Τὸ Ἀρχεῖο Ροΐδη στὴ σαρκοφάγο τῆς Ἀκαδημίας

1. Τον Απρίλιο του 2017, με το τεύχος 83 της Athens Review of Books, και με κύριο άρθρο «Ο Καβάφης σε Ίδρυμα»,[1] ξεκινήσαμε έναν επίμονο και επίπονο, αλλά έντιμο, αγώνα για την ψηφιοποίηση του Αρχείου Καβάφη και την παροχή ελεύθερης ηλεκτρονικής πρόσβασης σε όλους τους ερευνητές. Δυστυχώς, αντί αναγνώρισης, είχαμε την εχθρικότατη αντίδραση των ιδιοκτητών του Αρχείου, που έφτασαν στο σημείο να καταφύγουν και σε αχρείαστες εις βάρος μας σκευωρίες.[2] Τότε επηρέαζε το Ίδρυμα Ωνάση ένας θορυβώδης και εξόχως αναξιόπιστος «επιστημονικός σύμβουλος» που παρέσυρε τους ιθύνοντες σε τραγικά λανθασμένες επιλογές. Το κύριο αυτό άρθρο του διευθυντή της ARB κατέληγε με τη φράση: «Αν το Ίδρυμα πραγματικά αγόρασε το Αρχείο Καβάφη για τους λόγους που διακήρυξε, ας το ψηφιοποιήσει και ας το ανεβάσει ολόκληρο στην ιστοσελίδα του εντός του 2017, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα και τις πρακτικές σημαντικών Ιδρυμάτων του πολιτισμένου κόσμου. Θεωρούμε ότι είναι υποχρέωση του μη κερδοσκοπικού Ιδρύματος Ωνάση να εξασφαλίσει την ελεύθερη ηλεκτρονική πρόσβαση όλων των ερευνητών στο Αρχείο Καβάφη. Το ψηφιοποιημένο αρχείο ανήκει στην ανθρωπότητα. Τα “χαρτιά” του Καβάφη ανήκουν στους αγοραστές τους. Αν επιμένουν στο Κοινωφελές Ίδρυμα να μην αντιλαμβάνονται αυτή τη διάκριση, τότε πρέπει να τους υποχρεώσει η ελληνική πολιτεία να τηρήσουν τις εξαγγελίες τους». Με πολυσέλιδα άρθρα τους σε εκείνο το τεύχος τοποθετούνταν οι καθηγητές Νάσος Βαγενάς, Ευριπίδης Γαραντούδης, Χ. Λ. Καράογλου, Μιχάλης Πιερής, Ρενάτα Λαβανίνι (Renata Lavagnini), Νταϊάνα Χάας (Diana Haas), ενώ δημοσιεύσαμε και τις μικρόψυχες επιστολές του Ιδρύματος προς τις καθηγήτριες Χάας και Λαβανίνι. Συνεχίσαμε την αρθρογραφία και στο επόμενο τεύχος, ενώ στο τεύχος 85 (Ιούνιος 2017) δημοσιεύσαμε την πολυσέλιδη έρευνα του διευθυντή της ARB Μανώλη Βασιλάκη «Το άδειο Κιβώτιο του Αλεξανδρινού. Αι συνέπειαι της παλαιάς (δικαστικής) ιστορίας», με την οριστική και αμετάκλητη δικαστική απόφαση βάσει της οποίας τελικώς το Αρχείο ουδέποτε περιήλθε στην κατοχή της οικογένειας Σαββίδη, οπότε ο πωλητής Μ. Σαββίδης δεν είχε δικαίωμα να το πωλήσει (εδώ το «Κιβώτιο» ξεπερνά τη μυθοπλασία και εισέρχεται στο «ευυπόληπτο» πεδίο της οικογενειακής οικονομίας). Συναφής προς αυτό ήταν και ο σχολιασμός του δικηγόρου Β. Γκουρογιάννη που είχε χειριστεί την υπόθεση ως αντίδικος της οικογένειας Σαββίδη. Παράλληλα δημοσιεύσαμε το άρθρο του Ιακώβ Σιμπή «Το Αρχείο Κάφκα μας αφορά!», το οποίο περιέγραφε πώς χειρίστηκε το Ισραήλ ένα αρχείο το οποίο είναι επίσης κληρονομιά της ανθρωπότητας. Τελικώς, το Ίδρυμα Ωνάση αναγκάστηκε να πράξει το σωστό, και έτσι σήμερα το Αρχείο Καβάφη, ψηφιοποιημένο με όλες τις σύγχρονες προδιαγραφές, είναι διαθέσιμο απρόσκοπτα στους ερευνητές σε όλη την υφήλιο, οι οποίοι σε κάθε αναφορά τους προφανώς θα σημειώνουν πού απόκειται το Αρχείο. Εννοείται ότι δώσαμε αυτή τη μάχη χωρίς να προσδοκούμε κανένα υλικό συμφέρον – τουναντίον, κερδίσαμε την αιώνια εχθρότητα των ανθρώπων του Ιδρύματος Ωνάση, παρότι σώσαμε την τιμή του και το προφυλάξαμε από τη διεθνή κατακραυγή, σε περίπτωση που συνέχιζαν την πρακτική που τους υποδείκνυαν κάποιοι ιδιοτελείς κενολόγοι οι οποίοι ασκούν επαγγελματικά το προσοδοφόρο επάγγελμα των δημοσίων σχέσεων. Φυσικά, αν μας ρωτούσαν, θα τους υποδεικνύαμε και άλλες βελτιώσεις και συνέργειες που θα καθιστούσαν το Αρχείο λειτουργικότερο, διευκολύνοντας έτσι ακόμη περισσότερο τους ερευνητές. Όπως όμως και αν έχει το πράγμα, έγινε μια καλή αρχή. Γι’ αυτό δεχόμαστε χωρίς διαμαρτυρίες το κόστος. 2. Ας έρθουμε τώρα σε κάτι παρεμφερές και εξίσου σημαντικό. Στην Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Αθηνών απόκειται το Αρχείο του μέγιστου των Ελλήνων συγγραφέων του 19ου αιώνα: του Εμμανουήλ Ροΐδη. Το κληροδότησε στην Ακαδημία ο ανιψιός του, καθηγητής Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, το 1935. Ο Ανδρεάδης δώρισε επίσης και το δικό του Αρχείο, που περιλάμβανε και σημαντικό υλικό σχετικά με τον θείο του, ενώ είχε ήδη παραδώσει και την βιβλιοθήκη του Ροΐδη. Είναι λυπηρό ότι το πολυτιμότερο Αρχείο της Ακαδημίας, το κόσμημά της δηλαδή, έπαθε πολλά υπό την σκέπη της, ώσπου συρρικνώθηκε μέχρι ανυπαρξίας. Και τούτο διότι η Ακαδημία το κατέχει 87 ολόκληρα χρόνια, χωρίς να έχει κάνει λεπτομερή καταγραφή των περιεχομένων του, χωρίς να το αξιοποιήσει, όπως του άξιζε, και, το σπουδαιότερο, χωρίς να το προστατεύσει και να το διαφυλάξει. Δεν έπραξε όμως ούτε και το πιο στοιχειώδες: να μεριμνήσει για την καταλογογράφηση και την ψηφιοποίηση του υλικού (ό,τι τέλος πάντων έχει απομείνει από το αρχικό απόκτημα), έτσι ώστε να είναι ηλεκτρονικά προσβάσιμο σε όλους. Η Ακαδημία περιφρόνησε την κληρονομιά του συγγραφέα της Πάπισσας Ιωάννας και συνεχίζει να τη μεταχειρίζεται με πλήρη αδιαφορία, έτσι σπαραγμένη που παραμένει ακόμη στις περίφημες «κούτες». Αντίθετα, με Γενικό Γραμματέα τον κ. Χρήστο Ζερεφό φροντίζει να τυπώνει φαιδρές ανακοινώσεις, που την εκθέτουν ανεπανόρθωτα εντός και εκτός χώρας. Ακόμη και η επιβαλλόμενη καταλογογράφηση της βιβλιοθήκης του Ροΐδη (δηλαδή ό,τι απέμεινε και από αυτήν) υπήρξε ατυχής, ατελής και ασυνάρτητη (χωρίς καμιά λογική κατάταξη). Στον σχετικό ιστότοπο της Ακαδημίας έχουμε για παράδειγμα τραγελαφικά λήμματα στα οποία ο Ροΐδης εμφανίζεται με εγγραφές όπως: «Εμμανουήλ Ρομίδη», «υπό Ε. Δ. Ρομιδης», «Εμμανουήλ Ροµιδου έργα I, Συριανά διηγήματα / επιμέλεια Δ. Πετρόκικκινου [sic] και Α. Μ. Ανδρεάδου», «Εμμανουήλ Ροµιδου έργα, II, Διηγήματα / επιμέλεια Δ. Πετρόκοκκινου [sic] και Α. Μ. Ανδρεάδου», «Εμμανουήλ Ροµιδου έργα, V, Μελέται φιλολογικαί - καλλιτεχνικαί - φιλοσοφικαί / επιμελεία Δ. Πετροκοκκίνου και Α. Ανδρεάδου», «Εμμανουήλ Ροµιδου έργα, VI, Παρέργα [sic] και παραλειπόμενα / επιμέλεια Δ. Πετρόκικκινου και Α. Μ. Ανδρεάδου», «Εμμανουήλ Ροµιδου έργα, VII, Το πνεύμα του Ροµιδου και διάφοροι πολιτικαί και διπλωματικαί μελέται / επιμέλεια Δ. Πετρόκικκινου και Α. Μ. Ανδρεάδου», «τα “είδωλα” του κ. Ρομιδου σεσωματωμένα», «Η Εθνικη Βιβλιοθήκη εν έτει 1880 / υπό Ε. Δ. Ροµιδου», «Άπαντα / Εμμανουήλ Ροµιδης, φιλολογική επιμέλεια Άλκης Αγγέλου» κ.ο.κ. Το απίστευτο είναι ότι το επώνυμο του Δ. Πετροκόκκινου δεν γράφεται, έστω κατά λάθος, ούτε μια φορά σωστά: στην εγγραφή κάθε τόμου το γράφουν διαφορετικά: Πετρικίκκινου, Πετροκικκίνου, Πετρόκικκινου, Πετροκοκκινου, Πατρόκοκκινου. Αν ζούσε ο Ροΐδης, θα μπορούσε να σχολιάσει με τον γνωστό σαρκασμό του: Εἶχαν πρὸ αὐτῶν χάρτην, κάλαμον, μελανοδοχεῖον καὶ πᾶν ὅ,τι χρειάζεται πρὸς ἐπίδειξιν τῆς ἀμαθείας των (Ε΄ 371). Έτσι, με τα μέσα που διαθέτουμε σήμερα (υπολογιστές, Διαδίκτυο, ταχύτητα πληροφορίας) εξαπολύουν, δίκην δίσκου αμαθείας και προχειρότητας, δείγματα τέτοιας οπισθοδρόμησης με την επικύρωση της Ακαδημίας στο παγκόσμιο κοινό. Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης, ελαιογραφία του Σπύρου Βικάτου, Ιστορικό Αρχείο Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το Αρχείο Ροΐδη πέρασαν 7-8 σημαντικοί ερευνητές. Την καταγραφή του την χρωστούμε όμως στην πρωτοβουλία του Κλέωνα Παράσχου. Εξέδωσε τον πρώτο τόμο για τη ζωή, το έργο και την εποχή του Ροΐδη το 1942 και ολοκλήρωσε τον δεύτερο τόμο το 1944 (που εκδόθηκε το 1950), επίσης μέσα στη γερμανική Κατοχή. Είναι πράγματι κατόρθωμα (σε τέτοιες συνθήκες και με τα τότε μέσα) η ευσυνείδητη και σχολαστική κατάταξη και περιγραφή των καταλοίπων του Ροΐδη που μας παρέδωσε ο Παράσχος, «χωρίς να έχει ειδικό έννομο συμφέρον». Μόλις πρόσφατα πληροφορηθήκαμε για την τύχη του Αρχείου Παράσχου το οποίο ο Δημήτρης Διαμαντόπουλος παραχώρησε στο Ίδρυμα Λασκαρίδη, όπως μας είπε ο ίδιος, και ανυπομονούμε να το επισκεφθούμε, όπως και το Αρχείο του Άλκη Αγγέλου στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, μόλις αρθούν οι υγειονομικοί περιορισμοί. Δυστυχώς η ακηδία δεκαετιών της Ακαδημίας μετέτρεψε το Αρχείο Ροΐδη σε συλημένο τάφο. Ο Παράσχος περιγράφει ως εξής τα περιεχόμενα: «Τὰ Κατάλοιπα φυλάγονται σὲ κιβώτια ἀπὸ χαρτόνι χοντρό, σχήματος μεγάλου βιβλίου, μὲ τὴ γενικὴ ἐπιγραφὴ “Scripta Varia” καὶ ἀποτελοῦνται ἀπὸ 24 μονάδες, – τετράδια καὶ φακέλλους. Ἔξω ἀπὸ τὰ κιβώτια, ὑπάρχουν καὶ ἄλλες 11 μονάδες, 11 “dossiers”, ἀριθμημένοι ἀπὸ Α ὣς Κ. Τὰ κατάλοιπα λοιπὸν ἀποτελοῦνται συνολικὰ ἀπὸ 35 μονάδες».[3] Πριν από μερικά χρόνια, όταν η Ακαδημία είχε έναν δημοκρατικό και βαθύτατης παιδείας Γενικό Γραμματέα, χωρίς να ζητήσουμε κανενός την άδεια, απλώς επισκεφθήκαμε τη Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας και μελετήσαμε το Αρχείο του Ροΐδη, το οποίο μάλιστα φωτογραφήσαμε ολόκληρο με ένα iPhone. Μας έφεραν τα δύο κιβώτια που αναφέρει ο Παράσχος, αλλά όχι τα ντοσιέ. Η τύχη των 11 ντοσιέ από Α έως Κ αγνοείται και είναι άγνωστο από πότε, γιατί και πώς. Απουσιάζουν δηλαδή τεκμήρια (πρωτόγραφα, χειρόγραφα, πρώτες δημοσιεύσεις κ.ά.) που χρησιμοποιήθηκαν στην επτάτομη έκδοση των Έργων του Ροΐδη από τους Ανδρεάδη και Πετροκόκκινο (Φέξης, 1911-1914) ή και στην τετράτομη του Κ. Καιροφύλα. Δείγματος χάριν: πρόσφατα ο Λ. Βαρελάς και ο Σ. Τσέλικας εντόπισαν και δημοσίευσαν στην Athens Review of Books την τελική μορφή του κειμένου «Η ιστορία ενός πιθήκου» (τχ. 133, Νοέμβριος 2021), αφού πρώτα διαπιστώσαμε ότι το πρωτόγραφό του, το οποίο δημοσίευσε ο Ανδρεάδης, δεν υπάρχει στα κατάλοιπα του Ροΐδη. Ο Παράσχος όμως αναφέρει σε δύο σημεία την ύπαρξή του στο ντοσιέ Κ και συγκεκριμένα: «Dos. K΄, 34 φύλλα ραμμένα. (…) Φ. 15–19: “Ἱστορία ἑνὸς Πιθήκου”».[4] Στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 1935 διαβάζουμε τον επικήδειο του Ανδρέα Μ. Ανδρεάδη υπό Στυλιανού Σεφεριάδου (σ. 79-80), ενώ στην Έκθεση των Πεπραγμένων για το ίδιο έτος ο Γενικός Γραμματεύς Γεώργιος Π. Οικονόμου, σημειώνει: «Ὀκτὼ ἡμέρας μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Ῥακτιβὰν ἡ Ἀκαδημία ὑπέστη καὶ νέον βαρὺ πλῆγμα εἰς τὰς τάξεις τῶν τακτικῶν αὑτῆς μελῶν διὰ τῆς ἀδοκήτου ἀφαρπαγῆς πολυτιμοτάτου συνεργάτου, τοῦ Ἀνδρέου Μ. Ἀνδρεάδου (30.11.1876 - 29.5.1935)[5]. … Ἀλλὰ παρὰ τὸν ἐπιστήμονα ἡ Ἀκαδημία τιμᾷ, σήμερον εὐγνωμόνως καὶ τὸν φίλον τοῦ ἔργου αὑτῆς ἄνδρα, διότι συντάσσων τὴν διαθήκην αὑτοῦ δὲν ἐλησμόνησε τὸ ἐθνικὸν τοῦτο καθίδρυμα, ἀλλὰ κατέστησεν αὐτὸ κληρονόμον τῆς πολυτίμου βιβλιοθήκης τοῦ μακαρίτου [sic] Ἐμμανουὴλ Ῥοΐδου καὶ σημαντικῆς πρὸς τούτοις εἰς χρεώγραφα περιουσίας, ἵνα χρησιμεύσῃ αὕτη ὡς κεφάλαιον πρὸς προπαρασκευὴν βιογραφιῶν λογοτεχνῶν τῆς νεωτέρας Ἑλλάδος.[6] …. Σημαντικὴν ἐπαύξησιν ἔσχεν ἡ βιβλιοθήκη διὰ τῆς πλουσίας δωρεᾶς τοῦ ἀειμνήστου συναδέλφου Ἀνδρεάδου, τῆς ὁποίας μέγα μέρος εἴχομεν δεχθῆ ζῶντος ἤδη ἀκόμη ἐκείνου, τὸ δὲ ὑπόλοιπον μετὰ θάνατον. Ὁ ὁλικὸς ἀριθμὸς τῶν βιβλίων Ἐμμανουὴλ Ῥοΐδου (ἐκ δωρεᾶς Ἀνδρεάδου) ἀνῆλθεν εἰς ὀκτακοσίους ἐνενήκοντα ἑπτὰ τόμους.»[7] Ετοιμάζοντας ένα νέο αφιέρωμα στον αοίδιμο Ροΐδη στην ARB, ζητήσαμε στις 13 Ιανουαρίου 2022 να δούμε το Αρχείο και τη διαθήκη του Ανδρεάδη. Από τη Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας μας είπαν ότι θα χρειαστεί να ζητήσουμε ειδική άδεια από τον Γενικό Γραμματέα κ. Ζερεφό! Σαν να λέμε ότι για να επισκεφθεί κανείς τη Βιβλιοθήκη της Βουλής και να δει ένα δημόσιο έγγραφο πρέπει να ζητήσει άδεια από τον Πρόεδρο της Βουλής ή, για επίσκεψη στην Εθνική Βιβλιοθήκη, να ζητήσει άδεια από τον ΓΓ του Υπουργείου Παιδείας. Του γράψαμε αμέσως σημειώνοντας: «Ενόψει ενός νέου αφιερώματος στον Εμμ. Ροΐδη το οποίο ετοιμάζουμε, ζήτησα να δω τη διαθήκη του Ανδρέα Ανδρεάδη, όπου υποθέτω ότι περιγράφει και τι κατέλιπε σχετικά με το έργο και τη βιβλιοθήκη του Ροΐδη, που κληροδότησε στην Ακαδημία. Από τη Βιβλιοθήκη μού είπαν ότι θα χρειαστεί να ζητήσω άδεια από εσάς. Θεωρώ αυτονόητο ότι πρόκειται για τυπικό ζήτημα…. (Κακώς βεβαίως πρέπει να δώσει την άδεια ο Γενικός Γραμματέας, γιατί αυτά τα τεκμήρια θα έπρεπε να είναι διαθέσιμα –και ψηφιοποιημένα– σε οποιονδήποτε ερευνητή του έργου είτε του Ροΐδη είτε του Ανδρεάδη). Σε περίπτωση όμως που λόγω covid δεν είναι εφικτή η επιτόπου επίσκεψή μου, παρακαλώ να μου χορηγηθεί το έγγραφο αυτό σε pdf». Μετά από νέα όχλησή μας, στις 20 Ιανουαρίου, λάβαμε την εξής παράνομη και επιεικώς χυδαία απάντηση κατ᾽ εντολήν προφανώς Ζερεφού: «Σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 2 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (ν. 2690/1999), η Ακαδημία δεν μπορεί να σας παραδώσει αντίγραφο της διαθήκης, επειδή δεν έχετε ειδικό έννομο συμφέρον. Μπορείτε όμως να λάβετε αντίγραφό της από το αρχείο διαθηκών του Πρωτοδικείου Αθηνών.» Η απάντηση είναι από αυτές που προκαλούν αντίδραση συναφή με τη λέξη «ενεός»! Γιατί τέτοια αχρείαστη και υπερβάλλουσα τυπικότητα που μοιάζει περισσότερο με εκδικητική επιθετικότητα; Ζητήσαμε αντίγραφο ενός δημοσίου εγγράφου που βρίσκεται στην Ακαδημία για λόγους έρευνας που συνδέεται άμεσα με το λογοτεχνικό Αρχείο του Ροΐδη. Δεν ζητήσαμε τη διαθήκη για να ασκήσουμε δικαιώματα, λ.χ. ...νόμιμης μοίρας! Έλεος! Η ιταμή αυτή απάντηση αποτελεί καψόνι σε νεοσύλλεκτους στα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας και όχι στάση ανθρώπων που αρέσκονται να τους αποκαλούν «πνευματικούς ανθρώπους». Αντί λοιπόν να μας στείλουν τη διαθήκη του Ανδρεάδη άμεσα και μάλιστα ηλεκτρονικά, μας στέλνουν στα ποντίκια του Αρχείου του Πρωτοδικείου Αθηνών. Άνθρωποι και Ποντίκια! Μήπως γι’ αυτή την ιταμή αντιμετώπισή μας φταίει το ότι θίξαμε τους Δισκοβόλους (που κουβαλάνε στο Μέγαρο της οδού Σίνα πολύτιμους ψήφους); Δίνοντας τόπο στην οργή επιμείναμε πάλι γραπτώς: «Η διαθήκη Ανδρεάδη μας ενδιαφέρει σχετικά με το νέο αφιέρωμα στον Ροΐδη που ετοιμάζουμε και για τίποτε άλλο. Όπως είναι προφανές, το ενδιαφέρον μας είναι επιστημονικό, φιλολογικό και όχι... νομικό. Μίλησα τηλεφωνικά με την Διεύθυνση Κληροδοτημάτων, και μου είπαν ότι έχουν πρόχειρη την διαθήκη του Ανδρεάδη, και είναι πρόθυμοι να μας δώσουν ένα αντίγραφο εφόσον δώσετε εντολή, την οποία οφείλατε να έχετε ήδη δώσει. Παρακαλούμε να λυθεί αυτό το ζήτημα εντός της ημέρας.» Πολλά μπορεί να πει κανείς για την παιδαριώδη απάντηση του (κατά δήλωσή του) …νομπελίστα (!) Γενικού Γραμματέα,[8] αλλά εκείνο το «δεν έχετε ειδικό έννομο συμφέρον» έπεσε βαρύ και ασήκωτο. Όχι σαν δίσκος φρονηματισμού, αλλά σαν βέλος τιμωρητικό. Σκεφτείτε: «κανένα συμφέρον». Ούτε «ειδικώς έννομο». Έχουμε, αλίμονο, μόνο «ενδιαφέρον» για τον Ροΐδη, αλλά αυτό φαίνεται δεν μετρά. Πρέπει απαραιτήτως να δηλώσουμε και κάποιο «συμφέρον». Κάτι ξέρει η Ακαδημία περί τούτου. Ιδιαίτερα οι αετονύχηδες δισκοβόλοι και οι άνευ χαρτοφυλακίου νομπελίστες. Οπότε ο κ. Γενικός που έχει «ειδικό έννομο συμφέρον», ως μονοκράτωρ θεματοφύλαξ του Ιδρύματος, εσιώπησε, προσπαθώντας να στερήσει σε ένα έγκυρο περιοδικό τη δυνατότητα να αναδείξει το έργο του Ροΐδη. Αξίζει, νομίζω, να ενημερωθούν, εκτός από τους εδώ αρμόδιους και συναρμόδιους, η διεθνής επιστημονική κοινότητα και οι Ακαδημίες της Ευρώπης, για το ιταμό αυτό κρούσμα. Προσηκόντως δε ο Πρωθυπουργός (δεν γνωρίζω ποιος του προμήθευσε αυτό το asset για σύμβουλο!)[9] και η υπουργός Παιδείας. Ωστόσο, έχουμε εμπιστοσύνη ότι κάτι θα προλάβουν να κάνουν τα σοβαρά και υπεύθυνα μέλη της Ακαδημίας», τα οποία θα αντιληφθούν την αξία του εναπομείναντος Αρχείου Ροΐδη. Από αυτούς περιμένουμε να αντιδράσουν και να αποφύγουν τον διεθνή διασυρμό ζητώντας και επιβάλλοντας άμεσα την ψηφιοποίησή του, διασώζοντας την ύστατη στιγμή το κύρος του Ιδρύματος. Εμείς θεωρούμε τιμή μας που η Athens Review of Books έχει λογότυπο τον Ροΐδη, όπως η New York Review of Books τον Σαίξπηρ. Και αυτό δεν είναι τυχαίο ούτε τυπικό. Θέλουμε να δηλώσουμε ότι το περιοδικό θα φροντίζει για την προβολή του έργου ενός συγγραφέα που αγάπησε την Ελλάδα και την θέλησε Ευρωπαϊκή – αν και [ἡ] πάλη ἔσται μακρὰ καὶ πεισματώδης μέχρις οὗ κατορθωθῇ ἡ κοινωνικὴ μετάθεσις τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τῆς Ἀνατολῆς εἰς τὴν Εὐρώπην.[10] Από τον κ. Γενικό δεν περιμένουμε κάτι καλύτερο, «έννομο ή μη». Άλλωστε έχει άλλη έγνοια: πού θα κρεμάσει το ανύπαρκτο Νόμπελ του: «Ο Χρήστος Ζερεφός εδώ και δέκα ημέρες αντιμετωπίζει ένα σοβαρό πρόβλημα. Σπάει το κεφάλι του, αλλά δεν μπορεί να αποφασίσει πού να κρεμάσει το… Νομπέλ του!»[11] (Διαβάστε για λόγους αναψυχής όλη την συνέντευξή του για το πώς επιδιδόμενος στον νομπελισμό κατέκτησε δήθεν το Νόμπελ). Η Athens Review of Books ξεκινάει από αυτό το τεύχος τον πιο ευγενή και δίκαιο και «έννομο» (ειδικώς και γενικώς) ανένδοτο αγώνα: να ψηφιοποιηθούν άμεσα το Αρχείο και η Βιβλιοθήκη Ροΐδη, με λεπτομερή και διορθωτική καταγραφή, από εγγράμματους ερευνητές. Όσον αφορά την εναπομείνασα βιβλιοθήκη, πρωτίστως να εντοπιστούν όσα βιβλία έχουν σημειώσεις του Ροΐδη και όχι απλώς να καταλογογραφηθούν, αλλά να ψηφιοποιηθούν. Είναι σημαντικό για τους χρήστες να γνωρίζουν τους ακριβείς τίτλους αυτής της βιβλιοθήκης, γιατί το περιεχόμενό της έχει άμεση σχέση με τη μελέτη του ροϊδικού έργου. Το απαιτούμενο ποσόν είναι πολύ μικρό. Αν χρειαστεί, ακόμη και χορηγό μπορούμε να υποδείξουμε. Αντίγραφο ασφαλείας του ψηφιακού αρχείου πρέπει να δοθεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Η πράξη θα έχει και συμβολικό χαρακτήρα. Βλέπετε, ο Ανδρεάδης είχε λόγους που δεν προσέφερε στην Εθνική μας Βιβλιοθήκη τα κατάλοιπα του Ροΐδη. Απέφυγε δηλαδή ένα ίδρυμα στο οποίο ο Ροΐδης χρημάτισε πολλές φορές Έφορος και, το σπουδαιότερο, είχε την τόλμη το 1880 να γράψει, αναλαμβάνοντας την διοίκηση της Βιβλιοθήκης, ένα κείμενο που κανείς ποτέ δεν τόλμησε να γράψει, και στο οποίο διεκτραγωδούνται οι παθογένειες ενός ακόμη εθνικού θεσμού[12]. Είναι απορίας άξιο ότι, έως σήμερα, η Εθνική Βιβλιοθήκη δεν ένιωσε ποτέ την ανάγκη να τιμήσει τον πιο επιφανή διευθυντή της, αλλά και τον πιο αδέκαστο κριτή της. Προτίμησε να σκεπάσει τα διαχρονικά άπλυτά της. Δεν είχε την ευθιξία να ανατυπώσει την περίφημη έκθεση του Ροΐδη, για να μάθουν και οι νεότεροι σε ποια χώρα ζουν. Αναμφίβολα αυτό δεν έγινε επειδή λείπουν οι πόροι. Μόνον τυφλοί δεν βλέπουν πού ξοδεύονται, με ποιον τρόπο και σε ποιους. Φαίνεται όμως ότι κάτι τέτοιο ήταν αναπόφευκτο. Αυτοί που διαδέχτηκαν τους παλαιούς στις υψηλές θέσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης δεν ήταν οι απόγονοι του Ροΐδη αλλά οι απόγονοι του προσωπικού του διώκτη και συκοφάντη, Χ. Μελετόπουλου[13]. Μόνο που ο Α. Μ. Ανδρεάδης δεν εγνώριζε ότι, εμπιστευόμενος την Ακαδημία Αθηνών, επιφύλασσε στον θείο του μελετοπούλεια μεταχείριση. Να σημειωθεί εν παρόδω ότι η Ακαδημία διαπρέπει και σε άλλα αθλήματα: α) έχει ήδη ψηφιοποιήσει μεγάλο αριθμό κειμένων και έργων καταδικασμένων εις αιωνίαν λήθην που θα έλεγε και ο Ροΐδης, β) σπαταλά κάθε χρόνο τεράστια ποσά σε βραβεία με εντελώς αδιαφανή τρόπο και με σκιώδεις επιτροπές, οι οποίες, με αδιάγνωστα κριτήρια, ή και εντελώς αυθαίρετα, βραβεύουν κατά κόρον άγνωστους, ασήμαντους, γραφικούς, ευνοούμενους/ες και δημοσιοσχεσίτες, ακόμη και Καραμπελιάδες, για έργα «καταβαίνοντα τὴν ἐπιοῦσαν τῆς βραβεύσεως ἄγνωστα καὶ ἄκλαυστα εἰς τὸν τάφον (Ροΐδης, Β΄ 285). Εδώ τα παραδείγματα βρίθουν. Από αριστερά: Δημ. Πετροκόκκινος, Πέτρος Βλαστός και Τ. Ξύδης, Καράτσι (Ινδίες) 1902. Αρχείο Γιάννη Ψυχάρη, Βιβλιοθήκη της Βουλής. Εντούτοις, για να μην θεωρηθούμε, για μια ακόμη φορά, εμπαθείς και κοκορομάχοι, δεν περιοριζόμαστε μόνο στην έκθεση των κακώς κειμένων. Προτείνουμε λοιπόν να αναλάβουμε δωρεάν την καταλογογράφηση και επιστημονική περιγραφή των καταλοίπων του Ροΐδη και η Ακαδημία να αναλάβει την ψηφιοποίηση που είναι υπόθεση μιας-δύο εβδομάδων. Στην απόρριψή τους εμείς προτείνουμε συνεργασία. Θα ήταν επίσης ευχής έργον να ερευνηθούν οι χώροι της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας, όπου είναι πιθανόν να βρίσκονται παραπεταμένα τα 11 ντοσιέ των καταλοίπων του Ροΐδη που αγνοούνται, αν και είναι δυστυχώς σχεδόν βέβαιο ότι το Αρχείο δεν περιέχει πλέον όσα παραδόθηκαν από τον κληρονόμο του Ροΐδη Α.Μ. Ανδρεάδη. Κάτι τέτοιο, όπως είπαμε, δεν τιμά την Ακαδημία στην οποία ανετέθη η φύλαξη –έννοια διαφορετική από το ...θάψιμο– αυτού του πολύτιμου Αρχείου. Έστω όμως και τώρα ας δοκιμάσουμε: α) να αναζητηθούν τυχόν παρατοποθετημένα έγγραφα του Αρχείου και β) την άμεση ψηφιοποίηση που θα αποτυπώσει την παρούσα κατάσταση και θα την διασφαλίσει για πάντα από περαιτέρω απώλειες. Είναι αυτονόητο ότι δεν υπάρχει κανείς λόγος να μην κοινοποιηθούν ψηφιακά τα έγγραφα με τα οποία ο Α.Μ. Ανδρεάδης και ο κληρονόμος του Μιχαήλ Λάσκαρης παρέδωσαν στην Ακαδημία το Αρχείο Ροΐδη ή τμήματά του. Είναι σημαντική μια τέτοια κοινοποίηση, ιδιαίτερα αν περιγράφει το περιεχόμενο των κληροδοτούμενων αρχείων. Τελικά, ερευνώντας Αρχεία όπου πιθανόν να υπάρχει κάτι σχετικό με τον Ροΐδη διαπιστώσαμε μια ακόμη ντροπή της Ακαδημίας: για παράδειγμα, η Κοργιαλένειος Βιβλιοθήκη Αργοστολίου (εύγε της!) έχει ψηφιοποιήσει πλήρως το αρχείο του Μπάμπη Άννινου, ενώ ο Ροΐδης παραμένει θαμμένος σε δυο «κούτες» στην Ακαδημία. Κι εμείς δεν έχουμε, λέει ο κατά φαντασίαν νομπελίστας σημερινός Γ.Γ., «ειδικό έννομο συμφέρον» να ερευνήσουμε κείμενα περί ενός μείζονος συγγραφέα, το έργο του οποίου είναι κληρονομιά του ευρωπαϊκού πολιτισμού! Εκτός τούτων, πρέπει να συγκροτηθεί μια επιτροπή από ειδικούς επιστήμονες, ερευνητές του έργου του Ροΐδη, για να συντονίσουν την υπεύθυνη έκδοση των αναθεωρημένων απάντων των Απάντων του Ροΐδη, με εξοβελισμό εκείνων των έργων που αποδίδονται στον Ροΐδη και η επιστημονική έρευνα απέδειξε οριστικά ότι δεν είναι δικά του. Επίσης, με την προσθήκη λανθανόντων κειμένων που εντοπίστηκαν προσφάτως: π.χ. «Χρήσιμα ελαττώματα», που ανακάλυψε και σχολίασε ο Σ. Τσέλικας (ARB, τχ. 74, Ιούνιος 2016) ή την Απόφαση του Αρείου Πάγου εις βάρος του Εμμ. Ροΐδη υπ’ αρ. 49/10.6.1867 (ARB, τχ. 72, Απρίλιος 2016, με επιμέλεια και σημειώσεις Μ. Βασιλάκη). Αλλά και απανταχού της Ελλάδος, σε Αρχεία και έντυπα, να αναζητηθούν κείμενα που συνδέονται με τον Ροΐδη. Μια τέτοια επιτροπή θα μπορούσε να περιλαμβάνει μελετητές και εκδότες του Ροΐδη, όπως ο Λάμπρος Βαρελάς, η Αθηνά Γεωργαντά, ο Δημήτρης Δημηρούλης και ο Σωτήρης Τσέλικας, για να αναφέρουμε τους πιο γνωστούς και έγκυρους. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει με την επιχορήγηση του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη (το οποίο αφιλοτίμως δεν εφρόντισε να εκδώσει Άπαντα του κυρίως χορηγού, του Κώστα Ουράνη!). Ο έλεγχος του Ιδρύματος Ουράνη (με την καθαίρεση του εκλεγμένου προέδρου από το Συμβούλιο του Ιδρύματος ακαδημαϊκού Μ. Χατζόπουλου) για να χρηματοδοτεί ρουσφέτια και ασήμαντες εκδόσεις είναι ένα ακόμη μελανό σημείο της πολιτείας Ζερεφού. Υπάρχει και το Ίδρυμα Πέτρου Χάρη, που απέμεινε χωρίς πόρους. Αλλά για τα δύο αυτά ιδρύματα και για το τι διεπράχθη και διαπράττεται εν ονόματί τους, θα επανέλθουμε. Επίσης πρέπει να εντοπιστούν κείμενα του Ροΐδη που λανθάνουν σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες, αλλά και να καταλογογραφηθούν και να ψηφιοποιηθούν ροϊδικά που βρίσκονται σε διάφορα Αρχεία, ώστε να διευκολύνονται οι ερευνητές. Για τα κατάλοιπα που βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη να υπάρχει λινκ που να παραπέμπει και σε αυτά. Απαραίτητο είναι επιπλέον να ψηφιοποιηθούν Αρχεία όπως, λόγου χάρη, του Κλέωνος Παράσχου και του Άλκη Αγγέλου, τουλάχιστον όσον αφορά το έργο του Ροΐδη. Η παρούσα πρόταση, στο σύνολό της υποβάλλεται στην Ακαδημία Αθηνών για να υπενθυμίσει τα αυτονόητα: δεν είναι δυνατόν εν έτει 2022 το Αρχείο Ροΐδη να είναι απρόσιτο στην ελληνική κοινωνία και η Βιβλιοθήκη Ροΐδη να παραμένει άγνωστη στους ερευνητές, όταν άλλα ιδρύματα, με ισχνή οικονομική υποστήριξη, έχουν κατορθώσει πολύ περισσότερα. Επιπλέον: το ανώτατο ίδρυμα της χώρας οφείλει να δίνει το ύψιστο παράδειγμα σε ζητήματα διαφάνειας και ισότιμης πρόσβασης στη γνώση και στην έρευνα. Πού να φανταζόταν ο Ροΐδης, όταν έγραφε το 1896 το «ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥΣ»[14] (παρατίθεται αποκαταστημένο στις επόμενες σελίδες), ελπίζοντας σε «εὐπροσώπους οἰκιστάς», ότι κάποια μέρα το έργο του θα είχε τέτοια κακή τύχη στα χέρια της. Είναι βέβαιο ότι θα ευχόταν να παραμείνει το Ίδρυμα εσαεί κενό, παρά να το εποικούν αρειμάνιοι (ασλανίδειοι) δισκοβόλοι και πεφυσιωμένοι… νομπελίσκοι. Ίσως πάλι να είχε φανεί πιο επιεικής: περιμένοντας ότι θα υπάρξουν εκείνοι που θα τον υπερασπιστούν και θα αντισταθούν στην υποβάθμιση του Ιδρύματος. Θα θέλαμε πολύ αυτό το τελευταίο να αποδειχθεί αληθινό: δεν αποτελείται η Ακαδημία μόνο από μερικά άτομα με ηθική άνοια. Υπάρχουν και σπουδαίοι επιστήμονες από τους οποίους περιμένουμε να παρέμβουν, τώρα!, και να επιβάλουν το σωστό. ΥΓ. Να μην ξεχνάμε και το λησμονημένο Βραβείο Ροΐδη που δόθηκε μόνο δύο φορές τα τελευταία 20 χρόνια (άγνωστο ποιοι και πότε έλαβαν τα προηγούμενα). Δόθηκε σε συγγραφείς, οι μελέτες των οποίων δεν έχουν καμιά σχέση (αν δεν αντιδικούν) με το έργο του Ροΐδη. Να σημειωθεί ότι στο χρονικό αυτό διάστημα δεν είναι λίγοι οι αναγνωρισμένοι μελετητές που ασχολήθηκαν συστηματικά με τον Ροΐδη και το έργο του. Αλλά φαίνεται ότι και εδώ η Ακαδημία ή δεν βλέπει ή παριστάνει την τυφλή. Διαβάζοντας επίσης όλους τους καταλόγους των βραβείων κινδυνεύει κανείς ή να πεθάνει από τα γέλια ή από αηδία. Ευτυχώς υπάρχουν οι εξαιρέσεις για να δικαιολογούνται οι όχι ευάριθμες αστοχίες. Αν ζούσε ο Ροΐδης δεν αποκλείεται να ξανάβγαζε τον Ασμοδαίο με αποκλειστικό θέμα του, τώρα πια, το «ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΜΕ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥΣ»[15]. Έχουν στη διάθεσή τους και υπολογιστές και το Διαδίκτυο και παν ό,τι χρειάζεται προς επίδειξη της αμαθείας τους παγκοσμίως, διότι και ιδιοκτήτες είναι του Αρχείου Ροΐδη και Ανδρεάδη και «ειδικό έννομο συμφέρον» έχουν, σύμφωνα με τον Γενικό Γραμματέα, νομπελίσκο Ζερεφό. Από την ιστοσελίδα της Ακαδημίας Αθηνών: Εμμανουήλ Ρομίδη· υπό Ε. Δ. Ρομιδης· Εμμανουήλ Ροµιδου έργα (επιμέλεια Δ. Πετρόκικκινου και Α. Μ. Ανδρεάδου· Εμμανουήλ Ροµιδου Παρέργα και παραλειπόμενα / επιμέλεια Δ. Πετροκίκκινου και Α. Μ. Ανδρεάδου κ.ο.κ. Το επώνυμο του Δ. Πετροκόκκινου σε κάθε τόμο από τους επτά το γράφουν με επτά διαφορετικούς τρόπους: Πετρικίκκινου, Πετροκικκίνου, Πετρόκικκινου, Πετροκοκκινου, Πατρόκοκκινου,… και ούτε μια φορά σωστά. Με την ευκαιρία να σημειώσουμε και την εγγραφή: Βιβλιοθήκη Μαράσλη / Ιστορία της βυζαντηνής λογοτεχνίας / Κρουμβάχερ. [1] https://bit.ly/3g1wgQX [2] Βλ. https://bit.ly/3r70uZ3 και https://bit.ly/3s0tP6w [3] Κλέωνος Β. Παράσχου, Ἐμμανουὴλ Ροΐδης. Ἡ ζωή, τὸ ἔργο, ἡ ἐποχή του, τόμος Β΄, Ἀετὸς Α.Ε., Ἀθήνα 1950, σ. 223. [4] Ό.π., σ. 226. Βλ. και σ. 236. [5] Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, «Ἔκθεσις περὶ τῶν κατὰ τὸ ἔτος 1935 πεπραγμένων τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν», σ. 87. [6] Ό.π., σ. 88 [7] Ό.π., σ. 92-93. [8] Οι δηλώσεις του… Νομπελίστα https://bit.ly/3g1wDLh και η επίσημη διάψευση των ισχυρισμών του: https://bit.ly/3L0Ufho [9] «…για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς [sic] και των μνημείων της φύσης από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής» (ΦΕΚ 342/Β/30-1-2021). [10] Ἀσμοδαῖος, «Πολιτικὸν δελτίον» (10.8.1875). [11] https://bit.ly/3g1wDLh [12] Ὑπὸ Ἐ. Δ. Ροΐδου, Ἡ Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη ἐν ἔτει 1880, Ἐκ τοῦ Βιβλιοπωλείου Ἀνδρέου Κορομηλᾶ, Ἐν Ἀθήναις 1880. (Άπαντα, Γ΄ 33-71). [13] Ένα δείγμα υβρεολογίου του Μελετόπουλου κατά του μεγάλου συγγραφέα: …ὁ πειρατὴς ὁ ληστεύων ἐπὶ τοῦ ὠκεανοῦ τῶν γραμμάτων, ὁ μήτε τὴν ἐθνικὴν θρησκείαν, μήτε τὸ ἐθνικὸν αἴσθημα, μήτε τὴν ἐθνικὴν ποίησιν σεβασθείς, ὁ τῶν κειμένων καὶ τῶν τίτλων βιβλίων καὶ τῶν λόγων πολιτικῶν ἀνδρῶν καὶ αὐτῶν τῶν νόμων παραχαράκτης … ὁ γράψας ὅτι οἱ τίμιοι ἄνθρωποι αἰσχύνονται νὰ φέρωσι σήμερον τὸν σταυρὸν τοῦ σωτῆρος (63) … ὁ τοῦ σύμπαντος ἑλληνισμοῦ ὑβριστὴς καὶ συκοφάντης, ὁ … ὁμιλῶν περὶ αἰδοῦς καὶ διδάσκων ἄλλους αὐτήν, … ὁ ἐν ὀργίοις καὶ ἀκολασίᾳ βιώσας καὶ διδάσκων ἄλλους τὴν σωφροσύνην καὶ τὴν ἠθικήν. (64) Βλ. Ὑπὸ Δημητρίου Τζαννετάκη [Χ. Μελετόπουλου], Ἀπάντησις πρὸς τὴν σύντομον ἀπάντησιν τοῦ Καρατζᾶ-Ροΐδου, Ἐκ τοῦ τυπογραφείου ἀδελφῶν Περρῆ, Ἐν Ἀθήναις 1881. [Βλ. καὶ Σύντομος ἀπάντησις εἰς τὴν ἀλήθειαν περὶ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Χ. Μελετόπουλου, Ὑπὸ Μιχαὴλ Καρατζᾶ, Πρώην κλητῆρος αὐτῆς, Ἐκ τοῦ Βιβλιοπωλείου Ἀνδρέου Κορομηλᾶ, Ἐν Ἀθήναις 1881. (Άπαντα, Γ΄ 88-110)]. [14] Δημοσιεύθηκε στὸ Ἡ Ἑλλὰς κατὰ τοὺς Ὀλυμπιακοὺς Ἀγῶνας τοῦ 1896. Πανελλήνιον Εἰκονογραφημένον Λεύκωμα, Καταστήματα «Ἀκροπόλεως» Β. Γαβριηλίδου, 214-217. (Άπαντα, Ε΄ 195-202) [15] Άλλωστε και τα λήμματα στο Λεξικὸν Ἐγκυκλοπαιδικόν, τόμος α´, Μπὰρτ καὶ Χὶρστ Ἐκδόται, Ἀθήνησι 1889-1890, τα λήμματα Ἀκαδημίαι και Ἀκαδημία Γαλλική, σσ. 380-381, είναι γραμμένα από τον Εμμ. Ροΐδη. (Δημοσιεύθηκαν και στην Εστία της 26.2.1899).

Τὸ Ἀρχεῖο Ροΐδη στὴ σαρκοφάγο τῆς Ἀκαδημίας

Σύνδεση