Διανοητὲς ἐχθροὶ τῆς διάνοιας

Τὰ σπασμένα αὐγὰ τὰ βλέπω. Τὴν ὀμελέτα δὲν βλέπω.Παναῒτ Ἰστράτι Δανείζομαι τὸν τίτλο «Διανοητὲς ἐχθροὶ τῆς διάνοιας» ἀπὸ τὸν Λέσεκ Κολακόφσκι, ἐπειδὴ ἀποδίδει μὲ τὸν ἁδρότερο τρόπο τὴν ἀντίφαση ποὺ διαπερνοῦσε τὴν σκέψη τῶν δυτικῶν στοχαστῶν ποὺ ἐπάλειψαν μὲ θεωρητικὴ αἴγλη τὴν θηριωδία τοῦ Στάλιν. Στὸ “Intellectuals against Intellect”[1], ἕνα πυκνὸ σχεδίασμα τῆς πορείας τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν ὕστερη ἀρχαιότητα ὣς τὰ νεώτερα χρόνια, ὁ Κολακόφσκι δείχνει ὅτι πάντα στὶς κρίσιμες μεταβατικὲς περιόδους ξεχώριζε μιὰ ὁμάδα στοχαστῶν ποὺ προσδοκοῦσε τὴν ἐπέλαση μιᾶς ἐξαγνιστικῆς βαρβαρότητας γιὰ νὰ σαρώσει τὰ συντρίμια τοῦ δικοῦ τους πεθαμένου κόσμου. Οἱ «συνοδοιπόροι» εἶναι ἡ τελευταία ἔκφανση αὐτῆς τῆς διαχρονικῆς τάσης. 1. Ἡ νόσος τῆς ἰδεοκρατίας Δὲν ἦταν ὅλοι τέτοιοι. Ἀλλὰ ἦταν μαχητικοὶ καὶ ἔδιναν τὸν τόνο στὴν δημόσια ζωὴ τῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀμερικῆς.[2] Δὲν ἦταν ἐνταγμένοι στὰ ΚΚ, οὔτε κὰν μαρξιστές. Καὶ ἀποτέλεσαν τὸν χορὸ τῶν ὑμνολόγων μιᾶς ἐγκληματικῆς τυραννίας, τοὺς λεγόμενους «συνοδοιπόρους». Τὸ φαινόμενο ἔγινε ἀντικείμενο ἐκτεταμένης ἱστορικῆς ἔρευνας τὰ τελευταῖα χρόνια. Μόνο τὴν δική μας διανόηση δὲν ἀπασχόλησε.[3] Παρ’ ἡμῖν ὁ σταλινισμὸς ἐξακολουθεῖ νὰ θεωρεῖται γενικῶς ὡς ἡ ἄρτια μορφὴ τοῦ προοδευτισμοῦ. Ἐξωτερικοὶ παράγοντες ποὺ ὤθησαν τοὺς «συνοδοιπόρους» πρὸς τὸν λενινοσταλινισμὸ ἦταν ἡ σφαγὴ τοῦ Μεγάλου Πολέμου, ἡ ἄνοδος τοῦ φασισμοῦ καὶ ἡ οἰκονομικὴ κατάρρευση τοῦ 1929. Φαινόταν νὰ εἶχε φθάσει τὸ τέλος τῆς ἀστικῆς δημοκρατίας τὴν στιγμὴ ποὺ ἀχνορόδιζε στὴ σοβιετικὴ Ρωσία ἡ Νέα Ἱερουσαλήμ. Ἡ σκοτεινὴ πραγματικότητα πίσω ἀπὸ τὸ ρόδινο αὐτὸ νεφέλωμα διαφαινόταν ἀπὸ τὴν ἀρχή. Οἱ δυτικοὶ ἀπολογητὲς ἐπέλεξαν ὅμως νὰ μὴν τὴν δοῦν. Ἐνίοτε ἀπὸ ἀφέλεια, καὶ μὲ τὴν αὐταπάτη ὅτι θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπηρεάσουν τὴν πορεία τῶν πραγμάτων.[4] Ἀλλὰ κάτω ἀπὸ τὴν ἀφέλεια, τὴν ματαιοδοξία καὶ τὰ γιγαντιαῖα τιρὰζ τῶν βιβλίων τους στὰ ρωσικὰ μὲ τὴν ἀντίστοιχη κερδοφορία, λειτουργοῦσε ἕνα βαθύτερο ψυχολογικὸ σύνδρομο. Ὁ Λέσεκ Κολακόφσκι τὸ ὀνομάζει «ἰδεοκρατία». Ἡ ἐπαγγελματικὴ παραμόρφωση τοῦ στοχαστῆ εἶναι ὅτι ζεῖ στὸ σύμπαν τῶν διαλογισμῶν του, καὶ ὅσο πιὸ ὑψιπετὲς τὸ τάλαντό του τόσο πιὸ ἑρμητικὸς ὁ ἐγκλεισμός. Δὲν πιστεύει αὐτὸ ποὺ βλέπει, ἀλλὰ βλέπει αὐτὸ ποὺ πιστεύει. Κάθε ἐμπειρικὸ γεγονὸς ποὺ δὲν ἐντάσσεται στὴν μήτρα τῶν ἰδεασμῶν του τὸ διαγράφει. Αὐτὴ ἡ «βούληση γιὰ πίστη» ποὺ εἶναι ἡ πηγὴ τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας γενικά, ὅπως εἶχε δείξει ὁ Οὐίλλιαμ Τζαίημς, ἐκφράσθηκε μὲ μιὰ γκροτέσκα μορφὴ τὴν δεκαετία τοῦ 1930 μὲ τὴν προσήλωση ἐμβληματικῶν δυτικῶν προσωπικοτήτων στὸν Στάλιν. 2. Μπολσεβικισμός, τρομοκρατία καὶ διανόηση Ἕνας ἱστοριογραφικὸς μύθος εἶναι ὅτι ἡ δεκαετία τοῦ 1920 στὴ Ρωσία ἦταν περίοδος ἐλεύθερου πολιτιστικοῦ πειραματισμοῦ. Ὅμως, ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τὸ Κόμμα ἐπιδίωξε νὰ ποδηγετήσει τὴν πνευματικὴ ζωή, μὲ τὸ Πολιτικὸ Γραφεῖο νὰ καταπιάνεται μὲ τὴν λογοκρισία τῶν θεατρικῶν παραστάσεων καὶ νὰ ἐπιβάλλει ποινὲς σὲ «ἀποκλίνοντες» συγγραφεῖς καὶ σκηνοθέτες.[5] Ὁ Λουνατσάρσκι στὰ γραπτά του ἐπιχειρηματολογοῦσε ὅτι ἡ προλεταριακὴ ἐξουσία ἔπρεπε νὰ ἀφήσει ἐλεύθερη τὴν ἔκφραση ὅλων τῶν αἰσθητικῶν τάσεων – χωρὶς βεβαίως στὴν πράξη νὰ ἀντιτάσσεται στὴν ἐντεινόμενη χειραγώγηση. Τὰ χρόνια τῆς ΝΕΠ ἐκδηλώθηκαν ὄντως πειραματικὲς ἀναζητήσεις ποὺ ἔθεταν μαχητικὰ τὸν ἑαυτό τους στὴν ὑπηρεσία τῆς «ἐπανάστασης», καὶ στὸν βαθμὸ αὐτὸ ἦταν ἀνεκτές. Μέχρι τὸ τέλος ὅμως τῆς δεκαετίας εἶχαν χάσει τὴν χρησιμότητά τους καὶ ἡ τέχνη μεταλλασσόταν σὲ πολιτικὴ προπαγάνδα. Οἱ αὐτοκτονίες τοῦ Γιεσένιν τὸ 1925 καὶ τοῦ Μαγιακόφσκι τὸ 1930 σημάδευαν τὴ διάλυση τοῦ ἀντικατοπτρισμοῦ τῆς πολιτιστικῆς ἐλευθερίας. Ἐκεῖνα τὰ χρόνια στήθηκαν οἱ καταπιεστικοὶ μηχανισμοὶ τοῦ ὁλοκληρωτικοῦ κράτους. Ἡ Τσεκά, ποὺ ἱδρύθηκε ὡς σῶμα «ἐκτάκτου ἀνάγκης» τοῦ ἐμφυλίου (ὅπως ἄλλωστε δηλώνει καὶ τὸ ὄνομά της), ἔγινε μόνιμος θεσμὸς ἀπὸ τὸ 1922. Διακλαδώθηκε σὲ ὅλη τὴν χώρα ὑπὸ τὴν ἐπωνυμία Γκεπεοὺ καὶ τῆς δόθηκαν δικαιοδοσίες ἐλέγχου κάθε πτυχῆς τῆς κοινωνικῆς ζωῆς. Ἔτσι ἡ «Κόκκινη Τρομοκρατία» ἐνσωματώθηκε ὡς μόνιμο δομικὸ στοιχεῖο τοῦ καθεστῶτος. Οἱ ὁδηγίες τοῦ Λένιν πρὸς τὸν κομισάριο τῆς Δικαιοσύνης γιὰ τὴν σύνταξη τοῦ νέου ποινικοῦ κώδικα ἦταν σαφεῖς: «Εἶναι ἀναγκαῖο νὰ διατυπωθεῖ μὲ τὴν μεγαλύτερη δυνατὴ εὐρύτητα τὸ ἄρθρο ποὺ ἀφορᾶ τὴν Τρομοκρατία, ἐπειδὴ μόνο ἡ ἐπαναστατικὴ κατανόηση τῆς δικαιοσύνης καὶ ἡ ἐπαναστατικὴ συνείδηση εἶναι δυνατὸν νὰ καθορίσουν τὶς συνθῆκες τῆς πρακτικῆς του ἐφαρμογῆς» (ἐπιστολὴ 17.5.1922). Μὲ ἄλλα λόγια δὲν ὑπάρχει κανένα νομικὸ ὅριο στὴ χρήση τῆς βίας, καὶ οἱ τσεκίστες εἶναι ἐλεύθεροι νὰ τὴν ἀσκοῦν κατὰ βούληση γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς συγκυρίας ἢ γιὰ νὰ ἐπιδεικνύουν τὴν «συνείδησή» τους. Ἡ καταστολὴ τῆς ἐξέγερσης τῶν ναυτῶν τῆς Κροστάνδης συνοδεύθηκε ἀπὸ τὴν ἀπαγόρευση τῶν τάσεων καὶ τῆς ἐλεύθερης συζήτησης μέσα στὸ κόμμα, τὴν κατάργηση τῆς αὐτονομίας τῶν συνδικάτων, ἱμάντων γιὰ τὴν ἐπιβολὴ τῶν κομματικῶν ἀποφάσεων στοὺς χώρους ἐργασίας, καὶ βεβαίως τὴν ἀπαγόρευση ὅλων τῶν κομμάτων ποὺ δὲν εἶχαν ἤδη τεθεῖ ἐκτὸς νόμου.[6] Ἡ διαφορὰ ἀνάμεσα στὸν Λένιν καὶ στὸν Στάλιν εἶναι ὅτι ὁ πρῶτος παραδεχόταν εὐθαρσῶς τὴν «ἀμείλικτη ταξικὴ τρομοκρατία» τῆς νέας ἐξουσίας, ἐνῶ ὁ δεύτερος ἀργότερα ἔλεγε ὅτι ἔστελνε τὰ θύματά του σὲ κατασκηνώσεις ἀθλοπαιδιῶν. Ἐπὶ Λένιν ἄρχιζαν καὶ οἱ διωγμοὶ κατὰ τῶν διανοουμένων στὰ πανεπιστήμια, στὶς ἐπαγγελματικὲς ἑνώσεις καὶ στὰ πολιτιστικὰ σωματεῖα.[7] Τὸ πρῶτο κύμα τῶν διωγμῶν αὐτῶν ἔγινε στὸ πλαίσιο μιᾶς σκευωρίας ποὺ ἔστησε ὁ ἀρχηγὸς τῆς Τσεκὰ Ντζερζίνσκι στὸ Πέτρογκραντ τὸ 1920. Μὲ πρόσχημα τὴν ἐξάρθρωση μιᾶς ἀνύπαρκτης «στρατιωτικῆς ὀργάνωσης» μοναρχικῶν συνελήφθησαν τότε ὀκτακόσιοι πανεπιστημιακοί, συγγραφεῖς καὶ διανοούμενοι ποὺ δὲν ἦταν προσκείμενοι στὸ καθεστώς. Περίπου ἑκατὸ ἐκτελέσθηκαν μὲ συνοπτικὲς διαδικασίες καὶ οἱ ὑπόλοιποι ἐξορίστηκαν στὶς ἐσχατιὲς τῆς χώρας. Ἀνάμεσα στοὺς δολοφονημένους ἦταν ὁ ποιητὴς Νικολάι Γκουμιλιώφ, ὁ πρῶτος ἀνδρας τῆς Ἄννας Ἀχμάτοβα καὶ πατέρας τοῦ γιοῦ της Λέβ,[8] ὁ ἡγέτης τοῦ κινήματος τοῦ Ἀκμεϊσμοῦ καὶ ἐπιφανὴς φυσιογνωμία τῆς λεγόμενης Ἀργυρῆς Ἐποχῆς τῆς ρωσικῆς λογοτεχνίας. Στὸ Ταξιδεύοντας: Ρουσία, στὴν μανιακὴ αὐτὴ δοξολογία τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ ποὺ ἀνυψώνει τὴν συντριβὴ τῆς προσωπικότητας κάτω ἀπὸ τὶς ἑρπύστριες τοῦ ἀπόλυτου κράτους, τὴν κατάλυση τῆς ἐλευθερίας τοῦ τύπου καὶ τῆς συνείδησης καὶ τὴν στρατιωτικοποίηση τῆς κοινωνικῆς ζωῆς σὲ Μεταφυσικὸ Πεπρωμένο τοῦ Ἀνθρώπου, ὁ Ν. Καζαντζάκης διαπράττει καὶ μιὰν ἄτιμη λαθροχειρία. Περιγράφοντας τὴ «λαμπρότερη μέρα» τῆς ζωῆς του, τὴν παρέλαση στὴν Κόκκινη Πλατεία γιὰ τὰ δεκάχρονα τοῦ Ὀχτώβρη, παραθέτει μερικοὺς στίχους τοῦ «λιγόχρονου ποιητῆ Νικολάι Γκουμιλιὼφ» γιὰ τὴ «νίκη καὶ τὴ δόξα» ποὺ ἀντηχοῦν ἀπὸ τὴν Ρωσία στὸν κόσμο «σὰν τὴ φωνὴ τοῦ Κυρίου στὴν ἔρημο».[9] Δὲν μᾶς ἐξηγεῖ ὅμως γιατὶ ὁ Γκουμιλιὼφ ἔμεινε «λιγόχρονος». Καὶ ἑρμηνεύει τὴ «δόξα καὶ τὴ νίκη» ποὺ ἀναφέρει ὁ ποιητὴς ὡς πολεμικὸ παιάνα ὑπὲρ τοῦ καθεστῶτος ποὺ τὸν δολοφόνησε… Πολλὰ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ ἐδῶ κανείς, ἀλλὰ δὲν γράφονται. Ἡ δεύτερη ἐκστρατεία γιὰ τὸ ξερίζωμα τῆς ἀνεξάρτητης διανόησης ἔγινε τὸ 1922 μὲ τὴν σύλληψη ἑκατοντάδων φιλοσόφων, ψυχολόγων καὶ κοινωνικῶν ἐπιστημόνων. Αὐτὴ τὴ φορὰ μὲ τὰ διαβόητα «πλοῖα τῶν φιλοσόφων» διακόσιοι ἐξορίσθηκαν στὴν Δύση, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ οἱ ἐπιφανεῖς φιλόσοφοι Μπερντιάεφ καὶ Σολοβιώφ, ὁ μεγάλος κοινωνιολόγος Πιτιρὶμ Σορόκιν, καὶ οἱ ὑπόλοιποι στὸ ἐσωτερικό. Ἀπαγορεύθηκαν ὅλες οἱ ἀνεξάρτητες ἐπαγγελματικὲς ἑνώσεις καὶ σωματεῖα ἐπιστημόνων, γιατρῶν, συγγραφέων κτλ. καθὼς καὶ τὰ περιοδικὰ ποὺ ἐξέδιδαν. Ἀπαγορεύθηκε ἐπίσης κάθε ἔκδοση καινούργιου περιοδικοῦ ἢ βιβλίου ποὺ δὲν εἶχε τὴν ἔγκριση τῆς Γκλαβλὶτ (τῆς «Γενικῆς Διεύθυνσης γιὰ τὴν προστασία τῶν κρατικῶν μυστικῶν στὸν Τύπο»), τοῦ νεοϊδρυμένου ὀργανισμοῦ γιὰ τὴν λογοκρισία. Οἱ ἐκτελέσεις καὶ οἱ ἐκτοπίσεις ἔπαυσαν προσωρινὰ μέχρι τὸ 1930 – οἱ αὐτοκτονίες βέβαια ὅπως εἴδαμε ἦταν ἐλεύθερες. Ὅμως τὸ θεσμικὸ πλαίσιο γιὰ τὴν κομματικὴ ὑποδούλωση τῆς πολιτιστικῆς ζωῆς ἦταν ἐν ἐνεργεία. Τὰ ἐργαλεῖα ποὺ χρησιμοποίησε ἀργότερα ὁ Στάλιν ἦταν ἀπὸ νωρὶς στὴ θέση τους. Ἡ κατρακύλα στὸν ὁλοκληρωτισμὸ διαπιστώθηκε καὶ στηλιτεύθηκε ἀπὸ προσωπικότητες στρατευμένες στὸν ἀγώνα γιὰ τὸν κομμουνισμό. Ἀπὸ τὸ βῆμα τῆς Νέας Ζωῆς ποὺ ἐξέδιδε τὸ 1917-18 στὸ Πέτρογκραντ, ὁ Μαξὶμ Γκόρκι ἀναδείχθηκε σὲ σφοδρὸ ἐπικριτὴ τῆς νέας ἐξουσίας. Τὸ κύρος του ἦταν ὑψηλὸ λόγω τῶν παλαιῶν του δεσμῶν μὲ ἐπιφανεῖς μπολσεβίκους καὶ τὸν Λένιν προσωπικά. Στὶς παραμονὲς τοῦ ὀκτωβριανοῦ πραξικοπήματος προειδοποιοῦσε: «Κυκλοφοροῦν φῆμες ὅτι κάποια “ἐνέργεια τῶν Μπολσεβίκων” θὰ λάβει χώρα στὶς 20 Ὀκτωβρίου. ... Αὐτὸ σημαίνει ξανὰ φορτηγὰ γεμᾶτα μὲ ἀνθρώπους ποὺ κραδαίνουν τουφέκια καὶ ρεβόλβερ τρέμοντας ἀπὸ φόβο –καὶ τὰ τουφέκια αὐτὰ θὰ πυροβολοῦν προθῆκες καταστημάτων, ἀνθρώπους, ὁτιδήποτε. … Ὅλα τὰ σκοτεινὰ ἔνστικτα τοῦ πλήθους ἐρεθισμένα ἀπὸ τὴν ἀποδιοργάνωση τῆς ζωῆς καὶ ἀπὸ τὰ ψέματα καὶ τὴν βρωμιὰ τῶν πολιτικῶν θὰ φουντώσουν καὶ θὰ καπνίζουν, δηλητηριάζοντάς μας μὲ θυμό, μίσος καὶ ἐκδίκηση. Οἱ ἄνθρωποι θὰ σκοτώνουν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον ἀνίκανοι νὰ συγκρατήσουν τὴν δική τους ζωώδη ἠλιθιότητα. Ἕνα ἄτακτο πλῆθος ποὺ δὲν καταλαβαίνει τί θέλει θὰ χυθεῖ στοὺς δρόμους καὶ μὲ αὐτὸ σὰν προκάλυμμα τυχοδιῶκτες, κλέφτες καὶ ἐπαγγελματίες δολοφόνοι θὰ ἀρχίσουν νὰ “δημιουργοῦν τὴν ἱστορία τῆς ρώσικης ἐπανάστασης”».[10] Λίγες μέρες μετὰ τὴν κατάληψη τῆς ἐξουσίας ἀπὸ τὸν Λένιν ἔγραφε: «Ὁ Βλαντίμιρ Λένιν ἐπιβάλλει τὴν σοσιαλιστικὴ τάξη στὴ Ρωσία μὲ τὴν μέθοδο τοῦ Νετσάγιεφ: πρόσω ὁλοταχῶς μέσα στὸν βοῦρκο. … Ὁ Λένιν καὶ ὁ Τρότσκυ ἀτιμάζουν ἐν ψυχρῶ τὴν ἐπανάσταση καὶ ἀτιμάζουν τὴν ἐργατικὴ τάξη ἀναγκάζοντάς την νὰ διαπράξει αἱματηρὲς σφαγὲς καὶ ὑποκινώντας ὠμότητες καὶ τὴν σύλληψη ἐντελῶς ἀθώων ἀνθρώπων. … Ἀπειλώντας μὲ πείνα καὶ βία ὅλους ὅσους διαφωνοῦν μὲ τὸν δεσποτισμὸ τοῦ Λένιν καὶ τοῦ Τρότσκυ, οἱ “ἡγέτες” αὐτοὶ δικαιολογοῦν τὸν δεσποτισμὸ τῆς ἐξουσίας ἐναντίον τοῦ ὁποίου οἱ καλύτερες δυνάμεις τῆς χώρας πολέμησαν γιὰ τόσα ὀδυνηρά χρόνια».[11] Ὁ Γκόρκι γνώριζε τὸν Λένιν καλὰ καὶ γι’ αὐτὸ τὸ πορτραῖτο ποὺ φιλοτεχνεῖ εἶναι αἰχμηρό: «Ὁ Λένιν φυσικὰ εἶναι ἄνθρωπος μὲ ἐξαιρετικὴ δύναμη. … Εἶναι ἄνθρωπος μὲ ταλέντο, διαθέτει ὅλες τὶς ἀρετὲς ἑνὸς “ἡγέτη”, ἀλλὰ ἐπίσης τὴν ἔλλειψη ἠθικῆς ποὺ εἶναι ἀναγκαία γιὰ τέτοιο ρόλο, καθὼς καὶ μιὰν ἐντελῶς ἀνελέητη διάθεση, ἀντάξια ἑνὸς ἀριστοκράτη, ἀπέναντι στὶς ζωὲς τῶν λαϊκῶν μαζῶν. … Ὁ Λένιν εἶναι ἡγέτης καὶ Ρῶσος εὐγενὴς ταυτόχρονα, μὲ ἀρκετὰ ψυχολογικὰ χαρακτηριστικὰ ἐκείνης τῆς πεθαμένης τάξης, καὶ συνεπῶς θεωρεῖ δικαίωμά του νὰ κάνει πάνω στὸν ρωσικὸ λαὸ ἕνα σκληρὸ πείραμα ποὺ εἶναι ἐξ ἀρχῆς καταδικασμένο σὲ ἀποτυχία. … Ἡ ἀναπόφευκτη τραγωδία δὲν ταράζει τὸν Λένιν, τὸν δοῦλο τοῦ δόγματος, καὶ τοὺς ὑποτακτικούς του, τοὺς δούλους του. Ἡ ζωὴ σὲ ὅλη της τὴν περίπλοκη ὑφή της εἶναι ἄγνωστη στὸν Λένιν, δὲν γνωρίζει τὶς λαϊκὲς μάζες, δὲν ἔχει ζήσει μαζί τους. Ἀλλὰ ἀπὸ τὰ βιβλία ἔμαθε καλὰ πῶς νὰ κάνει τὶς μάζες αὐτὲς νὰ σηκώνονται στὰ δύο πισινά τους πόδια καὶ πῶς –τὸ εὐκολότερο ἀπ’ ὅλα‒ νὰ ἐξάπτει τὰ ἔνστικτά τους. … Ἐργάζεται ὅπως ἕνας χημικὸς στὸ ἐργαστήριό του, μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι ὁ χημικὸς χρησιμοποιεῖ νεκρὴ ὕλη καὶ ἡ δουλειά του ἀποφέρει πολύτιμα ἀποτελέσματα γιὰ τὴν ἀνθρώπινη ζωή. Ὁ Λένιν ἀντίθετα δουλεύει μὲ ζωντανὰ ὑλικὰ καὶ ὁδηγεῖ τὴν ἐπανάσταση στὴν καταστροφή, … ἕνα πείραμα ποὺ θὰ καταστρέψει τὶς καλύτερες δυνάμεις τῶν ἐργατῶν».[12] Ὁ Γκόρκι καταδίκαζε τὴν περιφρόνηση τῶν μπολσεβίκων γιὰ τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα καὶ τὴν ἐλευθερία τῆς ἔκφρασης, καὶ πίστευε ὅτι ἡ ἐξουσία τους θὰ κατέστρεφε τὸν πολιτισμὸ στὴ Ρωσία. Ἡ ἐπανάστασή τους δὲν ἦταν ἕνα «πανηγύρι τῶν λαῶν» ὅπως τὴν ὀνόμαζε ἡ Πράβδα, «[ἀ]λλὰ ἕνα πανηγύρι ὅπου ὁ δεσποτισμὸς τῶν ἀμόρφωτων μαζῶν θὰ πανηγυρίσει μιὰ εὔκολη νίκη καὶ ‒ὅπως πρίν, ὅπως πάντα‒ ἡ ἀνθρώπινη προσωπικότητα θὰ καταπιέζεται. … Ὅποιος κι ἂν ἔχει στὰ χέρια του τὴν ἐξουσία, ἐγὼ διατηρῶ τὸ ἀνθρώπινο δικαίωμά μου νὰ τὴν ἐπικρίνω».[13] Καθὼς περνάει ὁ καιρὸς ἡ κριτική του γιὰ τοὺς νέους κυρίαρχους γίνεται ὅλο καὶ πιὸ ὀργισμένη: «Τὰ ξαναμμένα ἔνστικτα αὐτῶν τῶν ἀγράμματων μαζῶν βρῆκαν τὰ φερέφωνα τοῦ ζωώδους ἀναρχισμοῦ τους, καὶ αὐτοὶ οἱ ἡγέτες τῶν ἐξεγερμένων Φιλισταίων ἐφαρμόζουν τώρα ὅπως βλέπουμε τὶς ἄθλιες ἰδέες τοῦ Προυντόν, καὶ ὄχι τοῦ Μάρξ, ἐπιβάλλουν τὸν Πουγκατσωφισμὸ[14] καὶ ὄχι τὸν σοσιαλισμό, καὶ προπαγανδίζουν ἕναν γενικὸ ἐξισωτισμὸ πρὸς τὰ κάτω βασισμένο στὴν ἠθικὴ καὶ ὑλικὴ πενία. … Ἕνα πλῆθος ἀπατεώνων κάθε λογῆς, πρώην ἐνεργούμενων τῆς τσαρικῆς μυστικῆς ἀστυνομίας, ἔχουν γίνει δεκτοὶ στοὺς κόλπους ἐκείνων ποὺ ἐκφράζουν δῆθεν “τὴν βούληση τοῦ ἐπαναστατικοῦ προλεταριάτου”. … Ἔτσι σπιλώνονται οἱ σημαῖες τῆς ἐργατικῆς τάξης, ἔτσι διαφθείρεται τὸ προλεταριάτο. … Δὲν εἶναι τὰ πάντα ἁπλῶς πολιτική, εἶναι ἀνάγκη νὰ διατηρήσουμε κάποια συνείδηση, κάποια ἀνθρώπινα αἰσθήματα».[15] Καὶ παρακάτω μὲ ἀμείωτη ἔνταση: «Ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὴν ἴδια φτηνὴ ἀξία ὅπως πρίν. … Οἱ “νέες ἀρχές” εἶναι τὸ ἴδιο ἄξεστες ὅπως πρίν, καὶ μὲ λιγότερη πρόφαση εὐγένειας. Στὰ ἀστυνομικὰ τμήματα οὐρλιάζουν καὶ χτυποῦν κάτω τὰ πόδια τους ὅπως πρίν. Καὶ δωροδοκοῦνται ἀκριβῶς ὅπως καὶ οἱ παλιότεροι γραφειοκράτες, καὶ σπρώχνουν κοπάδια ἀνθρώπων στὴ φυλακή. … Δὲν ὑπάρχει πιὸ θανάσιμο δηλητήριο ἀπὸ τὴν ἐξουσία πάνω στοὺς ἀνθρώπους. Πρέπει νὰ τὸ κρατήσουμε αὐτὸ στὸν νοῦ μας γιὰ νὰ μὴν μᾶς δηλητηριάσει ἡ ἐξουσία, γιὰ νὰ μὴν μᾶς κάνει κανίβαλους πολὺ πιὸ ἀπαίσιους ἀπὸ ἐκείνους ποὺ πολεμούσαμε σ’ ὅλη μας τὴ ζωή».[16] Δυστυχῶς ὁ κανιβαλισμὸς ἦταν τὸ μέλλον γιὰ τὴν χώρα του. Ἀκόμα καὶ μὲ τὴν κυριολεκτικὴ ἔννοια, ὅπως στὸν λιμὸ τῆς Οὐκρανίας. Τὸν Γκόρκι ἐξόργιζαν ἰδίως οἱ διωγμοὶ τῶν διανοουμένων. Γιὰ νὰ προστατεύσει τοὺς χειμαζόμενους ὁμότεχνούς του ὀργάνωσε δίκτυα ἀλληλοβοήθειας καὶ προσπάθησε νὰ σώσει πολλοὺς ἀπὸ τὰ νύχια τῆς Τσεκά. Συνάντησε τὸν Λένιν γιὰ νὰ σώσει τὸν Γκουμιλιώφ, ἀλλὰ ἡ ἐκτέλεση εἶχε γίνει πρὶν προλάβει νὰ ἐπιστρέψει στὸ Πέτρογκραντ. Ὁ Λένιν ἀπηύδησε μὲ τὴν δραστηριότητα αὐτὴ καὶ τοῦ μήνυσε νὰ πάψει νὰ ὑπερασπίζεται παρακμιακοὺς γραφιάδες. Ἡ Νέα Ζωὴ ἀπαγορεύθηκε τὸ 1918 καὶ ὁ Γκόρκι ἀναγκάσθηκε νὰ ἐξορισθεῖ στὴν Ἰταλία τὸ 1921. Τὰ ἄρθρα τῆς Νέας Ζωῆς ἀπ’ ὅπου παραθέσαμε παραπάνω συγκεντρώθηκαν σὲ μιὰ συλλογὴ μὲ τίτλο Ἀνεπίκαιροι στοχασμοί, ποὺ βέβαια δὲν δημοσιεύθηκε ποτὲ στὴν Ρωσία. Εἶναι θλιβερὸ ὅτι ὅταν ὁ ἡλικιωμένος καὶ ἄρρωστος Γκόρκι ἐπέστρεψε ὁριστικὰ στὴν ΕΣΣΔ τὸ 1932 ἐσπίλωσε τὸν ἑαυτό του χειροκροτώντας τώρα τὸν σταλινικὸ παροξυσμὸ τῆς κακουργίας ποὺ μὲ τόση ἠθικὴ ὀξυδέρκεια καὶ εὐγλωττία εἶχε καταγγείλει στὶς ἀπαρχές της. Ὑπὸ τὴν δική του ἀρχισυνταξία ἐκδόθηκε τὸ 1933 μιὰ συλλογὴ κειμένων ποὺ ἐξυμνοῦσε ὡς μέγα σοσιαλιστικὸ ἐπίτευγμα τὴν διώρυγα ποὺ ἕνωνε τὴν Βαλτικὴ μὲ τὴν Λευκὴ Θάλασσα. Γιὰ τὸ ἔργο αὐτό, ποὺ ἀποδείχθηκε καὶ οἰκονομικὰ ἄχρηστο, χρησιμοποιήθηκαν οἱ φυλακισμένοι τῶν Γκουλὰγκ τῆς Καρελίας, χιλιάδες ἀπὸ τοὺς ὁποίους πέθαναν. Ἡ μαζικὴ αὐτὴ δολοφονία ὑμνήθηκε ἀπὸ τὸν Γκόρκι ὡς πρότυπο ἐγχείρημα γιὰ τὴν «σοσιαλιστικὴ ἐπανεκπαίδευση» ἐγκληματιῶν μέσα ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ ἐργασία… Σὲ παρόμοια συμπεράσματα μὲ τὸν Γκόρκι τῶν Ἀνεπίκαιρων στοχασμῶν κατέληγε καὶ ἡ Ρόζα Λούξεμπουργκ.[17] Ἐπαινοῦσε καταρχὴν τὴν τόλμη τῶν μπολσεβίκων νὰ κάνουν πράξη τὶς μαρξιστικὲς ἰδέες, σὲ ἀντιπαραβολὴ μὲ τὴν ρητορικὴ καὶ μόνο ἐπαναστατικότητα τῶν γερμανῶν σοσιαλδημοκρατῶν. Ἐπέκρινε ὅμως τὴν κατάργηση τῆς δημοκρατίας, «τὴν καταστολὴ τῆς δημόσιας ζωῆς» ὅπως τὴν ὀνομάζει, καὶ τὴν συστηματικὴ χρήση τῆς τρομοκρατίας. Οἱ μαρξιστὲς ἀπέρριπταν ἀνέκαθεν τὸν τρόμο ὡς πολιτικὸ μέσο. Ὑπὸ συνθῆκες ἐμφυλίου εἶναι κατανοητὴ ἀσφαλῶς ἡ προσωρινὴ περιστολὴ τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν. Ὅμως οἱ μπολσεβίκοι μετέτρεψαν τὴν τρομοκρατία σὲ θεωρητικὴ ἀρχὴ ἐνσωματώνοντάς την στὴν ἔννοια τῆς προλεταριακῆς ἐξουσίας. Ὁ τρόμος ἁπλῶς ἐκβιάζει μιὰν ἐξωτερικὴ συμμόρφωση μὲ τὴν σοσιαλιστικὴ νομιμότητα. Μόνο ἡ δημόσια ἐλευθερία καὶ ἡ ἀπρόσκοπτη ἔκφραση ὅλων τῶν ἀπόψεων παράγει συνειδητὲς συναινέσεις. Μὲ τὴν διάλυση τῆς Συντακτικῆς, τὴν ἀπαγόρευση ὅλων τῶν κομμάτων καὶ τοῦ Τύπου τους οἱ μπολσεβίκοι ἔκαναν ἀδύνατη μιὰ προλεταριακὴ δημοκρατία ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὰ κάτω, ἀπὸ τὴν ἀνεμπόδιστη ροὴ μιᾶς συλλογικῆς βούλησης ποὺ δὲν ἐνοικεῖ σὲ μιὰ κλειστὴ κομματικὴ ἡγεσία, ἀλλὰ διαμορφώνεται μέσα ἀπὸ συνεχὴ διαλεκτικὴ ἀντιπαράθεση πολλῶν κοινωνικῶν ὑποκειμένων. Ὁ σοσιαλισμὸς δὲν ἐπιβάλλεται δι’ ἀναγκαστικῶν νόμων ἐκ τῶν ἄνω. Ἡ πολιτικὴ ἐλευθερία, ἡ πολλαπλότητα τῶν αὐτόνομων ὀργανωτικῶν μορφῶν ποὺ γεννάει ἡ κοινωνικὴ ζωὴ καὶ τῶν ἑτερόκλητων κοσμοθεωρήσεων ποὺ παράγουν, εἶναι τὸ ὀξυγόνο τῆς ἐργατικῆς δημοκρατίας. Καὶ ἐδῶ ἡ Λούξεμπουργκ διατυπώνει τὴν διάσημη ἀπόφανσή της: «Ἐλευθερία μόνο γι’ αὐτοὺς ποὺ ὑποστηρίζουν τὴν κυβέρνηση, μόνο γιὰ τὰ μέλη ἑνὸς κόμματος, ὅσο πολυάριθμα κι ἂν εἶναι αὐτά, δὲν εἶναι σὲ καμιὰ περίπτωση ἐλευθερία. Ἐλευθερία εἶναι πάντα καὶ ἀποκλειστικὰ ἐλευθερία γιὰ ἐκεῖνον ποὺ σκέφτεται διαφορετικά. Κι αὐτὸ ὄχι ἐξαιτίας κάποιας φανατικῆς ἰδέας τῆς δικαιοσύνης, ἀλλὰ ἐπειδὴ ὁτιδήποτε εἶναι διδακτικό, ἐνάρετο καὶ ἐξαγνιστικὸ στὴν πολιτικὴ ἐλευθερία ἐξαρτᾶται ἀπὸ αὐτὸ τὸ οὐσιῶδες χαρακτηριστικό, καὶ ἡ ἀποτελεσματικότητά της ἐξαφανίζεται ὅταν ἡ “ἐλευθερία” γίνεται εἰδικὸ προνόμιο γιὰ λίγους. … Ἡ δημόσια ζωὴ τῶν χωρῶν μὲ περιορισμένη ἐλευθερία εἶναι τόσο φτωχή, τόσο ἐξαθλιωμένη, τόσο ἀνελαστική, τόσο στείρα, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἡ κατάλυση τῆς δημοκρατίας φράζει ὅλες τὶς ζωτικὲς πηγὲς τοῦ πνευματικοῦ πλούτου καὶ τῆς προόδου».[18] Οἱ μαρξιστὲς ἦταν πάντα ἐπικριτὲς τῆς ἀστικῆς δημοκρατίας, ἐπειδὴ τὰ δικαιώματα ποὺ θεωρητικὰ ἀναγνώριζε σὲ ὅλους ἦταν ἀνενεργὰ στὴν πράξη λόγω τῆς ἐπικυριαρχίας στὴν πολιτικὴ μιᾶς οἰκονομικῆς ὀλιγαρχίας. Αὐτὸ ὅμως δὲν συνιστᾶ γιὰ τὴν Λούξεμπουργκ ἐπιχείρημα κατὰ τῶν συνταγματικῶν δικαιωμάτων καὶ ἐλευθεριῶν καθαυτῶν. Ἡ θεμελίωση τῆς ἐργατικῆς ἐξουσίας, ἀντίθετα, εἶναι προϋπόθεση γιὰ τὴν οὐσιαστικὴ ἐνεργοποίηση τῶν δικαιωμάτων αὐτῶν. Ἡ ἀπελευθέρωση τῶν ἐργατῶν διαποτίζει τοὺς ἀντιπροσωπευτικοὺς θεσμοὺς μὲ μιὰ καινοφανῆ συλλογικὴ δημιουργικότητα καὶ εὐθύνη, καθιστώντας τους ἔτσι γνήσιους ἐκφραστὲς τῆς κοινωνικῆς πλειοψηφίας. Τὸ καθεστὼς τοῦ Λένιν ἀντιτίθεται στὸν πυρήνα τῆς μαρξιστικῆς θεωρίας, γιατὶ τὰ μέσα ποὺ χρησιμοποιεῖ βραχυκυκλώνουν διὰ παντὸς τὴν ἐλεύθερη δημοσιότητα. Κρατικὴ ἐποπτεία δὲν σημαίνει ὑποδούλωση τῆς κοινωνικῆς ζωῆς στὸ κράτος: «’Αναγκαστικοί νόμοι, δικτατορικὴ ἰσχὺς τοῦ ἐπιστάτη στὸ ἐργοστάσιο, δρακόντειες ποινές, κυβερνητικὴ ἐξουσία βασισμένη στὸν τρόμο ‒ ὅλα αὐτὰ εἶναι προσωρινὰ ἀναλγητικά. Ὁ μόνος τρόπος γιὰ τὴν κοινωνικὴ ἀναγέννηση εἶναι τὸ σχολεῖο τῆς δημόσιας ζωῆς, ἡ πιὸ ἀπεριόριστη, ἡ πιὸ πλατιὰ δημοκρατία καὶ κοινὴ γνώμη. … Χωρὶς γενικὲς ἐκλογές, χωρὶς ἀπεριόριστη ἐλευθερία τοῦ τύπου καὶ τῶν συναθροίσεων, χωρὶς τὸν ἐλεύθερο ἀνταγωνισμὸ τῶν ἀπόψεων ἡ ζωὴ πεθαίνει σὲ κάθε δημόσιο θεσμό, γίνεται ἁπλῶς ἕνα ὁμοίωμα ζωῆς, ὅπου μόνο ἡ γραφειοκρατεία ἐπιζεῖ ὡς τὸ ἐνεργὸ στοιχεῖο. … Ἡ δημόσια ζωὴ σταδιακὰ κοιμᾶται … (γίνεται) μιὰ δικτατορία βεβαίως, ἀλλὰ ὄχι ἡ δικτατορία τοῦ προλεταριάτου, ἀλλὰ ἡ δικτατορία μιᾶς χούφτας πολιτικῶν, μιὰ δικτατορία μὲ τὴν πλήρη ἀστικὴ ἔννοια. … Καὶ μποροῦμε νὰ πᾶμε παραπέρα: τέτοιες συνθῆκες ἀναπόφευκτα ὁδηγοῦν στὴν ἀποκτήνωση τοῦ δημόσιου βίου, δηλαδὴ σὲ δολοφονίες, τὴν ἐκτέλεση ὁμήρων καὶ παρόμοια».[19] Κι ἔτσι μιὰ ἀτόφια ἐπανάστατικὴ συνείδηση ‒τὴν παραμονὴ τῆς θυσίας της γιὰ τὰ ὁράματα ποὺ τὴν φλόγιζαν‒ εἶχε διαβλέψει μὲ ὀξύτητα τὴν παρέκκλιση ἀπὸ τὰ μαρξιστικὰ ἰδεώδη ποὺ ἦταν ὁ λενινισμὸς καὶ τὶς φρικτὲς μακροπρόθεσμες συνέπειές του. 3. «Μεσάνυχτα στὸν αἰώνα»[20]: Ἡ κομμουνιστικὴ κριτικὴ τοῦ σταλινισμοῦ Ἀπὸ τὸ στόμα ἐπαναστατῶν διανοητῶν ἔμαθε ὁ κόσμος ἀργότερα καὶ τὶς ἀνατριχιαστικὲς λεπτομέρειες τῆς σταλινικῆς θηριωδίας. Ὁ Βικτὸρ Σέρζ, ὁ Μπορὶς Σουβαρὶν καὶ ὁ Παναῒτ Ἰστράτι ἔδειξαν ὅτι ὑπῆρχε καὶ ἕνας κομμουνισμὸς ὡς ἐπαναβεβαίωση τῶν ὑψηλότερων ἀξιῶν τοῦ ἀνθρωπισμοῦ. Ὁ Σουβαρὶν ἦταν ὁ ἱδρυτὴς τοῦ Γαλλικοῦ ΚΚ τὸ 1920, καὶ μέλος τῆς γραμματείας τῆς Κομιντέρν. Ὁ Σέρζ, ἀναρχικὸς ἀγωνιστὴς στὴν Γαλλία καὶ στὴν Ἱσπανία, προσχώρησε στοὺς μπολσεβίκους μετὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴ Ρωσία τὸ 1918 καὶ ἔγινε καὶ αὐτὸς κεντρικὸ στέλεχος τῆς Κομιντέρν. Καὶ οἱ δύο προσχώρησαν στὴν Ἀριστερὴ Ἀντιπολίτευση μετὰ τὸ 1924. Ἔζησαν τοὺς διωγμοὺς ποὺ ἐξαπέλυσε ἡ ἀνερχόμενη σταλινικὴ φράξια καὶ τὸν ἀνήθικο καιροσκοπισμὸ τοῦ κομματικοῦ ἱερατείου ποὺ στήριξε τὸν γεωργιανὸ δήμιο πρὶν ἐξοντωθοῦν καὶ αὐτοὶ μὲ τὴ σειρά τους. Τὰ μυθιστορήματα τοῦ Σὲρζ περιγράφουν τὰ μαρτύρια τῶν ἁγνῶν ἰδεολόγων στὰ στρατόπεδα τοῦ Στάλιν (ἦταν κι ὁ ἴδιος ἕνας ἀπ’ αὐτούς). Ἀλλὰ ἐκφράζουν καὶ τὴν βεβαιότητα ὅτι μέσα ἀπὸ τὰ ἀποκαΐδια τῆς τυραννίας θὰ ξεπηδήσει πάλι ἡ ἰδέα τοῦ σοσιαλισμοῦ τῆς τιμιότητας καὶ τῆς ἀνθρωπιᾶς. Ὁ Στάλιν τοῦ Σουβαρὶν εἶναι μιὰ ἀκτινογραφία τῆς ἐξαθλίωσης τῆς κοινωνίας κάτω ἀπὸ μιὰ ἐξουσία ποὺ κυβερνάει μὲ ἀκρότατη βία καὶ καλύπτει τὰ ἐγκλήματά της μὲ τὸ ἀχαλίνωτο προπαγανδιστικὸ ψεῦδος. Πρόκειται γιὰ μιὰ κοινωνιολογία τοῦ συστημικοῦ τρόμου[21] – τὸ καλύτερο ἀντίδοτο στὴν ἀηδιαστικὴ ἁγιογραφία τοῦ Μπαρμπύς. Λέει ὁ Σουβαρίν: «Τὸ σοβιετικὸ σύνταγμα, ἡ νόμιμη ἔκφραση τῆς δικτατορίας τοῦ προλεταριάτου, εἶναι ἕνα ἀνατρεπτικὸ κείμενο στὴν σημερινὴ ΕΣΣΔ. Πολλὲς χιλιάδες κομμουνιστῶν καὶ ἄλλων ἐπαναστατῶν βρίσκονται τώρα μέσα στὶς φυλακές, τὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως καὶ τοὺς τόπους ἐξορίας, ἐπειδὴ ἐπικαλέσθηκαν τὶς συνταγματικὲς ἀρχὲς καὶ ἐπειδὴ διεκδίκησαν τὰ δικαιώματα τοῦ πολίτη ποὺ τὸ σύνταγμα τοὺς ἀναγνωρίζει. Δὲν εἶναι τὸ πρῶτο ἱστορικὸ παράδειγμα ἑνὸς συντάγματος ποὺ δὲν τὸ σέβονται ἐκεῖνοι ποὺ εἶναι ἐπιφορτισμένοι μὲ τὴν ἐφαρμογή του. Πρόκειται ὅμως ἀσφαλῶς γιὰ τὴν μοναδικὴ περίπτωση συντάγματος ποὺ δὲν ἔχει τίποτε τὸ κοινὸ μὲ τὸ καθεστὼς τοῦ ὁποίου τοὺς θεσμοὺς ὑποτίθεται ὅτι καθορίζει».[22] Καὶ ὁ Σὲρζ καὶ ὁ Σουβαρὶν χρησιμοποιοῦν τὸν ὅρο ὁλοκληρωτισμὸς γιὰ τὸ σοβιετικὸ καθεστὼς καὶ ἀναγνωρίζουν τὶς ρίζες τοῦ σταλινισμοῦ στὴν σκέψη καὶ τὴν πολιτεία τοῦ Λένιν. Καὶ οἱ δύο δὲν δίστασαν νὰ διαρρήξουν τὶς σχέσεις τους μὲ τὸν Τρότσκυ, ὅταν διαπίστωσαν ὅτι ἔμενε πιστὸς στὴν ὁλοκληρωτικὴ παρακαταθήκη τοῦ λενινισμοῦ καὶ στὴ σταλινικὴ Ρωσία ἔβλεπε μόνο ἕνα «ἐκφυλισμένο» ἐργατικὸ κράτος. Καὶ οἱ δυὸ κατανοοῦσαν ὅτι ὁ ἀγώνας τοῦ μέλλοντος θὰ εἶναι γιὰ τὴν οὐσιαστικὴ δημοκρατία καὶ τὴν αὐτονομία τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν, πέρα ἀπὸ τὰ ἀπαρχαιωμένα στερεότυπα τῆς ταξικῆς πάλης καὶ τῆς βίαιης ἐπανάστασης.[23] Προϋπόθεση γιὰ τὴν ἐπιτυχία του εἶναι τὸ ξερίζωμα ἀπὸ τὴν ἀριστερὰ κάθε ἴχνους ἀπὸ τὴν ὁλοκληρωτικὴ νοοτροπία καὶ πρακτική. Ὁ Παναῒτ Ἰστράτι ἦταν φίλος καὶ συναγωνιστής τους. Τὸ Πρὸς τὴν ἄλλη φλόγα ἦταν ἕνα συλλογικὸ ἔργο τῶν τριῶν ποὺ ἐκδόθηκε μὲ τὸ ὄνομά του, ἀλλὰ τὸ δεύτερο καὶ τρίτο μέρος ἦταν γραμμένα ἀπὸ τὸν Σουβαρὶν καὶ τὸν Σέρζ. Ὁ Ἰστράτι ἔζησε τὴν δυστυχία τῶν ἀνθρώπων τοῦ μόχθου καὶ τὸ λογοτεχνικό του ἔργο ἐκφράζει μὲ σκληρὴ ἀμεσότητα τὸν πόνο καὶ τὰ βάσανά τους. Ἔγινε μπολσεβίκος ἐπειδὴ ἀπὸ τὴν ἀρχὴ μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του πονοῦσε μὲ τὸν πόνο τοῦ διπλανοῦ του. Πίστεψε ὅτι ὁ κομμουνισμὸς εἶχε πρῶτο καὶ ὕστατο σκοπὸ νὰ γιατρέψει τὴν δυστυχία του καὶ νὰ ἀνυψώσει πνευματικὰ τὸν μικρό, ἀνώνυμο ἄνθρωπο τῆς δουλειᾶς. Καὶ ὅταν διαπίστωσε ὅτι τὸ σοβιετικὸ κράτος ἦταν μιὰ τυραννικὴ μηχανὴ ποὺ τὸν εἶχε συνθλίψει, διαλάλησε αὐτὸ ποὺ εἶδε. Επιλέγοντας σημείο για την τοποθέτηση του μνημείου του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι, Μόσχα 1958. Φωτ. Ντµίτρι Μπάλτερµαντς. Αὐτὸ ποὺ εἶδε ὁ Ἰστράτι δὲν τὸ εἶδε ὁ Ν. Καζαντζάκης. Ὁ Ἰστράτι ἔψαχνε πίσω ἀπὸ τὰ κομματικὰ προπετάσματα: savoir reconnaître les réalités sous le voile rouge des apparences. Ἄνοιγε τὴν πόρτα του σ’ αὐτοὺς τοὺς μικροὺς ἀνθρώπους καὶ τοὺς ἄκουγε νὰ διηγοῦνται τὴ δυστυχία τῆς ζωῆς τους. Ὁ γιὸς τῆς πλύστρας καὶ τοῦ λαθρέμπορου ταυτιζόταν μαζί τους γιατὶ ποτὲ δὲν εἶχε ξεχάσει τὴν τάξη του, γιατὶ τὰ βάσανά τους τὰ εἶχε ζήσει κι ὁ ἴδιος. Ὁ Καζαντζάκης παθιαζόταν γιὰ τὸν «Ἄθρωπο» καὶ ἀδιαφοροῦσε γιὰ τοὺς ζωντανοὺς ἀνθρώπους. Μετεωριζόταν ἐκστατικὰ σὲ μονὲς οὐράνιες. Τὸν «γήτευε» ἡ Κόκκινη Ἰδέα, αὐτὸ τὸ ἐκτόπλασμα τῆς θεολογικῆς του φαντασίας. Ὁ κομμουνισμός του ἦταν ἕνα σούφικο κάρωμα – γιὰ νὰ μιλήσουμε τὴν Καζαντζακική ἀργκό. «Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς καρδιὰ εἶναι ἕνας νεκρὸς ποὺ ἐμποδίζει τοὺς ζωντανοὺς νὰ ζήσουν», ἔλεγε ὁ Ἰστράτι στὴν Κυρὰ Κυραλίνα. Ἡ φρίκη ποὺ ζοῦσαν τὰ ἀνώνυμα πλήθη τὸν ἔκανε νὰ ματώνει. Τὸν Καζαντζάκη δὲν τὸν ἄγγιζε, γιατὶ ποτὲ δὲν εἶχε ζήσει σὰν κι αὐτοὺς ἢ μαζί τους. Τὰ πάθη τους ἦταν ἀσήμαντη λεπτομέρεια μπροστὰ στὴν Μεγάλη Εἰκόνα, τὴ «Θύελλα τοῦ Πνέματος» ποὺ φυσάει ἀπὸ τὴ «ρούσικη» στέππα γιὰ νὰ σαρώσει τὴν σάπια Εὐρώπη τῶν «ὀρθολογιστῶν λιμοκοντόρων». Ὁ Καζαντζάκης ἐρεθιζόταν μὲ τὸ ἀπατηλὸ θέατρο τῆς ἐξουσίας. Μὲ τὶς φάλαγγες τῆς Γκεπεοὺ ποὺ περνοῦσαν στὴν Κόκκινη Πλατεία. Μὲ τὴν λιτανεία τῶν Ἱερῶν Εἰκόνων τοῦ Λένιν καὶ τοῦ Στάλιν. Μὲ τὰ ἀγήματα τῶν ἐργατῶν ποὺ σήκωναν στοὺς ὤμους ὁμοιώματα τῶν ἐργοστασίων τους «σὰν ἐπιτάφιο». Ριγοῦσε μπροστὰ στὸ σκήνωμα τοῦ «Κόκκινου Χριστοῦ» μέσα στὸ Μαυσωλεῖο. Ὁ Ἰστράτι ἔστελνε –μὲ ἅγια ἀφέλεια‒ γράμματα στὸν ἴδιο τὸν διοικητὴ τῆς Γκεπεοὺ γιὰ νὰ τοῦ πεῖ ὅτι εἶχε δεῖ πολλὰ δεινὰ καὶ ἄτοπα κάτω ἀπὸ τὴν σοβιετικὴ ἐξουσία ποὺ πρέπει νὰ ἐπικριθοῦν καὶ νὰ διορθωθοῦν. Κάτω ἀπὸ τὸν ἰδεολογικὸ φανατισμὸ κρύβεται συχνὰ ἡ ἀσύστολη ἰδιοτέλεια τῶν «στελεχῶν». Ἡ κομματικὴ ἀντιπολίτευση, ἔλεγε, ἔπρεπε νὰ ἔχει τὴν ἐλευθερία τοῦ λόγου, κι ὄχι νὰ ἐξοντώνεται. Ζητοῦσε τὴν ἄδειά του γιὰ νὰ μιλήσει γι’ αὐτὲς τὶς ἐμπειρίες![24] Ὁ Καζαντζάκης ἔπαψε νὰ τοῦ μιλάει. Πίσω στὴ Γαλλία ὁ Ρολλὰν τὸν συμβούλεψε νὰ μὴν γράψει αὐτὰ ποὺ εἶδε. Ὅμως ἐκεῖνος δὲν ἄντεχε νὰ μὴν τὸ κάνει: «Ἔχουμε γνωρίσει ἤδη δημοκρατίες χωρὶς δημοκράτες. Καὶ τώρα γνωρίζουμε ἕνα κομμουνιστικὸ κόμμα χωρὶς κομμουνιστές, ἐργατικὰ συμβούλια (σοβιὲτ) χωρὶς ἐκλογεῖς καὶ χωρὶς ἐκλεγμένους, συνδικάτα χωρὶς συνδικαλισμένους, καὶ συνεταιρισμοὺς χωρὶς συνεταιρισμένους. Καὶ ἀντίστροφα μέσα στὰ γραφεῖα αὐτοῦ τοῦ “κόμματος”, αὐτῶν τῶν “σοβιέτ”, αὐτῶν τῶν “συνδικάτων”, αὐτῶν τῶν “συνεταιρισμῶν” βρίσκονται πέντε ἑκατομμύρια γραφειοκράτες».[25] Ἂν ἡ ἀντισταλινικὴ κριτικὴ τοῦ Σουβαρὶν εἶναι κοινωνιολογική, καὶ τοῦ Σὲρζ πολιτική, ἐκείνη τοῦ Ἰστράτι εἶναι ριζικὰ ὑλιστική, δηλαδὴ γνήσια μαρξιστική. Στὴ Ρωσία, λέει, ὁ ἐργάτης ὄχι μόνο δὲν ἔχει ἀπελευθερωθεῖ, ἀλλὰ ὑφίσταται τὴν πιὸ σκληρὴ ἐκμετάλλευση. Σηκώνει στὶς πλάτες του τὴν «πρωτόγονη συσσώρευση» τοῦ νέου αὐτοῦ καπιταλισμοῦ, χωρὶς κανένα δικαίωμα, χωρὶς ἀξιοπρέπεια. Τὴν ὑπεραξία ἀπὸ τὸν δουλικό, ἀπλήρωτο καὶ ματωμένο του μόχθο τὴν καρπώνεται μιὰ νέα τάξη κομματικῶν ἀξιωματούχων, ποὺ ζεῖ μὲ πολυτέλεια καὶ κυβερνάει μὲ τὴν βία. Ἡ ἀγροτιὰ ἔχει ἐξοντωθεῖ οἰκονομικὰ καὶ βιολογικά. Ἡ διαφθορὰ διαποτίζει κάθε ἴνα τῆς κοινωνίας: «Εἶναι ἀδύνατο νὰ συνοψίσει κανεὶς αὐτὴν τὴν ἀνηθικότητα. Θὰ γέμιζε πολλὰ βιβλία καὶ ἐμπλέκει ὅλη τὴν ἱεραρχία στὴν ΕΣΣΔ, ἀπὸ τὴν κορυφὴ ὣς τὴ βάση. … Ἔχουν διαφθείρει τεράστιες κοινωνικὲς μάζες, καὶ ἰδιαίτερα τοὺς πιὸ ἐξαθλιωμένους, γιὰ νὰ κατασκευάζουν πλειοψηφίες καὶ νὰ κυβερνοῦν. Ἡ διαφθορά τους εἶναι ἡ πιὸ ἀπάνθρωπη: ἂν θέλεις νὰ τρῶς, ἔστω καὶ φτωχικά, πρέπει νὰ εἶσαι “ἐντὸς γραμμῆς”, κι ἀκόμα πρέπει νὰ καταδίδεις τὸν σύντροφο ἀδελφό σου ποὺ ἀρνεῖται νὰ τὸ κάνει». Τὸ πιὸ μισητὸ πρόσωπο τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ κομματικοῦ μηχανισμοῦ («ἀπαράτσικ»): «Εἶναι ὁ ἀπόλυτος κυρίαρχος κάθε δημόσιου βήματος, μόνο αὐτὸς ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ μιλάει καὶ νὰ γράφει. Κατασκευάζει μιὰ πλειοψηφία καὶ ἕνα προεδρεῖο, ὅπως κατασκευάζει μιὰ συντακτικὴ ἐπιτροπὴ καὶ μιὰ ἐπιτροπὴ λογοκρισίας». Καὶ ἡ πιὸ ἀπάνθρωπη δολιότητά του εἶναι ὅτι δίνει τὸ σύνθημα γιὰ «τὴν πάλη κατὰ τῆς γραφειοκρατείας» καὶ ὅποιος ἀνταποκριθεῖ ἐξοντώνεται ὡς ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ. Τὴν εἰκόνα τοῦ σαδιστῆ γραφειοκράτη ὁ Ἰστράτι τὴν φιλοτέχνησε βασισμένος στὶς προσωπικές του ἐμπειρίες ἀπὸ τὴν ὑπόθεση Ρουσσακώφ. Ὁ Ρουσσακὼφ, πεθερὸς τοῦ Βικτὸρ Σέρζ, ἕνας ἔντιμος ἐργάτης μὲ μακροχρόνιο ἐπαναστατικὸ παρελθόν, κατηγορήθηκε γιὰ «ἰδεολογικὲς ἀποκλίσεις» ἀπὸ ἕναν κομματικὸ ποὺ ἐποφθαλμιοῦσε τὸ διαμέρισμα ὅπου ἔμενε μὲ τὴν πολυμελὴ οἰκογένειά του. Ὁ Ἰστράτι ἔκανε ὅ,τι περνοῦσε ἀπὸ τὸ χέρι του γιὰ νὰ τὸν σώσει: ἀκόμα καὶ στὸν Καλίνιν ἔκανε προσωπικὸ διάβημα. Στὸ τέλος ὁ Ρουσσακὼφ καὶ ὅλη ἡ οἰκογένειά του ἐξορίστηκαν σὲ στρατόπεδα καταναγκαστικῶν ἔργων καὶ ὁ «ἐπαναστάτης» τοὺς ἅρπαξε ἐπαναστατικὰ τὸ ποθητὸ διαμέρισμα. Γιὰ τὴν μαρτυρία του αὐτὴ ὁ Ἰστράτι δέχθηκε ἄγρια ἐπίθεση. Οἱ κομμουνιστὲς μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Μπαρμπὺς τὸν συκοφάντησαν ὡς πράκτορα τῆς ρουμανικῆς Ἀσφάλειας («χαϊντοῦκο τῆς Σιγκουράντσας»). Ὁ «πνευματικός του πατέρας» Ρολλὰν τὸν ἀποκήρυξε. Ὁ «ἀδερφὸς» Καζαντζάκης ἔκανε πὼς δὲν τὸν ξέρει… Τσακισμένος ἠθικὰ καὶ σάπιος ἀπὸ τὴν φθίση κλείστηκε ἑτοιμοθάνατος σὲ ἕνα μοναστήρι τῶν Καρπαθίων. Χρόνια ἀργότερα ἡ Ἑλένη Σαμίου-Καζαντζάκη θὰ μᾶς διαφώτιζε ὅτι ἡ «ἀληθινὴ τραγωδία» τοῦ Ἰστράτι ἦταν ὁ «ἄστατος χαρακτήρας του» καὶ ἡ ἀπουσία φίλων. Μὲ τὸ πρῶτο ἐννοοῦσε τὸ θάρρος του νὰ πεῖ τὴν ἀλήθεια. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο εἶχε δίκιο: τρανὸ παράδειγμα ὁ Ν. Καζαντζάκης. Τὸ ἔργο τοῦ Καζαντζάκη λιβανίζει τὸν Ἰστράτι μὲ διάφορες ἐθνικοτοπικὲς πομφόλυγες (ὁ Ἕλληνας, ὁ Κεφαλονίτης κτλ.), ὡς συμπροσκυνητὴ στὴν μπολσεβίκικη Μέκκα, ὡς συγχορευτὴ στὴν βακχεία ἑνὸς ἀντιευρωπαϊκοῦ μυστικισμοῦ. Ἀποσιωπᾶ τὴν κριτικὴ τῆς σοβιετικῆς πραγματικότητας, ποὺ δένει ἁρμονικὰ μὲ τὴν θεματολογία τοῦ πρώιμου ἔργου. Τόσο ὁ συγγραφέας τοῦ βασανισμένου κόσμου τοῦ μόχθου ὅσο καὶ ὁ ἀντισταλινικὸς Ἰστράτι ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς σελίδες τοῦ Καζαντζάκη. Ὑπάρχει μόνο ὁ Κεφαλονίτης ποὺ λατρεύει τὸν Κρητικό. Πρόκειται γιὰ προσβολὴ στὴ μνήμη ἑνὸς θαρραλέου καὶ μαρτυρικοῦ ἀνθρώπου.[26] 4. Μιὰ βρετανικὴ τερατογένεση: ὁ σταλινικός… Φαβιανισμός! Ἡ Φαβιανὴ Ἑταιρεία ἦταν ἀπὸ τὴν ἵδρυσή της τὸ 1884 ἡ θεωρητικὴ δεξαμενὴ τοῦ βρετανικοῦ σοσιαλισμοῦ. Πίστευε ὅτι ὁ σοσιαλιστικὸς μετασχηματισμὸς θὰ γινόταν σταδιακὰ μέσα ἀπὸ τοὺς ὑπάρχοντες ἀντιπροσωπευτικοὺς θεσμούς. Οἱ Φαβιανοὶ ἦταν ἐχθροὶ τοῦ ἀνεξέλεγκτου καπιταλισμοῦ τοῦ 19ου αἰώνα («φιλελευθερισμὸς τοῦ Μάντσεστερ») καὶ ὀπαδοὶ τῆς κοινωνικοποίησης τῶν μέσων παραγωγῆς. Ὀνόμαζαν τοὺς ἑαυτούς τους κολλεκτιβιστές καὶ κομμουνιστές, ἀλλὰ ἀπέρριπταν τὴν μαρξιστικὴ θεωρία τῆς ἱστορίας (δηλαδὴ τὴν ταξικὴ πάλη καὶ τὴν βίαιη ἐπανάσταση). Γιὰ πολλὲς δεκαετίες ὅλες οἱ πτέρυγες τοῦ μαρξισμοῦ, καὶ ἰδίως βέβαια οἱ λενινιστές, λοιδοροῦσαν ἀλύπητα τὴν «κοινοβουλευτικὴ ἠλιθιότητα» τῶν Φαβιανῶν. Τὸ παράδοξο εἶναι ὅτι ὅσο περισσότερο γίνονταν γνωστὲς οἱ δικτατορικὲς πλευρὲς τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος, καὶ ὅσο συσσωρεύονταν τὰ ἐγκλήματα, τόσο περισσότερο οἱ Φαβιανοὶ τὸ πλησίαζαν πολιτικὰ γιὰ νὰ καταντήσουν μέχρι τὸ τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ 1930 ἀνενδοίαστοι ἀπολογητὲς τοῦ Στάλιν. Ὁ πρῶτος Ἄγγλος αὐτόπτης τοῦ μπολσεβικισμοῦ ἦταν ὁ μεγάλος φιλόσοφος καὶ ἀγωνιστὴς τῆς εἰρήνης Μπέρτραντ Ράσσελ. Ἦταν αὐτὸς ποὺ μαζὶ μὲ τὸν Τζὼρτζ Ὄργουελ ἔσωσε τὴν τιμὴ τῆς βρετανικῆς ἀριστερᾶς. Ὁ Ράσσελ πῆγε στὴ Ρωσία τὸ 1920 ὡς «κομμουνιστής», ὅπως μᾶς λέει. Φεύγοντας ὅμως οἱ ἀρχικὲς ἀμφιβολίες του εἶχαν μεταμορφωθεῖ σὲ ἰσχυρὴ ἀπόρριψη, ὄχι τοῦ ἰδεώδους, ἀλλὰ τῶν μεθόδων καὶ τῆς ἰδεολογίας τοῦ καθεστῶτος. Ὁ Ράσσελ διέβλεψε εὐθὺς ὅτι οἱ ἐκλογὲς καὶ ἐλεύθερες συζητήσεις στὰ σοβιὲτ ἦταν ἀνούσιο θέατρο κατευθυνόμενο ἀπὸ τὴν κομματικὴ ὀλιγαρχία. Ὅταν οἱ μπολσεβίκοι, λέει, μιλοῦν γιὰ τὴν «δικτατορία τοῦ προλεταριάτου», ἐννοοῦν τὸν ὅρο «δικτατορία» κυριολεκτικά, ἀλλὰ «προλεταριάτο» περιπαικτικὰ (in a Pickwickian sense, δηλαδὴ μὲ τὴν ἀντίθετη ἀπὸ τὴν κοινὴ σημασία τοῦ ὅρου). Τὸ προλεταριάτο εἶναι γι’ αὐτοὺς μόνο τὸ «συνειδητὸ κομμάτι του», δηλαδὴ τὸ Κόμμα. Ἔτσι τὸ προλεταριάτο ὁρίζεται σὰν μιὰ μειοψηφία ποὺ ἔχει ἡγέτες ἀστοὺς διανοουμένους ὅπως ὁ Λένιν καὶ ὁ Τσιτσέριν. Καὶ ἀφήνει ἔξω τὴν τεράστια πλειοψηφία τῶν ἐργατῶν, ποὺ χαρακτηρίζονται «λακέδες τῆς μπουρζουαζίας».[27] Τὰ κομματικὰ μέλη συγκροτοῦν μιὰ νέα ἄρχουσα τάξη ποὺ ἀπολαμβάνει προνόμια (ἐξουσία καὶ ὑλικὲς ἀπολαύσεις) ἀπαγορευμένα γιὰ ὅλους τοὺς ἄλλους. Καὶ συνεχίζει: «Κάθε ἀντιπολίτευση συντρίβεται ἀνελέητα καὶ μὲ τὴν ἀδίστακτη χρήση τῶν μεθόδων τῆς τσαρικῆς ἀστυνομίας, πολλὰ ἀπὸ τὰ μέλη τῆς ὁποίας ἐξακολουθοῦν νὰ κάνουν τὴν παλιά τους δουλειά».[28] Καὶ συμπεραίνει προφητικὰ ὅτι ἂν ἡ τάση αὐτὴ συνεχισθεῖ, τότε τὸ σοβιετικὸ καθεστὼς θὰ μετεξελιχθεῖ σὲ μιὰν ἀσιατικὴ δεσποτεία ἐπεκτατικὴ πρὸς τὸ ἐξωτερικὸ καὶ μὲ ἰδεολογία της τὸν ἐθνικισμό.[29] Ὁ οἰκονομικὸς ὅμως ἀποκλεισμὸς ἀπὸ τὴ Δύση καὶ ἡ στρατιωτικὴ ἐπέμβαση εἶναι αὐτοκαταστροφικὲς πολιτικὲς γιατὶ ἀκριβῶς ὠθοῦν πρὸς μιὰ τέτοια κατεύθυνση. Ὁ Ράσσελ συναντήθηκε καὶ μὲ τὸν Λένιν. Τὸν περιγράφει ὡς ἕνα «ἀριστοκράτη διανοούμενο» ποὺ περιφρονεῖ ὅσους διαφωνοῦν μαζί του. Ὁ ἰδεολογικός του φανατισμὸς τὸν κάνει πρόθυμο νὰ θυσιάσει τὴν πραγματικότητα, ἀκόμα καὶ τὴν ἴδια του τὴ χώρα, γιὰ χάρη μιᾶς ἀπόλυτης ἰδέας. Εἶναι ἐγκλωβισμένος στὶς δογματικές του βεβαιότητες καὶ ἀπληροφόρητος γιὰ τὴν πραγματικὴ κατάσταση καὶ τὶς διαθέσεις τῆς ἐργατικῆς τάξης στὶς ἄλλες χῶρες. Ὁ Λένιν ἀποροῦσε γιατὶ δὲν γίνεται ἐπανάσταση στὴν Ἀγγλία, καὶ παραδέχθηκε ὅτι οἱ κοινοβουλευτικὲς «αὐταπάτες» ἦταν ἰσχυρές. Εὐχόταν νὰ κερδίσει τὶς ἐκλογὲς τὸ ἐργατικὸ κόμμα, γιὰ νὰ ἀπαξιωθεῖ ὁριστικὰ τὸ κοινοβούλιο ἀπὸ τὴν ἀνικανότητά του. Ὁ Ράσσελ τοῦ περιέγραψε τοὺς ἀγῶνες τῶν βρετανικῶν συνδικάτων γιὰ νὰ ἐμποδίσουν τὴν κυβέρνηση νὰ κηρύξει τὸν πόλεμο κατὰ τῆς σοβιετικῆς Ρωσίας. Ὁ Λένιν ἔμεινε ψυχρὰ ἀδιάφορος, καὶ ἀπάντησε ὅτι εἰρήνη θὰ ὑπάρξει μόνο ὅταν ἀνατραπεῖ ὁ καπιταλισμός. … Ὁ Ράσσελ τὸν πληροφόρησε ὅτι ἡ πολιτικὴ τοῦ ταξικοῦ ἐμφυλίου ἀπορρίπτεται ἀπὸ ὅλα τὰ κοινωνικὰ στρώματα, καὶ ὅτι ὅλες οἱ βαθιὲς ἀλλαγὲς ποὺ εἶναι ἀναγκαῖες μποροῦν νὰ γίνουν μέσω τῶν δημοκρατικῶν διαδικασιῶν.[30] Ἦταν ἕνας διάλογος κουφῶν. Ὁ ἐπιστημονικὸς σκεπτικισμὸς τοῦ Ράσσελ, ἡ ἰδέα ὅτι οἱ θεωρητικὲς ἀπόψεις κρίνονται μὲ ἀναφορὰ στὴν χειροπιαστὴ πραγματικότητα, τὸν προστάτεψε ἀπὸ τὴν ψεύτικη λάμψη τοῦ σοβιετικοῦ Ποτέμκιν. Τὸν ταξικὸ ἐμφύλιο τὸν θεωροῦσε ἀποθηρίωση τῆς κοινωνικῆς ζωῆς καὶ καταστροφὴ τοῦ πολιτισμοῦ.[31] Ἡ κοινοβουλευτικὴ δημοκρατία ἦταν γι’ αὐτὸν τὸ μόνο θεσμικὸ πλαίσιο γιὰ νὰ διευθετοῦνται χωρὶς βία οἱ κοινωνικὲς ἀντιθέσεις. Δὲν ἀπέκλινε ποτὲ ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀπόψεις. Τριάντα πέντε χρόνια ἀργότερα χαρακτήριζε τὸ σταλινικὸ καθεστὼς ἕνα ἀπέραντο «στρατόπεδο δούλων». Ὁ ἔρως τῶν Φαβιανῶν μὲ τὸν λενινοσταλινισμὸ ἄρχισε μὲ τὸν διάσημο συγγραφέα Χ. Τζ. Γουέλς, ὁ ὁποῖος ἤδη προεπαναστατικὰ ἦταν φίλος μὲ τὸν Γκόρκι καὶ κύκλους ἀντιτσαρικῶν ἐξορίστων. Ὁ Γουὲλς ἦταν ἕνας οὐτοπικὸς μελλοντολόγος. Ὁραματιζόταν μιὰ παγκόσμια κολλεκτιβιστικὴ ὁμοσπονδία ὑπὸ τὴν ἡγεσία μιᾶς ἐπιστημονικῆς ἀριστοκρατίας μὲ τὸ ἐκκεντρικὸ ὄνομα «Εὐγενεῖς Σαμουράι». Τὴν ἐνσάρκωση αὐτοῦ τοῦ ὁράματος τὴν εἶδε στοὺς …μπολσεβίκους.[32] «Οὐτοπία καὶ μυωπία» ἀποκλήθηκε προσφυῶς ἡ φαντασίωση αὐτή (βλ. ὑποσημείωση 37). Ὁ Γουὲλς ἐπισκέφθηκε τὴ Ρωσία τὸ 1920, λίγο μετὰ ἀπὸ τὸν Ράσσελ. Περιγράφει μιὰ χώρα διαλυμένη καὶ μιὰ κοινωνία ἡμιθανή. Θεωρεῖ ὅμως τὴν καταστροφὴ αὐτὴ συνέπεια τοῦ τσαρισμοῦ καὶ τῶν ξένων στρατιωτικῶν ἐπεμβάσεων ποὺ ἀκολούθησαν τὴν ἐπανάσταση. Ἀπορρίπτει τὴν μαρξιστικὴ ἰδεολογία καὶ διακωμωδεῖ τὸν Μάρξ (τὸν πιὸ «βαρετὸ συγγραφέα» ὅλων τῶν ἐποχῶν, τοῦ ὁποίου ὀνειρεύεται νὰ ξυρίσει τὰ γένια). Ἐνθουσιάζεται ὅμως μὲ τὸν δυναμισμὸ τῶν μπολσεβίκων. Ἡ κομμουνιστικὴ κυβέρνηση εἶναι ἡ μόνη ἐπιλογὴ γιὰ τὴ Ρωσία.[33] Ἔχουν ὑπάρξει κάποιες ἀκρότητες, ἀλλὰ ὁ τρόμος ἦταν τὸ μόνο μέσο γιὰ νὰ ἐπιβληθεῖ κάποια τάξη. Τὶς ἀπόψεις αὐτὲς ἐνσωματώνει καὶ στὴν Σύνοψη τῆς παγκόσμιας ἱστορίας ποὺ γνώρισε τεράστια διεθνὴ κυκλοφορία: «Γιὰ ἕνα διάστημα στὴν προσπάθειά τους νὰ ἀποκαταστάσουν τὴν τάξη (οἱ μπολσεβίκοι) ἐκτελοῦσαν ἐπιτόπου ὅποιον ἔβρισκαν νὰ ὁπλοφορεῖ. Χιλιάδες ἄνθρωποι συνελήφθησαν καὶ ἐκτελέσθηκαν, καὶ εἶναι ἀμφίβολο ἂν κάποια μορφὴ τάξης θὰ εἶχε ἀποκατασταθεῖ στὴ Μόσχα χωρὶς τέτοια χρήση βίας».[34] Ὁ Γουὲλς ἐπαινεῖ τὸν Λουνατσάρσκι ποὺ ἔχει προστατεύσει τὰ ἱστορικὰ μνημεῖα καὶ ἐντυπωσιάζεται ἀπὸ τὴν συνέχιση τῆς πολιτιστικῆς ζωῆς: ἀκούει τὸν φίλο του Σαλιάπιν νὰ τραγουδάει (ὁ Σαλιάπιν θὰ ἐγκατέλειπε σύντομα τὴ Ρωσία). Ὁ Γουὲλς φιλοξενήθηκε ἀπὸ τὸν Γκόρκι, ἀλλὰ μᾶλλον δὲν καταδέχθηκε νὰ ἀκούσει τὴν δική του ἄποψη γιὰ τὴν Κόκκινη Τρομοκρατία καὶ τὴν κατάσταση τῶν διανοουμένων. Σύμφωνα μὲ τὸ προκατασκευασμένο του σχῆμα βλέπει στοὺς διανοούμενους τὸν πνευματικὸ βραχίονα τῆς νέας ἐξουσίας. Γράφει βέβαια πρὶν ἀπὸ τὰ «πλοῖα τῶν φιλοσόφων». Ὅμως σὲ μία συζήτηση μὲ τοὺς συγγραφεῖς τοῦ Πέτρογκραντ οἱ ἀπόψεις του συνάντησαν σφοδρὴ ἀντίθεση. Συνάντησε καὶ τὸν Λένιν, ὁ ὁποῖος τοῦ μίλησε γιὰ τὸν ἐξηλεκτρισμὸ τῆς χώρας. Ὁ Γουὲλς γοητεύθηκε ἀπὸ τὸν «ὀνειροπόλο τοῦ Κρεμλίνου»,[35] στὸν ὁποῖο εἶδε ἕνα φουτουριστὴ Σαμουράι βγαλμένο μέσα ἀπὸ τὰ μυθιστορήματά του. Ἀργότερα θὰ ἐπαινέσει τὸ πρῶτο Πενταετὲς ὡς μεγαλειῶδες σχέδιο γιὰ τὴν ἐπιστημονικὴ ἀνασυγκρότηση τῆς κοινωνίας. Οὔτε λέξη φυσικὰ γιὰ τὴν Οὐκρανικὴ γενοκτονία. Οἱ Σαμουράι ἔχουν ὑποτίθεται πιάσει γιὰ καλὰ δουλειά, ὅμως ὅπως γνωρίζουμε σήμερα μόνο τὸ σπαθί τους ἦταν τέλεια ἀκονισμένο. Τὸ 1934 ἐπισκέφθηκε ξανὰ τὴν Ρωσία, ὡς πρόεδρος τώρα τῆς ΠΕΝ, τῆς παγκόσμιας ὀργάνωσης συγγραφέων ποὺ ὑπερασπίζεται τὴν ἐλευθερία τοῦ λόγου. Συναντήθηκε μὲ τὸν Στάλιν τὸν ὁποῖο ἐπαινεῖ ὡς τὸν ἄνθρωπο ποὺ μαζὶ μὲ τὸν Ροῦζβελτ ὁδηγεῖ τὰ κολλεκτιβιστικὰ πεπρωμένα τῆς ἀνθρωπότητας.[36] Μὲ μετριοφροσύνη ὁ Στάλιν τοῦ λέει ὅτι ὑπερβάλλει. Ὁ Γουὲλς ἀπαντάει ὅτι ἡ Αμερικὴ καὶ ἡ ΕΣΣΔ βρίσκονται σὲ παράλληλη πορεία πρὸς τὸν σοσιαλισμὸ καὶ ὅτι οἱ τεχνοκράτες καὶ τῶν δύο χωρῶν εἶναι τὸ σημεῖο ἐπαφῆς στὸ κοσμοϊστορικὸ αὐτὸ ἔργο. Ὁ Στάλιν ἀπαντάει ὅτι ἐκτιμᾶ τὸν Ροῦζβελτ, ἀλλὰ οἱ μεταρρυθμίσεις του ὑπηρετοῦν τὸν καπιταλισμό. Οἱ τεχνοκράτες εἶναι ἀξιέπαινοι, ἀλλὰ ἡ δουλειά τους εἶναι χρήσιμη μόνο ὅταν ὑπηρετοῦν ἕνα κομμουνιστικὸ καθεστώς. Χιλιάδες Ἀμερικανοὶ μηχανικοὶ δούλευαν τότε στὰ ἔργα τοῦ Πενταετοῦς σὲ γόνιμη συνεργασία μὲ τὴν ἀφρόκρεμα τῆς ρωσικῆς τεχνοκρατίας, ποὺ σύντομα θὰ ἐξοντώνονταν μέχρις ἑνός. Ὁ Γουὲλς δηλώνει ἐντυπωσιασμένος ἀπὸ τὰ εὐτυχισμένα πρόσωπα ποὺ εἶδε στὴ Ρωσία καὶ ἀστεϊζόμενος προτείνει ἕνα πενταετὲς πρόγραμμα γιὰ τὴν ἀναδιοργάνωση τοῦ ἀνθρωπίνου ἐγκεφάλου ὥστε νὰ μπορέσει νὰ κατανοήσει τὴν σημασία τοῦ σοβιετικοῦ πειράματος. Ἐλπίζει, λέει, ἡ Ἕνωση Σοβιετικῶν Συγγραφέων νὰ ἐνταχθεῖ στὴν ΠΕΝ. Ἀλλὰ φοβᾶται μήπως ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου ποὺ ὑπερασπίζεται ἡ ὀργάνωση αὐτὴ δὲν εἶναι ἀρεστὴ στὴ Ρωσία. Καθόλου, ἀποκρίνεται ὁ Στάλιν: τὴν ἔχουμε κι ἐμεῖς ἐδῶ καὶ «τὴν ὀνομάζουμε ‘αὐτοκριτική’». Φυσικὰ οἱ σοβιετικοὶ συγγραφεῖς ποτὲ δὲν ἔγιναν μέλη τῆς ΠΕΝ. Τὸ ξέσπασμα τοῦ Τρόμου δὲν ἄλλαξε τὶς ἀπόψεις τοῦ Γουέλς. Μόνο κάποια παράπονα διατύπωνε γιὰ τὸν Στάλιν, τὸν ὁποῖο «συμπαθοῦσε», ἐπειδὴ δὲν εἶχε βάλει ὅριο στὴν «ὑπερβολική» κολακεία γιὰ τὸ πρόσωπό του… Ὁ Γουὲλς ἐκφράζει μὲ τὸν πιὸ παραστατικὸ τρόπο τὴν παράκρουση τῶν Φαβιανῶν, ὅτι ἡ σοβιετικὴ Ρωσία ἦταν τὸ «ἐπιστημονικὸ κράτος» ποὺ εἶχε γιατρέψει τὴν ἀνθρωπότητα ἀπὸ τὴν ἀνορθόλογη ἀναρχία τοῦ καπιταλισμοῦ. Από αριστερά: Αλεξάντρ Αρόσιεφ, επικεφαλής του σοβιετικού οργανισμού για τις διεθνείς πολιτιστικές σχέσεις (VOKS), Ιωσήφ Στάλιν, Ρομαίν Ρολλάν και Μαρία Κουντατσόβα στο Κρεμλίνο το 1935. Ἡ ταύτιση τοῦ Τζὼρτζ Μπέρναρντ Σῶ, τοῦ πατριάρχη τοῦ Φαβιανισμοῦ, μὲ τὸ σταλινικὸ καθεστὼς ἦταν περισσότερο σκανδαλώδης. Ἡ φωτογραφία τοῦ Στάλιν ἦταν στὸ γραφεῖο του μέχρι τὸν θάνατό του. Ὁ Σῶ πίστευε ὅτι ὁ δυτικὸς κοινοβουλευτισμὸς ἦταν νεκρὸς καὶ χειροκροτοῦσε τοὺς ἰσχυροὺς ἡγέτες ποὺ θὰ σάρωναν τὰ συντρίμμια. Ὁ πρῶτος ἦταν ὁ Λένιν, στὸν ὁποῖο ἀφιέρωσε τὸ «μεταβιολογικό» του πόνημα Ἐπιστροφὴ στὸν Μαθουσάλα. Ἀργότερα θὰ ἐπαινοῦσε τὸν Μουσολίνι καὶ τὸν Χίτλερ.[37] Ἡ δαρβινικὴ ἐπιλογὴ εἶναι τὸ κεντρικὸ παράδειγμα στὸν ἐξελικτικὸ σοσιαλισμὸ τοῦ Σῶ. Ὅ,τι ἐμποδίζει τὴν πορεία πρὸς τὸν κολλεκτιβισμὸ («κομμουνισμὸ») πρέπει νὰ «ἐξαλείφεται» (to be eliminated), καὶ ἀπὸ τὴ σκοπιὰ αὐτὴ ἐπαινοῦσε τὴν σοβιετικὴ τρομοκρατία ποὺ ἐξάλειψε μὲ ἐπιστημονικὴ ἀποτελεσματικότητα (the bang method) τὰ στοιχεῖα ποὺ βλάπτουν τὴν πρόοδο. Οἱ δυτικὲς κυβερνήσεις, ἔλεγε, δὲν ἔχουν ἠθικὸ ἔρεισμα νὰ διαμαρτύρονται, ἀφοῦ οἱ ἰμπεριαλιστικοὶ πόλεμοι ἔχουν προκαλέσει ἑκατομμύρια ἀθώων θυμάτων. Σύμφωνα μὲ τὴν λογικὴ αὐτὴ τὸ ἔγκλημα τοῦ ἑνὸς δικαιώνει τὰ ἐγκλήματα ὅλων. Τὸ 1931, μὲ πρόσκληση τοῦ Λιτβίνωφ (ποὺ ἡ γυναίκα του ἦταν Ἀγγλίδα) ὁ Σῶ ἐπισκέφθηκε τὴν ΕΣΣΔ, ὅπου γιόρτασε καὶ τὰ 75α γενέθλιά του. Τοῦ ἔγινε θριαμβευτικὴ ὑποδοχή, τὴν ὁποία ἀνταπέδωσε ἐκθειάζοντας τὴν σοβιετικὴ πραγματικότητα. Ἡ Ἀγγλία, ἔλεγε, θὰ χρειστεῖ πεντακόσια χρόνια γιὰ νὰ κατανοήσει τὴν φιλοσοφία τοῦ Στάλιν. Εἶδα τὸν τρόμο, συνέχιζε, καὶ συνεχῶς γίνεται τρομερὰ καλύτερος. Καὶ κατέληγε ὅτι ἂν στὴν Ἀγγλία ὑπῆρχε ὁ θεσμὸς τῆς καταναγκαστικῆς ἐργασίας ὅπως στὴ Ρωσία, τότε δὲν θὰ ὑπῆρχαν ἐκεῖ δύο ἑκατομμύρια ἄνεργοι. Τὸ ὁρόσημο τῆς ἐπίσκεψης ἦταν ἡ συνάντηση μὲ τὸν Στάλιν. Δυόμιση ὧρες καταναλώθηκαν κυρίως σὲ ἀνούσιες φιλοφρονήσεις. Μόνο ἡ Λαίδη Ἄστορ, ἡ πρώτη γυναίκα βουλευτὴς στὸ κοινοβούλιο τοῦ Γουέστμινστερ καὶ μέλος τῆς συνοδείας τοῦ Σῶ, τόλμησε νὰ ρωτήσει τὸν Στάλιν γιατὶ εἶχε ἐκτελέσει τόσες χιλιάδες Ρώσους. Ὁ διερμηνέας πάγωσε καὶ δὲν μετέφραζε τὴν ἐρώτηση. Ὁ Στάλιν τὸν διέταξε νὰ τὸ κάνει, καὶ ἀπάντησε ψύχραιμα ὅτι σὲ ἐπαναστατικὲς ἐποχὲς εἶναι ἀναγκαῖα κάποια ἔκτακτα μέτρα, ἀλλὰ τὰ πράγματα βελτιώνονται. Ὁ Σῶ συζήτησε μαζί του τὴν κατάσταση τῶν παιδιῶν στὴν Ρωσία καὶ ἐνθουσιάστηκε ὅταν ὁ Στάλιν τὸν πληροφόρησε ὅτι ἔχουν ἀκόμα καὶ τὸ δικαίωμα νὰ διώξουν δικαστικὰ τοὺς γονεῖς τους ἂν τὰ κακομεταχειρίζονται. Στοὺς δημοσιογράφους μετὰ ὁ Σῶ ἀνακοίνωνε ὅτι ὁ Στάλιν ἔχει ἐντυπωσιακὰ μαῦρα μουστάκια.[38] Πίσω στὴν Ἀγγλία δήλωνε ὅτι εἶναι βασανιστήριο ἡ ἐπιστροφὴ ἔχοντας ἐπισκεφθεῖ τὴν γῆ τῶν Σοβιέτ. Ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση ἔχει λύσει τὸ πρόβλημα τῆς δημοκρατίας, γιατὶ ἐλευθερία δὲν σημαίνει ἐλευθερία νὰ τρῶς χωρὶς νὰ ἐργάζεσαι. Οἱ σοβιετικοί, κατέληγε, εἶναι σήμερα φαβιανοί: δουλεύουν πλέον μεθοδικὰ γιὰ τὴν σταδιακὴ μετάβαση στὸν πλήρη κομμουνισμό. Σὲ ἕναν ἀπολογισμὸ τῆς ἐπίσκεψης στὴν Ρωσία ποὺ ἔγραψε, ἀλλὰ δὲν δημοσίευσε ποτέ, ὁ Σῶ δηλώνει τὰ ἑξῆς κατάπτυστα: «Ἔχω συχνὰ ὑποστηρίξει ὅτι ἂν ἐγὼ ἤμουν ἕνας ἐπαναστάτης δικτάτορας, ἡ πρώτη μου φροντίδα θὰ ἦταν ὅλα τὰ πρόσωπα μὲ πανεπιστημιακὴ παιδεία, ἢ μὲ τὴν νοοτροπία ποὺ ἐνσταλάζουν στερεοτυπικὰ τὰ πανεπιστήμια, νὰ ἀποκλείονται ἀδίστακτα ἀπὸ τὴν διοίκηση τῶν δημοσίων πραγμάτων, ἀπὸ κάθε ἐπαφὴ μὲ τὴν παιδεία περιλαμβανομένης ἐκείνης τῶν παιδιῶν τους, καὶ ἂν ὄχι νὰ ἐξολοθρεύονται βίαια, τουλάχιστον νὰ ἐνθαρρύνονται νὰ ἀφανιστοῦν πεθαίνοντας ὅσο πιὸ γρήγορα γίνεται. Ὁ Λένιν συμφωνοῦσε μὲ τὶς ἀπόψεις μου καὶ προσπάθησε νὰ τὶς θέσει σὲ ἐφαρμογή».[39] Ἡ μέθοδος τῶν ἐκκαθαρίσεων (τὸ Bang ποὺ προαναφέραμε) εἶναι τὸ ἴδιο ἀναγκαία στὴν κοινωνία ὅπως τὸ συστηματικὸ ξερίζωμα τῶν ἀγριόχορτων στὸν κῆπο (weeding the garden). Ὁ Σῶ ἦταν ἕνας προκλητικὸς σατιρικός, παραδοξολόγος καὶ ἀντιρρησίας. Πολλὰ ἀπὸ τὰ εὐφυολογήματα θὰ μπορούσαμε νὰ τὰ προσπεράσουμε. Ἀλλὰ κρυμμένο στὴν εὐτραπελία ὑπάρχει ἕνα θανάσιμο κεντρί: τὸ εἰλικρινὲς μίσος γιὰ τὶς «δυτικὲς χῶρες τῆς ἀπελπισίας» (our western countries of despair). Ὁ Σῶ χαιρέτισε τὸ σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ, ἐπειδὴ «τώρα ὁ Στάλιν ἔχει τὸν Χίτλερ στὸ χέρι». Πανηγύρισε καὶ τὸν διαμελισμὸ τῆς Πολωνίας, γιατὶ ἔτσι οἱ σοβιετικοὶ «ἅρπαξαν ἕνα κομμάτι» ἀπὸ τὴ λεία. Καὶ ὑποστήριξε τὴν σοβιετικὴ ἐπίθεση στὴν Φινλανδία τὸν χειμώνα τοῦ 1939 μὲ τὸ ἀπίστευτο σκεπτικὸ ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν τὰ σύνορα μιᾶς μικρῆς χώρας μὲ «ἀνόητη κυβέρνηση» (a foolish government) νὰ φθάνουν ἔξω ἀπὸ τὴν σημαντικότερη πόλη μιᾶς ἄλλης μεγαλύτερης (καὶ μὲ κυβέρνηση, ὑποθέτουμε, ποὺ πιάνει πουλιὰ στὸν ἀέρα ὅπως ἐκείνη τοῦ Στάλιν). Μέχρι τὸν θάνατό του τὸ 1950 ὁ θαυμασμός του γιὰ τὸν Στάλιν καὶ τὰ ἔργα του ἔμεινε σταθερὸς καὶ ἀμετανόητος. Ἡ κορύφωση ὅμως τοῦ φαβιανοῦ ἔρωτα γιὰ τὸν Στάλιν ἦρθε μὲ τοὺς Σίδνεϋ καὶ Μπέατρις Γουέμπ. Οἱ δύο αὐτοὶ πρωθιερεῖς τοῦ φαβιανισμοῦ ἦταν ἀρχικὰ ἀμείλικτοι ἐχθροὶ τῶν μπολσεβίκων. Ὁ Σ. Γουὲμπ ὑποστήριζε τὸ 1918 τὴν στρατιωτικὴ ἐπέμβαση γιὰ τὴν ἀνατροπή τους καὶ ἡ Μπ. Γουὲμπ ἀποκαλοῦσε τὴν ἐπανάστασή τους «σκοτεινὸ ἐγχείρημα» καὶ τὴν «μεγαλύτερη καταστροφὴ στὴν ἱστορία τοῦ ἐργατικοῦ κινήματος». Γύρω στὰ 1930 συνέβη φαίνεται μιὰ ex oriente ἐπιφοίτηση. Τὸ πνεῦμα τοῦ Στάλιν κάθισε στὰ κεφάλια τους καὶ τοὺς ἔκανε τώρα νὰ μιλᾶνε τὴν ἄγνωστη γλώσσα τοῦ σοβιετικοῦ κομμουνισμοῦ. Ἡ ξαφνικὴ αὐτὴ σοφία ἀποτυπώθηκε τὸ 1935 σὲ ἕνα γιγαντιαῖο πόνημα χιλίων διακοσίων σελίδων, μὲ τὸν βροντώδη τίτλο Σοβιετικὸς κομμουνισμός: ἕνας νέος πολιτισμός; Στὶς δύο ἐκδόσεις ποὺ ἀκολούθησαν τὸ ἐρωτηματικὸ ἀφαιρέθηκε. Πρόκειται γιὰ τὸ πιὸ ἀνόητο καὶ ἀνέντιμο βιβλίο τοῦ περασμένου αἰώνα, ποὺ βρίσκεται πανάξια στὸν βυθὸ τῆς ταφῆς τῶν τοξικῶν ἀποβλήτων του.[40] Καὶ ὅμως ἔτυχε θερμῆς ὑποδοχῆς στὸν βρετανικὸ τύπο, μὲ τὸν πιὸ διάσημο οἰκονομολόγο τῆς ἐποχῆς μαζὶ μὲ τὸν Κέυνς, τὸν Τσὰρλς Πιγκού, νὰ τοῦ ἀφιερώνει μιὰ ἐκτεταμένη διθυραμβικὴ παρουσίαση.[41] Ἐδῶ «ἀποδεικνύεται» ὅτι μετὰ τὴν ἑλληνορωμαϊκὴ ἀρχαιότητα, τὴν χριστιανικὴ περίοδο, τὴν ἀναγέννηση καὶ τὸν διαφωτισμὸ ἡ ἀνθρωπότητα εἰσέρχεται πλέον στὴν ἐποχὴ τοῦ Ὑδροχόου… συγγνώμη: τοῦ Σοβιετικοῦ Πολιτισμοῦ, ποὺ πέπρωται νὰ κυριαρχήσει στὸν κόσμο. Ἡ «ἀπόδειξη» βασίζεται σὲ χιλιάδες ἐπίσημα σοβιετικὰ ἔγγραφα ποὺ οἱ δύο καλοί μας «κοινωνικοὶ ἐπιστήμονες» χρησιμοποιοῦν ὡς ἀλάθητη πηγὴ πληροφοριῶν γιὰ τὸ καθεστὼς. Τὰ ἔγγραφα αὐτὰ τὰ προμήθευε στὴν Μπ. Γουὲμπ ὁ Ἰβὰν Μάισκυ, σοβιετικὸς πρέσβης στὸ Λονδίνο, ὁ ὁποῖος εἶχε γίνει στενὸς φίλος της καὶ μυστικοσύμβουλός της.[42] Μὲ ἕνα ποταμὸ ἀπὸ ἀνούσιες τεχνικὲς λεπτομέρειες περιγράφονται οἱ σοβιετικοὶ συνταγματικοὶ θεσμοὶ (σὲ μιὰ χώρα ποὺ τὸ σύνταγμα δὲν εἶχε καμιὰ ἀπολύτως σημασία), ἡ λειτουργία τῆς «δημοκρατίας» τῶν σοβιέτ, καὶ οἱ «ἐκλογὲς» τῶν ἀντιπροσώπων τῆς ἐργατικῆς τάξης ἀπὸ τὸ τοπικὸ ἐπίπεδο ὣς τὴν κεντρικὴ κυβέρνηση. Πρόκειται δῆθεν γιὰ τὴν πιὸ πλατιὰ ἄμεση συμμετοχὴ τοῦ λαοῦ στὴν πολιτικὴ διαδικασία ποὺ γνώρισε ποτὲ ὁ κόσμος. Ἐγκρίνουν τὴν ὑποταγὴ τῶν συνδικάτων στὸ Κόμμα μὲ τὸ τυπικὸ ἐπιχείρημα τοῦ λενινιστικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, ὅτι ἐφόσον πλέον δὲν ὑπάρχει κεφαλαιοκρατικὴ ἐκμετάλλευση τὰ συνδικάτα εἶναι συνεργάτες καὶ ὄχι ἀντίπαλοι τῆς ἐξουσίας. Τὸ Κόμμα εἶναι ἴσως ὑπερβολικὰ συγκεντρωτικό. Ὅμως εἶναι ἕνας γνήσιος δημοκρατικὸς ὀργανισμός, ἀφοῦ τὸ Συνέδριο «ἐκλέγει» μιὰ Κεντρικὴ Ἐπιτροπὴ ποὺ μὲ τὴ σειρά της «ἐκλέγει» τὸ Πολιτικὸ Γραφεῖο. Εἶναι μιὰ νομοθετικὴ καὶ διοικητικὴ ἐλίτ, ποὺ μὲ τὴν ἀνιδιοτέλεια, τὴ μόρφωση καὶ τὸν ρεαλισμό της καθοδηγεῖ ἀποτελεσματικὰ τὸν λαὸ στὸν δρόμο τῆς ἐλευθερίας. Ἡ ἐξουσία του ἀσκεῖται μέσω τοῦ παραδείγματος καὶ τῆς πειθοῦς.[43] Ὁ Στάλιν δὲν εἶναι ἕνας δικτάτορας. Εἶναι ἁπλῶς ἕνας ἐκλεγμένος ἀντιπρόσωπος στὸ Ἀνώτατο Σοβιὲτ ἀπὸ μιὰ περιφέρεια τῆς Μόσχας. Ὁ ἴδιος δηλώνει ὅτι ἐκτελεῖ ἁπλῶς τὶς ἐντολὲς τῆς ΚΕ (!). Πῶς θὰ μποροῦσε ἄλλωστε νὰ εἶναι δικτάτορας, ἀφοῦ τὸ σοβιετικὸ Σύνταγμα ἀπαγορεύει τὴν ἀπόλυτη ἐξουσία ὁποιουδήποτε προσώπου (!!!). Βεβαίως ὑπάρχει μιὰ ὑπέρμετρη προσήλωση στὸ πρόσωπο τοῦ ἡγέτη. Αὐτὸ ὅμως εἶναι φυσιολογικὸ λόγω τοῦ χαμηλοῦ ἀκόμα μορφωτικοῦ ἐπιπέδου τοῦ λαοῦ. Ἡ ΕΣΣΔ εἶναι ἡ μεγαλύτερη δημοκρατία τοῦ κόσμου καὶ μὲ τὸν μεγαλύτερο βαθμὸ πολιτικῆς καὶ κοινωνικῆς ἰσότητας.[44] Ὅσον ἀφορᾶ τὸν «Κόκκινο Τρόμο» παραδέχονται ὅτι ὑπῆρξαν «κάποιες ἀκρότητες» ποὺ προκάλεσαν «ἀφόρητη δυστυχία», ὅμως ἡ βία δὲν μποροῦσε νὰ ἀποφευχθεῖ σὲ συνθῆκες ἐμφυλίου πολέμου. Ἐπαινοῦν μάλιστα τὴν Γκεπεοὺ ἐπειδὴ χρησιμοποιεῖ τὴν καταναγκαστικὴ ἐργασία γιὰ τὴν «ἀναμόρφωση» τῶν παραβατικῶν στοιχείων. Στέκονται κάπως ἀμήχανα μπροστὰ στὸ κύμα ἐκτελέσεων καὶ τοὺς μαζικοὺς ἐκτοπισμοὺς στὸ Λένινγκραντ μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ Κίρωφ τὸ 1934. Μὲ ἕνα ἐπαίσχυντο ὅμως ἐπίμετρο στὴν ἔκδοση τοῦ 1937 δικαιολογοῦν τὶς δίκες τῆς Μόσχας. Ἡ διαδικασία, μᾶς πληροφοροῦν, ἦταν ὅσο ἄμεμπτη ὅσο καὶ στὴ Δύση, ὅπου ἐπίσης θεωρεῖται ἔνοχος ὁ κατηγορούμενος ἐφόσον ὑπάρχει ὁμολογία. Οἱ ὁμολογίες τῶν κατηγορουμένων ἦταν γνήσιες καὶ πειστικές. Ἐπρόκειτο γιὰ παλιοὺς μπολσεβίκους ποὺ εἶχαν περάσει ὅλη τὴ ζωή τους στὴν παρανομία καὶ τὴ συνωμοτικότητα. Ἄρα εἶναι λογικὸ νὰ συνωμοτοῦσαν καὶ ἐναντίον τῆς ἡγεσίας τοῦ Στάλιν.[45] Μετὰ ἀπὸ ὅλο αὐτὸ τὸ παιδαριῶδες ἀναμάσημα τῆς πιὸ χοντροκομμένης σταλινικῆς ψευδολογίας ὁ πρώην Ὑπουργὸς Ἀποικιῶν τῆς Αὐτοῦ Βασιλικῆς Μεγαλειότητος καὶ ἡ ἐρίτιμος συμβία του φθάνουν στὸ κοσμοϊστορικό τους συμπέρασμα. Ναί!, ὁ σοβιετικὸς κομμουνισμὸς εἶναι ἕνας νέος ἱστορικὸς πολιτισμός. Ἔχει θέσει τὰ ἀξιακὰ θεμέλια γιὰ τὴν πλήρη ἀναμόρφωση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Ἀσκεῖ τὸν κεντρικὸ σχεδιασμὸ τῆς κοινωνικῆς ζωῆς (τὸ γνωστὸ φετὶχ τοῦ φαβιανισμοῦ), ὑπὸ τὴν διεύθυνση μιᾶς ἐλὶτ (τοῦ ΚΚ) ποὺ καθοδηγεῖται ἀπό… τὴν ἐπιστήμη. Ἔχει καταργήσει τὴν ἀτομικὴ ἰδιοκτησία καὶ τὸ κίνητρο τοῦ κέρδους. Ἔχει ἐπίσης διαμορφώσει μιὰ νέα ἠθικὴ ὑποταγῆς τοῦ ἀτομικοῦ συμφέροντος στὸ γενικὸ καλό. Θὰ κυριαρχήσει παγκοσμίως ὄχι μὲ τὴν ἀνατροπὴ τῶν ἄλλων κυβερνήσεων (καὶ ἐδῶ «ψέγουν» τὶς ἀνατρεπτικὲς δραστηριότητες τῆς Κομιντέρν), ἀλλὰ μὲ τὸ φωτεινὸ παράδειγμα, δηλαδὴ τὴν δημιουργία μιᾶς εὐημερούσας καὶ ἐλεύθερης κοινωνίας. Ἐδῶ στηρίζεται «ἐπιστημονικὰ» τὸ σταλινικὸ δόγμα τοῦ «σοσιαλισμοῦ σὲ μιὰ χώρα».[46] Τὸ βιβλίο τῶν Γουὲμπ ἦταν μέγιστη προπαγανδιστικὴ ἐπιτυχία τοῦ σταλινισμοῦ. Καὶ ὅμως ἡ ρωσική του μετάφραση μοιράσθηκε μόνο σὲ ἐπίλεκτα μέλη τῆς κομματικῆς ἡγεσίας, ἐξαιτίας τοῦ «φαβιανισμοῦ» τῶν συγγραφέων καὶ τῶν ὑποκριτικῶν «κριτικῶν» ποὺ περιεῖχε. Μόνο μὲ ψυχαναλυτικοὺς ὅρους θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ ἐξηγήσει κανεὶς τὴν μεταστροφὴ τῶν Γουέμπ, δύο ἀνεπίληπτων ἀνθρώπων ὅπως τοὺς ὀνομάζει ὁ Κολακόφσκι, σὲ φερέφωνα μιᾶς δολοφονικῆς τυραννίας. 5. Ρομαὶν Ρολλάν, ἀπόστολος τοῦ σταλινικοῦ… ἀνθρωπισμοῦ Τὶς δυὸ πρῶτες δεκαετίες τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ὁ Ρομαὶν Ρολλὰν ἦταν ἡ συνείδηση τῆς Εὐρώπης. Δὲν ὑπέκυψε στὸν ἐθνικιστικὸ παροξυσμὸ τοῦ Μεγάλου Πολέμου, πάνω καὶ πέρα ἀπὸ τὰ πεδία τῶν μαχῶν (au-dessus de la mêlée) κήρυττε τὴν εἰρήνη, τὴν ἑνότητα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος καὶ τὴν συμφιλίωση τῶν δύο ἀδελφῶν πολιτισμῶν, τοῦ γαλλικοῦ καὶ τοῦ γερμανικοῦ. Αὐτὸ ἄλλωστε ἦταν καὶ τὸ θέμα τοῦ πιὸ διάσημου ἔργου του, τοῦ «μυθιστορήματος-ποταμοῦ» (roman-fleuve) Ζὰν Κριστόφ. Αὐτὰ τὰ ἰδανικὰ ἦταν τὸ θεμέλιο τῆς φιλίας του μὲ τὸν Στέφαν Τσβάιχ καὶ γιὰ χάρη τους δέχτηκε σφοδρὲς ἐπιθέσεις ἀπὸ τοὺς πολεμοχαρεῖς κύκλους. Τὴν δεκαετία τοῦ 1920 ἦταν ὀπαδὸς τῶν ἰδεῶν του Γκάντι. Τὸ 1929 ὅμως διέκοψε τὶς σχέσεις μαζί του, μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ ἀπόρριψη τῆς βίας εὐνοοῦσε τώρα τὸν φασισμό. Στράφηκε πρὸς τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση καὶ μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὑπῆρξε στεντόρειος ὑπερασπιστὴς τοῦ σταλινισμοῦ, παρὰ τὶς ἐνστάσεις ποὺ διατυπώνει στὴν ἰδιωτική του ἀλληλογραφία καὶ στὰ ἡμερολόγιά του. Εἴδαμε παραπάνω τὴ στάση του στὴν περίπτωση Ἰστράτι. Οἱ σχέσεις του μὲ τὸν Τσβάιχ, ποὺ κατήγγελλε τὴν κατάπνιξη τῆς πνευματικῆς ἐλευθερίας στὴν ΕΣΣΔ, ψυχράνθηκαν. Στὴν στράτευση αὐτὴ κρίσιμο ρόλο ἔπαιξε ὁ γάμος τοῦ Ρολλὰν μὲ τὴν κατὰ πολὺ νεότερή του Μαρία Κουντάσεβα, μιὰ ρωσίδα μὲ γαλλικὲς ρίζες. Ἡ Κουντάσεβα ἦταν ὑπάλληλος τοῦ σοβιετικοῦ ὀργανισμοῦ γιὰ τὶς διεθνεῖς πολιτιστικὲς σχέσεις (VOKS), θέση ποὺ προϋπέθετε συνεργασία μὲ τὶς μυστικὲς ὑπηρεσίες.[47] Μέσω τῆς συζύγου του ὁ Ρολλὰν συνδέθηκε μὲ θερμὴ φιλία μὲ τὸν ἀρχιδήμιο Γκένριχ Γιαγκόντα, τὸν ἐπικεφαλῆς τῆς NKVD, τὸν «ἐργοδηγὸ» τῆς διώρυγας τῆς Λευκῆς Θάλασσας καὶ ὀργανωτὴ τοῦ οὐκρανικοῦ λιμοῦ. Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1935 ὁ Ρολλὰν ἐπισκέφθηκε τὴ Μόσχα, ὅπου φιλοξενήθηκε ἀπὸ τὸν Γκόρκι καὶ συνάντησε τὸν Στάλιν. Λίγο πρὶν τὴν ἄφιξή του ἡ σοβιετικὴ κυβέρνηση εἶχε νομοθετήσει τὴν ἐπέκταση τῆς θανατικῆς ποινῆς σὲ παιδιὰ δώδεκα ἐτῶν, καθὼς καὶ τὴν συλλογικὴ οἰκογενειακὴ εὐθύνη σὲ περίπτωση ἀντιπολιτευτικῆς δραστηριότητας ἑνὸς μέλους. Ἡ ἄγρια καταστολὴ στὸ Λένινγκραντ μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ Κίρωφ, καθὼς καὶ ἡ ἐξορία τοῦ Βικτὸρ Σέρζ, εἶχαν ἐξεγείρει ἀκόμα καὶ τὴν ἀριστερὴ κοινὴ γνώμη στὴν Εὐρώπη καὶ ὑπονόμευαν τὴν πολιτικὴ τοῦ «λαϊκοῦ μετώπου». Ὁ Ρολλὰν εἶχε γίνει ἀποδέκτης τῶν διαμαρτυριῶν αὐτῶν καὶ τὶς θέτει, μὲ θλιβερὴ δουλοφροσύνη, ὑπόψη τοῦ Στάλιν.[48] Εἶναι βέβαιος, λέει, ὅτι ἡ σοβιετικὴ ἐξουσία ἔχει σοβαροὺς λόγους γιὰ τὴν δίωξη τοῦ Σὲρζ καὶ ὁ ἴδιος δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ τὸν ὑπερασπιστεῖ. Ὅμως, ἡ ὑπόθεση αὐτὴ ζημιώνει τὴν εἰκόνα τῆς ΕΣΣΔ καὶ δίνει ἐπιχειρήματα στοὺς «ἀντιδραστικούς». Ἐσεῖς οἱ σοβιετικοί, συνεχίζει, εἴσαστε δεξιοτέχνες τῆς διαλεκτικῆς, ἐνῶ οἱ γάλλοι διανοούμενοι ἐξακολουθοῦν νὰ σκέφτονται μὲ τὶς ἀπαρχαιωμένες κατηγορίες τῆς καρτεσιανῆς λογικῆς. Ἔχετε λοιπὸν ὑποχρέωση νὰ τοὺς ξεδιαλύνετε τὰ ὑψηλὰ νοήματα τῆς πολιτικῆς σας μὲ ἁπλὰ λόγια. Ὁ Στάλιν προφασίζεται ἄγνοια γιὰ τὸν Σέρζ, ἀλλὰ τελικὰ ἀνακοινώνει ὅτι θὰ τοῦ ἐπιτραπεῖ νὰ φύγει γιὰ τὴ Δύση. Δηλώνει ὅμως ὅτι δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ καθοδηγεῖ τοὺς φίλους τῆς ΕΣΣΔ στὴν Εὐρώπη. Ὡς πρὸς τὸ θέμα τῆς ἐπιβολῆς τῆς θανατικῆς ποινῆς σὲ παιδιά, ὁ Στάλιν ἐξηγεῖ ὅτι πρόκειται γιὰ «ἐκπαιδευτικὸ μέτρο», γιὰ νὰ ἀποτρέψει τοὺς γονεῖς τους νὰ τὰ ἐμπλέκουν σὲ ληστεῖες καὶ τρομοκρατικὲς ἐνέργειες. Κανεὶς δὲν χαίρεται νὰ θανατώνει ἀνθρώπους, ἀλλὰ ἡ κατάργηση τῆς θανατικῆς ποινῆς σήμερα θὰ ἦταν ὀλέθρια γιὰ τὴν σοβιετικὴ ἐξουσία. Ὅσον ἀφορᾶ τὶς μυστικὲς δίκες καὶ ἐκτελέσεις στὸ Λένιγκραντ, ἐπρόκειτο γιὰ πράκτορες ξένων ὑπηρεσιῶν. Μᾶς «εἶχε πνίξει ὁ δίκαιος θυμὸς» καὶ «δὲν θὰ τοὺς κάναμε τὴ χάρη» νὰ ἐκφράσουν δημόσια τὸ μίσος τους γιὰ τὴν κομματικὴ ἡγεσία. Ὁ Ρολλὰν ἐκφράζει τὴ χαρά του γιὰ τὴν ἐνημέρωση αὐτὴ καὶ προτρέπει τὸν Στάλιν νὰ διαφωτίζει συχνότερα τὴ διεθνὴ κοινὴ γνώμη μὲ τέτοιες πειστικὲς ἐξηγήσεις. Τελειώνει μὲ ἕναν ὕμνο στὸν «νέο προλεταριακὸ ἀνθρωπισμὸ» ποὺ ἐνσαρκώνει ὁ Στάλιν καὶ ἐκφράζει τὰ πολυτιμότερα ὁράματα τῆς εὐρωπαϊκῆς νεολαίας. Βεβαίως, συμφωνεῖ ὁ Στάλιν, ὁ «ἄνθρωπος εἶναι τὸ πρῶτο μέλημά μας». Στὴν συνάντηση αὐτὴ ὁ Ρολλὰν συνοδευόταν ἀπὸ τὸν Ἀλεξάντερ Ἀρόσεφ, τὸν πρόεδρο τοῦ VOKS, ἕνα παλιὸ μπολσεβίκο μὲ βαθιὰ καλλιέργεια ποὺ θαύμαζε τὸν Ρολλάν, κανόνιζε τὴν ἔκδοση τῶν βιβλίων του στὰ ρωσικὰ καὶ τὸν ἐπισκεπτόταν συχνὰ στὸ ἐρημητήριό του στὴν Ἑλβετία γιὰ ν’ «ἀναπνεύσει τὸν καθαρὸ ἀέρα τοῦ πνεύματος». Λίγους μῆνες ἀργότερα τὸ VOKS διαλύθηκε καὶ ὁ Ἀρόσεφ μαζί μὲ ὅλα τὰ στελέχη τοῦ ὀργανισμοῦ δολοφονήθηκαν. Ὁ Ρολλὰν δὲν βρῆκε τίποτα νὰ πεῖ γι’ αὐτὲς τὶς ὑψηλὲς ἐκδηλώσεις τοῦ προλεταριακοῦ ἀνθρωπισμοῦ. 6. Γιατί δὲν μιλᾶνε οἱ πνευματικοὶ ἄνθρωποι; Πόσες φορὲς δὲν ἀκούσαμε τὸ ἐρώτημα αὐτὸ τὰ τελευταῖα χρόνια; Καὶ πόσες φορὲς δὲν ἀκούσαμε, καὶ ἐξακολουθοῦμε ν’ ἀκοῦμε, ἀπὸ δαύτους τὶς πιὸ ἀρρωστημένες καὶ ἀνήθικες ἀνοησίες; Συχνὰ εἶναι προτιμότερο νὰ κρατᾶνε τὸ στόμα τους κλειστό. [1] Βλ. Leszek Kolakowski, “Intellectuals against Intellect”, Daedalus, vol. 101, No. 3 (Summer, 1972), 1-15. [2] Ἡ ἱστορία τῆς ἀμερικανικῆς μαρξιστικῆς ἀριστερᾶς, τῆς ἐπιρροῆς της στὰ συνδικάτα, στοὺς διανοουμένους καὶ στὰ στελέχη τοῦ New Deal τοῦ Φρ. Ροῦζβελτ εἶναι περίπλοκη καὶ διδακτική, ὅμως θὰ τὴν πραγματευτοῦμε σὲ ἄλλο ἄρθρο. [3] Ἕνα χρήσιμο σχεδίασμα τῶν σχέσεων τῶν διανοουμένων μὲ τὸ ἑλληνικὸ κομμουνιστικὸ κίνημα εἶναι τὸ κεφάλαιο τοῦ Ν. Μαραντζίδη μὲ τίτλο “Greek Intellectuals and the Fascination with Communism: The Graft that Did Not Blossom (1924-1949)” στὸ βιβλίο Ideological Storms: Intellectuals, Dictators and the Totalitarian Temptation, Vladimir Tismaneanu and Bogdan C. Iacob, (eds.), Central European University Press, 2019. [4] Βλ. Michael David-Fox, “Illusions of Influence and the Mystique of Power: The Fellow-Travelers and Stalin as the Philosopher-King”, στὸ Ideological Storms, ὅ.π. [5] Γιὰ διεξοδικὴ τεκμηρίωση βλ. Andrei Artizov and Oleg Naumov, (eds.), Soviet Culture and Power: A History in Documents, 1917-1953, New Haven, Ct.: Yale University Press, 2007 καὶ εἰδικὰ τὸ κεφ. 6: “Work with the Anti-Soviet Intelligentsia”. [6] Βλ. Edward Hallett Carr, The Bolshevik Revolution, 1917-1923, vol. 1, Penguin Books, London, 1950, κεφ. 7: “Consolidating the Dictatorship”. Ἡ ἱστορία τοῦ Κὰρ εἶναι διαβόητη γιὰ τὴν φιλομπολσεβικική της μεροληψία: τὸ γνωστὸ τηλεγράφημα τοῦ Λένιν ποὺ ἀπαιτεῖ «ἀγχόνες» (the hanging telegram) ἀναφέρεται μὲν ἐδῶ ἀλλὰ μὲ περικομμένες τὶς ἀνατριχιαστικές του λεπτομέρειες, ἐνῶ στὴ σφαγὴ τῶν ναυτῶν τῆς Κρονστάνδης ἀφιερώνεται μιάμιση ὁλόκληρη γραμμὴ τοῦ κειμένου. Γενικὰ ὁ Κόκκινος Τρόμος σχετικοποιεῖται δραστικὰ μὲ ἀναφορὰ στὶς ἔκτακτες συνθῆκες τῆς περιόδου. Παρ’ ὅλα αὐτά, τὰ στοιχεῖα ποὺ παρατίθενται περιγράφουν ἁδρῶς τὴν διολίσθηση πρὸς τὸν ὁλοκληρωτισμό. Ὁ Κὰρ διέπρεψε καὶ αὐτὸς ὡς ἐξέχον μέλος τοῦ βρετανικοῦ κατεστημένου ποὺ ἐξυμνοῦσε τὸν Στάλιν. [7] Βλ. Stuart Finkel, “Purging the Public Intellectual: The 1922 Expulsions from Soviet Russia”, The Russian Review, vol. 62, no. 4 (Oct., 2003), 589-613. Ἐπίσης: Paul. R. Gregory, “The Ship of Philosophers: How the Early USSR Dealt with Dissident Intellectuals”, The Independent Review, vol. 13, no. 4 (Spring, 2009), 485-492. [8] Ὁ Λὲβ Γκουμιλιὼφ ἔγινε ἕνας ἀπὸ τοὺς σημαντικότερους ρώσους ἱστορικοὺς καὶ πέρασε καὶ αὐτὸς εἴκοσι χρόνια στὰ Γκουλάγκ. [9] Ν. Καζαντζάκη, Ταξιδεύοντας: Ρουσία, Ἐκδόσεις Δωρικός, Ἀθήνα 1960, σ. 196. [10] Maxim Gorky, Untimely Thoughts: Essays on Revolution, Culture and the Bolsheviks, 1917-1918, Paul Ericsson, New York, 1968, 83-84. [11] Στὸ ἴδιο, 87-88. [12] Στὸ ἴδιο, 88-89. [13] Στὸ ἴδιο, 95. [14] Ὁ κοζάκος Ἐμελιὰν Πουγκατσὼφ ἡγήθηκε μιᾶς βίαιης ἐξέγερσης χωρικῶν καὶ Παλαιῶν Πιστῶν ποὺ ἐπικράτησε σὲ ἀχανεῖς περιοχὲς ἀνάμεσα στὸν Βόλγα καὶ στὰ Οὐράλια καὶ ἀπείλησε ἀκόμα καὶ τὸν θρόνο τῆς Μεγάλης Αἰκατερίνης. Ἐκτελέσθηκε δημοσία διὰ διαμελισμοῦ τὸ 1775. [15] Maxim Gorky, Untimely Thoughts, 96-98. [16] Στὸ ἴδιο, 110. [17] Rosa Lumemburg, The Russian Revolution, προσβάσιμο στὸ https://bit.ly/2MWFXl6 [18] Ὅ.π., κεφ. 6, “The Problem of Dictatorship”. [19] Στὸ ἴδιο. [20] Ἡ φράση εἶναι τοῦ Βικτὸρ Σέρζ. [21] Patrick Tacussel, “Boris Souvarine, sociologue de la terreur”, Cahiers Internationaux de la Sociologie, vol. 83, (Juillet-Décembre, 1987), 355-363. [22] Panait Istrati, Vers l’autre flamme: La Russie nue, Les Éditions Rieder, Paris, 1929, 222-3. Πρόκειται γιὰ τὸν τρίτο τόμο τοῦ ἔργου ποὺ εἶναι γραμμένος ἀπὸ τὸν Σουβαρίν. [23] Βλ. Victor Serge, “A New International” προσβάσιμο στὸ https://bit.ly/3cSK9wI: «Θὰ πρέπει σὲ κάθε περίπτωση νὰ καταστεῖ σαφὲς ὅτι ἡ ἰδέα τοῦ σοσιαλισμοῦ εἶναι στὸ ἑξῆς ἀδιάρρηκτα ἑνωμένη μὲ τὸν σεβασμὸ τῆς ἀτομικότητας, τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας καὶ γνήσια δημοκρατικοὺς θεσμούς». [24] Panait Istrati, “Two Letters to the GPU”, προσβάσιμο στὸ https://bit.ly/37y3su7 [25] Sanda Stolojan, “Un dissident avant l’heure: Panait Istrati”, Esprit, no. 42(6), Juin 1980, 171-177. Ἐπίσης: Louis Janover, “Actualité de Panait Istrati”, Le Monde Diplomatique, Janvier 1981. Τὰ παραθέματα εἶναι ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἄρθρα. [26] Ὅσα γράφονται ἐδῶ δὲν συνιστοῦν προφανῶς συνολικὴ ἀποτίμηση τοῦ ἔργου τοῦ Ν. Καζαντζάκη. [27] Bertrand Russell, Bolshevism: Practice and Theory, Harcourt-Brace, New York, 1920, 26-27. [28] Στὸ ἴδιο, 28. [29] Στὸ ἴδιο, 33-34. [30] Στὸ ἴδιο, 35 κ.ἑ. [31] Τὸ δεύτερο μέρος τοῦ βιβλίου εἶναι μιὰ ἀριστοτεχνικὴ φιλοσοφικὴ ἀπόρριψη τοῦ «ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ» καὶ τῶν χονδροειδῶν μονοαιτιακῶν ἐξηγήσεων τῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς ποὺ περιέχει. [32] John S. Partington, “H.G. Wells: A Political Life”, Utopian Studies, vol. 19, no. 3 (2008), 517-576. Ἐπίσης Olga Soboleva and Angus Wrenn, “H.G. Wells: Interpreting the Writing on the ‘Easten Wall of Europe’”, στὸ From Orientalism to Cultural Capital: The Myth of Russia in British Literature in the 1920s, Peter Lang, 2017. [33] H.G. Wells, Russia in the Shadows, Hodder and Stoughton, London, 1921. [34] H. G. Wells, Outline of History, Garden City Publishing, Garden City/New York 1931, 1130. [35] H. G. Wells, Russia in the Shadows, ὅ.π., κεφ 6: “The Dreamer in the Kremlin”. [36] Joseph Stalin, Works, vol. 14, 1934-1940: “Marxism vs. Liberalism, An Interview with H.G. Wells”, 21-44. [37] H.M. Geduld, “Bernard Shaw and Adolph Hitler”, The Shaw Review, vol. 4, no. 1 (Jan., 1961), 11-20. Ὁ Σῶ θεωροῦσε τὸν Χίτλερ ὡς πολιτικὸ μὲ σιδερένια βούληση ποὺ ἀγωνιζόταν νὰ ἀνατινάξει τὴν ἄδικη γιὰ τὴ Γερμανία διεθνὴ τάξη ποὺ εἶχε ἐπιβάλει ὁ δυτικὸς ἰμπεριαλισμὸς μὲ τὶς Βερσαλίες. Καὶ χρησιμοποιώντας ἕνα μακραίωνο ἀντισημιτικὸ στερεότυπο τὸν συμβούλευε ἀντὶ νὰ προσπαθεῖ νὰ ἐξοντώσει βιολογικὰ τοὺς Ἑβραίους νὰ ξεριζώσει τὸν καπιταλισμὸ κι ἔτσι θὰ ἐξαφανισθοῦν καὶ οἱ Ἑβραῖοι…! Ὁ Ἔρικ Μπέντλεϋ ὑποβαθμίζει τοὺς ἐπαίνους στὸν Χίτλερ καὶ Μουσολίνι λέγοντας ὅτι ὁ Σῶ ἦταν ἕνας... «ποιητικὸς σοσιαλιστής». Βλ. Eric Bentley, “Bernard Shaw’s Politics (A Birthday Tribute)”, The Kenyon Review, vol. 8, no. 3 (Summer, 1946), 347-371. [38] T.F. Evans, “Myopia or Utopia?” Shaw in Russia”, Shaw, vol. 5 (1985), 125-145. [39] Bernard Shaw, The Rationalization of Russia, Bloomington, Indiana University Press, 1964, 80. [40] Sidney and Beatrice Webb, Soviet Communism: A New Civilisation, Third Edition in One Volume, Longmans, Green and Co, London/New York/Toronto, 1944. [41] Βλ. Charles Pigou, “The Webbs on Soviet Communism”, The Economic Journal, vol. 46, no. 181 (March, 1936), 88-97. Ὁ Πιγκοὺ μᾶς λέει ἐδῶ ὅτι γιὰ τὸ περίττωμα αὐτὸ οἱ Γουὲμπ ἀξίζουν τὴν «ἐνθουσιώδη εὐγνωμοσύνη μας». [42] Βλ. Michael David-Fox, “Illusions of Influence...”, ὅ.π. [43] S. and B. Webb, Soviet Communism, ὅ.π., κεφ. 5: “The Vocation of Leadership”. [44] Στὸ ἴδιο, κεφ. 6: “Dictatorship or Democracy?”. Ἐδῶ πληροφορούμεθα ὅτι οἱ παραδοσιακὲς ἔννοιες τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης, ὅπως δημοκρατία, ὀλιγαρχία καὶ δικτατορία, δὲν ἔχουν πλέον ἐφαρμογὴ στὴν ΕΣΣΔ γιατὶ ἀφοροῦν ταξικὲς κοινωνίες. [45] Στὸ ἴδιο, 918-973. [46] Στὸ ἴδιο, 898-918. [47] Michael David-Fox, “Understanding and Loving the New Russia: Maria Kudasheva as Romain Rolland’s Cultural Mediator”, κεφάλαιο στὸ βιβλίο του Crossing Borders: Modernity, Ideology and Culture in Russia and the Soviet Union, University of Pittsburg Press, 2015. [48] Romain Rolland, Voyage à Moscou, Juin-Juillet 1935, Albin Michel, Παρίσι, 1992. Ἐδῶ περιέχεται τὸ ἐπίσημο κείμενο τῆς συνομιλίας θεωρημένο ἀπὸ τὸν Στάλιν καὶ τὸν Ρολλάν.

Διανοητὲς ἐχθροὶ τῆς διάνοιας

Σύνδεση