώς η πολιτισμική εξέλιξη έχει διαμορφώσει την ταυτότητά μας. Άλλωστε, η πολιτισμική εξέλιξη θα είναι και η κύρια κινητήρια δύναμη για το μέλλον μας.
Έχουμε, λοιπόν, τώρα διπλό καθήκον: να διατηρήσουμε και να διευκολύνουμε τόσο τη βιολογική εξέλιξη όπως τη σχεδίασε η Φύση όσο και την πολιτισμική εξέλιξη όπως την επινοήσαμε εμείς, προσπαθώντας να αποκομίσουμε τα οφέλη αμφότερων και εφαρμόζοντας έναν συνετό φραγμό ώστε να περιορίζονται οι ζημιές όταν αυτές συγκρούονται. Στην περίπτωση της βιολογικής εξέλιξης, πρέπει να συνεχίσουμε να παίζουμε το ριψοκίνδυνο παιχνίδι που η Φύση μάς έμαθε να παίζουμε. Στην περίπτωση της πολιτισμικής εξέλιξης, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τα μοναδικά δώρα της γλώσσας, των τεχνών και των επιστημών που διαθέτουμε ώστε να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλο και εντέλει να καταφέρουμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία ανθρώπων η οποία είναι διαχειρίσιμη –εάν όχι πάντα ειρηνική–, με άγρια ζωή που είναι αδιάκοπα δημιουργική – εάν όχι πάντα μόνιμη.
