Οι πορφυροί λίθοι των αυτοκρατόρων

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Dario Del Bufalo, Porphyry: Red Imperial Porphyry: Power and Religion [Πορφύρα. Ο πορφυρός αυτοκρατορικός λίθος: Εξουσία και θρησκεία], μετάφραση από τα ιταλικά David Graham και Lara Cox, Τορίνο: Umberto Allemandi, σελ. 296 Philippe Malgouyres and Clément Blanc-Riehl, Porphyre: La Pierre Pourpre des Ptolémées à Bonaparte [Πορφύρα: Ο πορφυρίτης λίθος από τους Πτολεμαίους στον Βοναπάρτη], Παρίσι: Réunion des musées nationaux, σελ. 144 (εξαντλημένο) Averil Cameron, Byzantine Matters [Το Βυζάντιο μας αφορά], Princeton University Press, σελ. 164 [Averil Cameron, Η αξία του Βυζαντίου, μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, Πατάκη, Αθήνα 2017, σελ. 240] Averil Cameron, Dialoguing in Late Antiquity [Συζητώντας στην ύστερη αρχαιότητα], Center for Hellenic Studies (Διανομή: Harvard University Press), σελ. 85 Φαίνεται πως οι μεγάλες αυτοκρατορίες αγαπούν τις μεγάλες πέτρες. Όταν άρχισαν να λειτουργούν τα λατομεία στα Ουράλια και στα Αλταϊκά όρη στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνα, οι Ρώσοι τσάροι έσπευσαν να στολίσουν τα παλάτια τους με ίασπι και μαλαχίτη. Χωρίς να υπολογίζουν χρόνο και αποστάσεις, εφόσον ένα μεγάλο κομμάτι χρειαζόταν έντεκα ολόκληρα χρόνια για να αποσπασθεί και να φτάσει στον προορισμό του. Εκατόν πενήντα τέσσερα άλογα έπρεπε να το σύρουν μέχρι τον πλησιέστερο ποταμό, για να ξεκινήσει μετά ένα ταξίδι τριών χιλιάδων μιλίων μέχρι την Αγία Πετρούπολη. Μετά τα επεξεργάζονταν σύμφωνα με τα σχέδια που είχαν εγκριθεί από την τσαρική αυλή και έστελναν τα αντικείμενα που κατασκεύαζαν, με Βικτωριανές προδιαγραφές πολυτέλειας, ως δώρα διπλωματικά, ανάλογα με το μέγεθος και τα φαινομενικά ανεξάντλητα αποθέματα της ρωσικής αυτοκρατορίας. Μερικά, ωστόσο, παρέμειναν τελικά στην αίθουσα με τους μαλαχίτες του μουσείου του Ερμιτάζ, όπου άλλοτε τρομάζουν κι άλλοτε εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη με τον όγκο τους και την κρύα πρασινάδα του μετάλλου. Το ίδιο έκαναν κι οι Ρωμαίοι δεκαοχτώ αιώνες πρωτύτερα, ακολουθώντας τους ελληνιστικούς βασιλείς της Αιγύπτου. Εκεί, στην άκρη της Ερυθράς Θάλασσας, διακόσια ογδόντα μίλια νότια του Καΐρου υπάρχει ένα σεληνιακό τοπίο, το Γκεμπέλ Αμπού Ντουκάν, όπως λέγεται σήμερα, που σημαίνει το Βουνό που καπνίζει. Πραγματικά η ζέστη κάνει το βουνό να δίνει την εντύπωση πως φλέγεται. Στην αρχαιότητα λεγόταν Πορφυρό Όρος. Εκεί ο σκούρος πορφυρός λίθος εξορυσσόταν με πολύ κόπο και τεράστια έξοδα, για να μεταφερθεί στην Αλεξάνδρεια, αφού πρώτα ταξίδευε σιγά σιγά κατά μήκος του Νείλου. Από εκεί τον έστελναν σε όλη τη Μεσόγειο με μεγάλα ειδικά πλοία. Θα έμοιαζε σίγουρα με ρωσικό γκουλάγκ το εργοτάξιο εκείνο της φρίκης στο Πορφυρό Όρος. Μόνο σκλάβοι και κατάδικοι θα υπέθετε κανείς ότι δούλευαν εκεί πέρα, ενίοτε και ορισμένοι Χριστιανοί θα κατέληγαν εκεί. Τους έκλειναν μέσα στο φαράγγι και δεν χρειάζονταν αλυσίδες, αφού η καυτή έρημος τους έκοβε κάθε οδό διαφυγής. Όμως έχουμε και μαρτυρίες για ύπαρξη ελεύθερων εργατών, κάτι που δεν πρέπει να μας προξενεί εντύπωση, αφού η εργασία στα ορυχεία αυτά απαιτούσε σχεδόν δυνατότητες υπερφυσικές. Οι θρύλοι γύρω από τα λατομεία μιλούσαν για Χριστιανούς εργάτες οι οποίοι με τη δύναμη του Χριστού ντρόπιαζαν τους ειδωλολάτρες «φιλοσόφους» ‒ που διέθεταν την απαραίτητη, μυστική τεχνογνωσία για την εξόρυξη. Όταν έβγαιναν από το βουνό, οι λίθοι αυτοί κατέκλυζαν την αυτοκρατορία. Δεν έμοιαζαν όμως με τον μαλαχίτη της τσαρικής Ρωσίας· οι πορφυροί λίθοι στη δική μας περίπτωση ενίσχυαν απλώς τις παλιές εικόνες και παραστάσεις, τα πανάρχαια σύμβολα των ανθρώπων. Η λέξη «πορφύρα» προέρχεται από το σανσκριτικό pur-phur, τη λέξη για τα καυτά κάρβουνα. Για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους ποτέ δεν επρόκειτο για μια απλή πέτρα, εφόσον το χρώμα της πορφύρας δήλωνε τη φωτιά και το αίμα. Τα έντονα πορφυρά φορέματα (πιο έντονα από τα δικά μας κόκκινα, σαν το σημερινό λαμπερό βυσσινί) κάλυπταν τα σώματα των δυνατών. Δεν ήταν όμως πάντα ένδειξη «λαμπρής» επιτυχίας. Για τους πολεμιστές ο θάνατος φορούσε επίσης πορφυρό μανδύα, ο οποίος ταυτιζόταν με το αίμα εκείνο που σκέπαζε τα μάτια του τραυματισμένου θανάσιμα πολεμιστή. Σε ένα κόσμο που το μεγαλείο κι ο θάνατος ήταν κοντά με έναν ιδιαίτερα ανησυχητικό τρόπο, ο πορφυρός λίθος ήταν διπλά φορτισμένος. Στην ύστερη αυτοκρατορία (από το 300 μ.Χ. και εξής) η πορφύρα δήλωνε μεγαλείο. Όπως ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν ήθελε να είναι ο «άνθρωπος από ατσάλι», έτσι κι οι τόσο σκληροτράχηλοι αυτοκράτορες της εποχής εκείνης παρουσιάζονταν τότε ως οι «άνθρωποι της πορφύρας». Όμως αυτό ήταν η μια πλευρά μόνο της αλήθειας. Οι αυτοκράτορες πέθαιναν, ορισμένοι με πολύ αίμα στα χέρια τους. Κι οι μάρτυρες επίσης πέθαιναν. Το αίμα τους έμοιαζε να έχει πήξει πάνω στις πορφυρές πλάκες των τάφων τους. Η πορφύρα σήμαινε λοιπόν και αίμα. Μεταγενέστεροι μεσαιωνικοί θρύλοι των Χριστιανών τονίζουν αυτήν ακριβώς την πλευρά. Στον ναό της Αγίας Πραξίδης στη Ρώμη, στο σημείο όπου (όπως λέγεται) σφούγγιζε τον σπόγγο με τον οποίο είχε καθαρίσει η αγία Πραξίδη τα αίματα των μαρτύρων, υπήρχε ένα στρογγυλό πλακάκι, ένας δίσκος από πορφυρό λίθο, η λεγόμενη rota. Ήταν, λέει, το αίμα των μαρτύρων που θαυματουργικά είχε γίνει πέτρα. Μόνο ένα εξαιρετικά ισχυρό κράτος μπορούσε να συνεχίσει να εκμεταλλεύεται τα λατομεία του Πορφυρού Όρους. Με την προϊούσα εξασθένηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τα λατομεία δεν χρησιμοποιούνταν πια. Από το 350 μ.Χ. οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας έπρεπε να αρκούνται πλέον με ό,τι είχε απομείνει στην περιοχή που ζούσαν, δηλαδή με το υλικό του πορφυρίτη που υπήρχε ακόμη στα παράλιά τους από τις ένδοξες παλιές μέρες. Μια ευρεία διαδικασία ανακύκλωσης είχε αρχίσει. Για παράδειγμα, στη Ρώμη ο πορφυρίτης που είχε χρησιμοποιηθεί παλιά για τους οβελίσκους, τα αγάλματα, τις σαρκοφάγους, ακόμη και για τα λουτρά, ξαναχρησιμοποιούνταν τώρα σε ευρεία κλίμακα από ευρηματικούς τεχνίτες και μηχανικούς. Τεμάχια πορφυρίτη (άσπλαχνα αποσπασμένα από μεγάλα κομμάτια λίθου άλλης χρήσης) μαζί με άλλους ημιπολύτιμους λίθους χρησιμοποιούνταν τώρα σαν πλάκες για τα πολύχρωμα πλακόστρωτα, τους προγόνους των μεσαιωνικών κιλιμιών. Στο τέλος του 12ου και στις αρχές του 13ου αιώνα η ρωμαϊκή οικογένεια Κοσμάτι αναδείχθηκε σε αυτό τον τομέα. Όποιος κοιτάζει στο φως της νύχτας το πάτωμα της Αγίας Μαρίας στο Κοσμεντίν θα δει τον πορφυρίτη να συνδυάζεται με άλλες πέτρες και να αποδεικνύει ξανά την αλήθεια της ετυμολογίας της λέξης: pur-phur, δηλαδή αναμμένο κάρβουνο που λάμπει. Όμως πορφυρίτης σημαίνει και αυτοκρατορική δόξα πάνω στην πέτρα. Οι μεγάλες rotae, δηλαδή οι στρογγυλές, μεγαλόπρεπες φιάλες αγιασμού του παλαιού ναού του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη αποτελούνται από κομμάτια πορφυρίτη που τα πήραν με πολύ κόπο από τους γιγάντιους πορφυρούς κίονες της πόλης. Στις εκκλησίες της Ρώμης, όπως και αλλού, τα πλακόστρωτα δεν ήταν απλοί στολισμοί. Σηματοδοτούσαν την πομπή που οδηγούσε τους πάπες τελετουργικά στα μεγάλα αυτά κατασκευάσματα. Στην μέση του ναού του παλαιού Αγίου Πέτρου ο πάπας κατέληγε σε έναν στρογγυλό χώρο φτιαγμένο από πορφυρίτη, που αποτελούσε την ορατή αντανάκλαση της αυτοκρατορικής του εξουσίας. Εκεί γινόταν κι η συνάντησή του με τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Γενικά η παρουσία του πορφυρίτη μας δείχνει σε ποιες περιοχές της Μεσογείου ήταν η χρήση του περισσότερο εξασφαλισμένη και σταθερή. Στην Ιταλία ο πορφυρίτης ήταν κατεξοχήν ο λίθος του νότου. Τον 12ο και τον 13ο αιώνα οι βασιλιάδες της Σικελίας προσπαθούσαν να επεκταθούν προς τα ανατολικά. Είχαν φτάσει μέχρι τις ακτές της Αλεξάνδρειας, όπου βρίσκονταν εγκαταλελειμμένες οι πορφυρές σαρκοφάγοι που σήμερα βλέπουμε στον καθεδρικό ναό του Παλέρμο. Αυτοκρατορικός μέχρι το τέλος, ο Κονραδίνος, ο τραγικός εγγονός του Σικελού αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄ [Χοενστάουφεν], αποκεφαλίστηκε το 1268 σε ένα κομμάτι από πορφυρό κίονα. Αυτοκρατορικό ακόμα και το τέλος του. Ωστόσο, αυτά τα κομμάτια πορφυρίτη δεν ήταν παρά θλιβερά κατάλοιπα του υλικού εκείνου που κάποτε πλημμύριζε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αν θέλουμε όντως να διαπιστώσουμε πού ήταν ακόμη αισθητή σε μεγαλύτερο βαθμό κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η παρουσία του αυτοκρατορικού μεγαλείου της Ρώμης, θα πρέπει να φύγουμε από τη Ρώμη και τη νότια Ιταλία και να κινηθούμε ανατολικά, πηγαίνοντας στην Κωνσταντινούπολη. Από την ίδρυσή της, το 324 από τον Μ. Κωνσταντίνο (306-337), η Κωνσταντινούπολη ήταν το μεγαλύτερο αποθετήριο πορφυρίτη σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Ο πορφυρίτης γέμιζε τις πλατείες της, τις εκκλησίες και τα παλάτια. Ακόμη και τα σώματα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων της Ανατολής ήταν τοποθετημένα σε πορφυρές σαρκοφάγους, κατασκευασμένες ήδη από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και των διαδόχων του στην Αίγυπτο. Τώρα αυτές οι σαρκοφάγοι βρίσκονται η μια δίπλα στην άλλη στον περίβολο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης. Κάποτε λούζονταν με το φως των μεγάλων εκκλησιών, στις οποίες μέσα είχαν αρχικά τοποθετηθεί. Όπως κι άλλα πράγματα στη μεγάλη αυτή πόλη, λειτουργούσαν σχεδόν με τρόπο μαγικό, μιλώντας για το παρελθόν, ένα παρελθόν που πήγαινε πίσω από τον Μ. Κωνσταντίνο, πίσω ακόμη κι από την εμφάνιση του Χριστιανισμού. Στα μέσα του 14ου αιώνα οι Ρώσοι προσκυνητές από το Νόβγκοροντ γονάτιζαν μπροστά τους: «και παρ’ όλο που δεν είναι άγιοι [αυτοί οι αυτοκράτορες], εμείς οι αμαρτωλοί [τους] προσκυνούμε»[1]. Ήταν αυτή η πορφύρα που αποδείκνυε περίτρανα ότι οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης ήταν οι γνήσιοι διάδοχοι της Ρώμης. Τυλιγμένοι σε ολοπόρφυρα ρούχα, έλαμπαν με τη φωτιά της αυτοκρατορίας. Όπου κι αν πήγαιναν, πατούσαν πάνω σε πορφύρα. Σε ένα περίοπτο σημείο της Αγίας Σοφίας ένας πορφυρός δίσκος στο πάτωμα, πολύ μεγαλύτερος από εκείνον του Αγίου Πέτρου, δήλωνε τον τόπο στέψης του αυτοκράτορα. Ήταν το Ομφάλιον, δηλαδή «ο ομφαλός της οικουμένης». Παρ’ όλο που τον περιτριγύριζαν κάγκελα, τον προσκυνούσαν οι ορθόδοξοι από όλο τον κόσμο. Δεν στέκονταν πάνω του μόνον αυτοκράτορες. Μια νύχτα ένας ιερέας είδε την Παναγία να προσεύχεται πάνω του γονατιστή για τη σωτηρία όλων των Χριστιανών. Επίσης οι αυτοκράτορες γεννιούνταν κυριολεκτικά μέσα στην πορφύρα. Το δωμάτιο που γεννούσαν οι αυτοκράτειρες στο Μέγα Παλάτιον, εκεί που σήμερα βρίσκονται μικρά ξενοδοχεία, κάτω από την πλατφόρμα στήριξης της Αγίας Σοφίας και του Ιπποδρόμου, το περιέγραψε λεπτομερώς η Άννα η Κομνηνή (1083-1153). Κοιτούσε προς τον Βόσπορο, μέσα από τους αγαλμάτινους ταύρους και τα λιοντάρια που στόλιζαν τους κήπους των ανακτόρων, εκεί που τώρα τα κρουαζιερόπλοια μοιάζουν να σχηματίζουν αρμάδα το ένα πίσω από το άλλο. Οι τοίχοι του, το πάτωμα, και η οροφή του που έμοιαζε με σκηνή, ήταν όλο πορφύρα, «φερμένη από τη Ρώμη από τους παλιούς αυτοκράτορες». Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Ζ΄ τον Πορφυρογέννητο, «το γέννημα της πορφύρας» (905-959), όλος ο βυζαντινός κόσμος ονόμαζε τον πορφυρίτη «ρωμαϊκό λίθο». Το βιβλίο Πορφύρα του Ντάριο Ντελ Μπάφαλο μας οδηγεί στην καταγωγή και τις τύχες της πορφύρας τόσο στην Ευρώπη όσο και στο Βυζάντιο. Παρά την λίγο πομπώδη εισαγωγή, η εξέταση των τεκμηριωμένων καταλόγων των πορφυρών αντικειμένων του βιβλίου, αρχαίων και σύγχρονων, αποτελεί μια διαρκή πηγή γνώσης. Είναι σαν να περιδιαβάζουμε στις αίθουσες των ευρωπαϊκών μουσείων, εκεί όπου βρίσκουμε ανακατεμένα έργα της αρχαιότητας, της Αναγέννησης και του Μπαρόκ σαν να πρόκειται για τα παλάτια της νεότερης Ευρώπης ‒ εκεί όπου βρίσκονταν τοποθετημένα από τη μια το πορφυρό άγαλμα του Κωνσταντίνου και από την άλλη το πορφυρό άγαλμα του Φερδινάνδου Α΄ των Μεδίκων. Οι πιο λιτές παρουσιάσεις τού Πορφύρα των Φιλίπ Μαλγκίρ και Κλεμάν Μπλαν-Ριλ μας εισάγουν στους θησαυρούς του Λούβρου με ενθουσιασμό και ακρίβεια. Όμως τα δύο βιβλία μας θέτουν ενώπιον ενός άλλου προβλήματος. Εφόσον η πορφύρα ήταν το αίμα της αυτοκρατορίας, πρέπει να στραφούμε στην Κωνσταντινούπολη (και όχι στη Δυτική Ευρώπη), αν θέλουμε να κατανοήσουμε την κληρονομιά της Ρώμης τον Μεσαίωνα. Γιατί όμως δεν το κάνουμε αυτό; Γιατί η αθώα λέξη «Βυζάντιο», που ήταν το όνομα μιας ελληνικής πόλης, στην οποία έδωσε ο Κωνσταντίνος το όνομά του, δημιουργεί τόσο αρνητικούς συνειρμούς και είναι απούσα από το ιστορικό φαντασιακό των Δυτικοευρωπαίων; Αυτό το θέμα θίγει με σφριγηλότητα η Άβεριλ Κάμερον στα δύο μικρά βιβλία της Το Βυζάντιο μας αφορά και Συζητώντας στην ύστερη αρχαιότητα. Το Το Βυζάντιο μας αφορά είναι ένα μαχητικό βιβλίο. Ίσως στον τίτλο του απηχείται το έργο του Κόρνελ Γουέστ, Race Matters (Η φυλή μας αφορά). Με πιο ακαδημαϊκό και συγκρατημένο τρόπο από τον Γουέστ, αλλά όχι με λιγότερη ένταση, η Κάμερον επισημαίνει μια αδικία: την απουσία του Βυζαντίου από την ιστορική συνείδηση της Δυτικής Ευρώπης. Σαν να μην συγχώρεσαν ποτέ οι Ευρωπαίοι τους αυτοκράτορες που γεννήθηκαν στο διακοσμημένο με «ρωμαϊκό» λίθο δωμάτιο της πορφύρας το ότι διεκδικούσαν την κληρονομιά των αρχαίων Ρωμαίων στην μακρινή Κωνσταντινούπολη και ότι ήταν πιο γνήσιοι Ρωμαίοι απ’ ό,τι αποδείχθηκαν πως ήταν οι ίδιοι οι Δυτικοί όταν η αυτοκρατορία κατέρρευσε στη Δύση. Βάνδαλος ιππέας, 450/550 μ.Χ., μωσαϊκό, 1,69 x 2,45 m. Βρετανικό Μουσείο. Άλλωστε στη Δύση πιστεύουμε ότι η αρχαία Ρώμη μας ανήκει. Φανταζόμαστε μια Ρώμη απλή, που δεν έχει την πολυπλοκότητα μιας αυτοκρατορίας. Έτσι αποκλείουμε αιώνες ολόκληρους ρωμαϊκής ιστορίας από το φαντασιακό μας λόγω ακριβώς αυτών των στερεοτύπων. Η δική μας Ρώμη δεν έχει χώρο για το θρησκευτικό πάθος που οδήγησε στην επικράτηση του Χριστιανισμού, εξαιρούνται βέβαια μερικές ρομαντικές αναφορές στους πρώτους μάρτυρες. Δεν έχει επίσης καθόλου χώρο για την πνευματική άνοδο στον ελληνόφωνο κόσμο, αλλά και στις εσχατιές αυτού του κόσμου εκεί που δεν μιλούσαν ελληνικά, η οποία οδήγησε στη δημιουργία αυτού που ο Σερ Φέργκους Μίλλαρ ονομάζει Ελληνορωμαϊκή Αυτοκρατορία, δηλαδή την ρωμαϊκή εκείνη αυτοκρατορία διοικούμενη (και όχι τόσο κακά) από ελληνόφωνους, με υπηκόους επίσης ελληνόφωνους, τότε ακριβώς που η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία βάδιζε προς το τέλος της. Σαν το γκαζόν που «προφυλάσσει» σήμερα τα ερείπια των πύργων του τείχους του Αδριανού και τα άλλα ρωμαϊκά μνημεία της Μ. Βρετανίας και της Ευρώπης, έτσι κι εμείς: μένουμε προφυλαγμένοι πίσω από τα στερεότυπα εκείνα και η εικόνα που έχουμε για τη Ρώμη μένει «αμόλυντη». Πρόκειται για αντανάκλαση της εικόνας εκείνης της αυτάρκειας που έχουμε οι ίδιοι για τον εαυτό μας, όπως σωστά το έθεσε ο Μπάιρον Γουόρντ Πέρκινς στο βιβλίο του Η πτώση της Ρώμης και το τέλος του πολιτισμού το 2005: «Η εικόνα αυτή αντανακλά με ορισμένους τρόπους στην πραγματικότητα εκείνο που επιδιώκει η σύγχρονη Ευρώπη». Όταν πέφτει τελικά η Ρώμη, η μελαγχολική μας ματιά εστιάζεται στη δική μας Ρώμη, τη Ρώμη της Δύσης, γιατί δεν μας βολεύει η ιδέα ότι η Ρώμη στην πραγματικότητα επεβίωσε για άλλα χίλια χρόνια, συνεχώς αυτοπροσδιοριζόμενη εκ νέου, παρά την προϊούσα παρακμή της. Το έκανε με το ίδιο πείσμα εκείνο το οποίο διέκρινε τους αρχιτέκτονες και τους τεχνίτες της που ανακύκλωναν τον πορφυρίτη που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη και τις άλλες πόλεις της ανατολικής Μεσογείου. Αν όμως λαμβάναμε υπόψη το Βυζάντιο, θα περιπλέκαμε την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Το ότι τα αφηγήματα της ιστορίας της Ευρώπης δεν περιλαμβάνουν το Βυζάντιο είναι επειδή εάν το έκαναν θα έπρεπε να εγκαταλείψουμε πολλές από τις μικροβεβαιότητες που συνθέτουν την όμορφη εικόνα που έχουμε για την καταγωγή της σύγχρονης Ευρώπης. Αυτή η μικρή περίληψη δίνει μια αμυδρή κάπως ιδέα για το βιβλίο της Κάμερον Το Βυζάντιο μας αφορά. Το βιβλίο διαρκώς μας υπενθυμίζει, καθώς το θέμα βρίσκεται σε πρώτο πλάνο, πώς εξελίχθηκαν οι βυζαντινές σπουδές στην Μ. Βρετανία, για τις οποίες τόσο πολύ αγωνίστηκε η Κάμερον όλα της τα χρόνια. Δεν είναι αισιόδοξος ο τόνος της. Και πώς να είναι, αφού το 2003 ο τότε υπουργός Παιδείας της Βρετανίας φέρεται να δήλωσε: «Δεν με ενδιαφέρει να παραμείνουν μερικοί μεσαιωνολόγοι για ντεκόρ, όμως δεν υπάρχει κανένας λόγος να τους πληρώνει το κράτος». Τη δήλωση αυτή παραθέτει ο Ίαν Γουντ στο πρόσφατο βιβλίο του Οι σύγχρονες καταβολές του πρώιμου Μεσαίωνα (2013), για να την αναιρέσει με πολύ έξυπνο τρόπο στη συνέχεια. Θυμίζει το αλαζονικό μπούλινγκ και τις κοροϊδίες που γίνονται στα κολλέγια εις βάρος των πιο αδύναμων μαθητών. Και αν ισχύουν αυτά για τις μεσαιωνικές σπουδές, τι να πει κανείς για το Βυζάντιο; Όπως λέει η Κάμερον, «το Βυζάντιο δεν είναι απλά μεσαιωνικό, είναι κάτι περισσότερο: τελείως ξένο». Το βιβλίο της Κάμερον αφήνει μια πικρή αίσθηση, αν το δει κανείς στο πλαίσιο της πανεπιστημιακής και της ευρύτερης πολιτικής, αν όμως το δει ως μια προγραμματική δήλωση για τις βυζαντινές σπουδές αυτές καθαυτές, τότε πρόκειται για μια ολοζώντανη παρουσίαση της πνευματικής πορείας της συγγραφέως. Η Κάμερον δεν ήταν από την αρχή βυζαντινολόγος, δηλαδή δεν μελετούσε το μεσαιωνικό Βυζάντιο, αλλά την ύστερη κλασική αρχαιότητα. Λίγοι ερευνητές κατόρθωσαν να μελετήσουν με τόση επιτυχία τη σύνθεση κλασικής και μετακλασικής αρχαιότητας, που οδήγησε στη δημιουργία ενός πολιτισμού με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην Κωνσταντινούπολη του Ιουστινιανού και των άμεσων διαδόχων του. Όταν έγραφε η Κάμερον τη δεκαετία του ’70 και του ’80 για αυτόν τον πολιτισμό, ήταν αρκετό να φέρνει ξανά στη ζωή τον κόσμο του Ιουστινιανού. Φαινόταν πως για να φτάσει κανείς στο μεσαιωνικό Βυζάντιο έπρεπε να περάσει από μια σκοτεινή σήραγγα, μιας και στην αρχή της σήραγγας βρίσκονταν οι «σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου» που χαρακτηρίζονται από μια δραματική κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική οπισθοδρόμηση, η οποία προκλήθηκε από τις μουσουλμανικές επιθέσεις του έβδομου και όγδοου αιώνα. Ενώ στην έξοδο της σήραγγας συναντούμε πλέον το «μικρό Βυζάντιο» ‒ ένα Βυζάντιο που βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο, περικυκλωμένο από πολύ επίμονους εχθρούς στην Ανατολία και στα Βαλκάνια. Η αυτοκρατορία αυτή που πλήττεται από όλες τις μεριές έχει κλειστεί πια στον εαυτό της και έχει γίνει μια διόλου ανεκτική και ξενοφοβική ορθόδοξη κοινωνία. Ακόμη κι αν είναι όντως η αυτοκρατορία αυτή ρωμαϊκή, είναι πολύ πιο άκαμπτη από την παλιά, τότε που τα φορτία του πορφυρίτη ακόμη διέσχιζαν τη Μεσόγειο, για να φθάσουν οι τελευταίες παραγγελίες στις ενάμισι μίλι μήκους αποβάθρες της Κωνσταντινούπολης. Αυτό που η Κάμερον ανακάλυψε με τις μελέτες της, και βοήθησε κι εμάς να το συνειδητοποιήσουμε, είναι ότι η εικόνα αυτή μιας αποστεωμένης αυτοκρατορίας, που περιστοιχίζεται αδιάκοπα από τους έσχατους κινδύνους, είναι εσφαλμένη. Εφόσον δεν υπάρχει ένα σημείο τομής ή «κλεισίματος» να σηματοδοτεί το τέλος της ταραγμένης αρχαιότητας και την αρχή του Βυζαντίου που τη διαδέχεται. Το μικρό της βιβλίο Συζητώντας στην ύστερη αρχαιότητα αποτελεί ζωντανό παράδειγμα μιας τέτοιας προσέγγισης. Και σε αυτό το βιβλίο και στο βιβλίο Το Βυζάντιο μας αφορά δείχνει ότι δεν χάθηκε ποτέ η όρεξη για συζητήσεις και ανταλλαγή επιχειρημάτων, ούτε στο Βυζάντιο. Προκαλούσαν οι Βυζαντινοί την ίδια τη χριστιανική τους πίστη, ελέγχοντάς την με ad hoc επιχειρήματα, ενώ κάποιοι επικαλούνταν την αιώνια και αμετάβλητη ορθοδοξία, για να αμυνθούν έναντι των αντιπάλων τους. Στην μεγάλη οπλοθήκη της βυζαντινής θρησκείας υπήρχε πάντα άφθονο υλικό για επιχειρήματα. Ο ζήλος των Βυζαντινών να δημιουργήσουν «μια τεχνολογία θεολογικών επιχειρημάτων» ‒καταρτίζοντας καταλόγους αιρέσεων και ανθολόγια με αρχαιότερα χριστιανικά κείμενα που αποδείκνυαν κάθε φορά την ορθότητα των θεολογικών απόψεών τους‒ διατηρούσε την ζωντάνια της ανταλλαγής επιχειρημάτων. Αυτό που εκ πρώτης όψεως μοιάζει με μέτωπο από ατόφιο μάρμαρο, δεν είναι τίποτε άλλο από μια λεπτή επιφάνεια που με ένα άγγιγμα μπορεί να υποχωρήσει. Ανά πάσα στιγμή μια αρχαία αμφισημία προσεκτικά καταχωρισμένη στην λίστα των αιρέσεων, μπορούσε να προκαλέσει νέες αναταράξεις, δίνοντας δουλειά στις γραφίδες και στις γλώσσες των αυλικών, των κληρικών και των μοναχών. Όπως επισημαίνει η Κάμερον, «πάντα στο Βυζάντιο η ορθοδοξία ήταν κάτι που διαρκώς εκθειαζόταν, αλλά και ταυτόχρονα αμφισβητούνταν». Όταν ανέκυπταν αμφιβολίες, ποιος θα αποφάσιζε τι είναι τελικά ορθοδοξία; Ένα από τα πιο διαφωτιστικά κεφάλαια του βιβλίου Το Βυζάντιο μας αφορά είναι το πέμπτο, όπου η Κάμερον περιγράφει αναλυτικά τις συνέπειες της «αποκέντρωσης της θεολογικής αυθεντίας» που χαρακτήριζαν τον ορθόδοξο κόσμο, όταν πια κανείς δεν ήταν σίγουρος ποιος είχε τον τελευταίο λόγο στα δογματικά ζητήματα: ο πατριάρχης, ο αυτοκράτορας ή μήπως μια σύνοδος σεβάσμιων μοναχών; Ακόμη κι ο πασίγνωστος για την πανουργία του αλλά και την ελαστικότητά του αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118), παγιδευμένος ανάμεσα σε απόψεις αντικρουόμενες, βρέθηκε σε δίλημμα. Τα έβγαλε μια χαρά πέρα με τους σταυροφόρους, όταν όμως αποπειράθηκε να πείσει τον δικό του κλήρο για ένα δύσκολο θεολογικό ζήτημα, εκνευρίστηκε και περιθωριοποιήθηκε από τους θεολόγους του, με τρόπο έμμεσο βέβαια. Το Βυζάντιο μας αφορά είναι βιβλίο που γράφτηκε με την πεποίθηση ότι δεν πρέπει να θεωρούμε το Βυζάντιο ως δεδομένο. Η Κάμερον δεν ασχολείται μόνο σοβαρά με τις εξωτερικές προκαταλήψεις που βαρύνουν τη μελέτη του Βυζαντίου. Η επισκόπηση της προόδου στο εσωτερικό των βυζαντινών σπουδών είναι μια αυστηρή άσκηση στην αποκατάσταση βλάβης. Γνωρίζει καλά τους περιορισμούς της βυζαντινολογίας. Όπως τονίζει, σε ελάχιστους επιστημονικούς κλάδους οι κορυφαίοι επιστήμονες νιώθουν τέτοια περιφρόνηση για το αντικείμενό τους. Οι περισσότεροι βλέπουν τα πράγματα από τη σκοπιά της εξιδανικευμένης αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης, σνομπάροντας τα βυζαντινά σαν καλοί κλασικοί φιλόλογοι. Η μελέτη των μεσαιωνικών Ελληνικών για αυτούς σήμαινε υποβάθμιση. Οι Βυζαντινοί το μόνο που κατάφεραν είναι να διασώσουν μερικά ψήγματα της κλασικής κληρονομιάς. Στο άρθρο του «Οι ελληνιστικές καταβολές της βυζαντινής λογοτεχνίας» ο Ρόμιλυ Χ. Τζένκινς γράφει: Ας είμαστε ευγνώμονες στον Βυζαντινό εκείνο που με αφοσίωση προσκολλήθηκε σε μερικές τουλάχιστον από τις παραδόσεις που του κληρονόμησε ένας κόσμος πιο ανοιχτόμυαλος και πιο καλλιεργημένος από τον δικό του. Γενικά η Κάμερον θεωρεί τη βυζαντινολογία καθυστερημένο κλάδο, που μόνο αν εφαρμόσει νέες μεθόδους μπορεί να διασωθεί. Η βυζαντινολογία πρέπει να δεχθεί νέα ερεθίσματα, διότι «ούτε θεωρητικοποιημένος αρκετά κλάδος είναι ούτε πολύ μελετημένος». «Έννοιες όπως η υβριδικότητα, όρος προερχόμενος από την μετα-αποικιακή κριτική δεν έχουν καν χρησιμοποιηθεί στη μελέτη του Βυζαντίου». «Καλά θα κάνουν οι βυζαντινολόγοι να ασχοληθούν περισσότερο με την ανάλυση του λόγου και με τη γλώσσα και τη γραφή ως μηχανισμούς ταυτότητας και εξουσίας». Όταν προτείνει αυτές τις θεραπείες, η Κάμερον είναι αυστηρή. Όχι όμως μεμψίμοιρη, ούτε αρκείται στο να αναμασά στερεότυπα της μόδας. Έχει αποδείξει και σε άλλες μελέτες της και στο βιβλίο Συζητώντας στην ύστερη αρχαιότητα ότι μπορεί να μας δώσει εκείνα που προτείνει. Έχει αποδείξει ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε νέες προσεγγίσεις για να κατανοήσουμε έναν κόσμο τόσο μακρινό, που όμως ζητά επειγόντως τη δική του ερμηνεία. Αυτό που δίνει τελικά το βιβλίο Το Βυζάντιο μας αφορά, είναι η εικόνα μιας αυτοκρατορίας χιλίων χρόνων, η οποία, αν και για πολύ καιρό ήταν ιδωμένη μέσα από ένα στενό πρίσμα, αποδεικνύεται τώρα πολύ πιο ενδιαφέρουσα και ζωντανή σε κάθε εκδήλωσή της. Η ιδέα των Δυτικών ότι το Βυζάντιο είναι μια κοινωνία «αυταρχική, χωρίς πρωτοτυπία, γραφειοκρατική και γεμάτη ίντριγκες» έχει πλήρως ανατραπεί. Έχει δώσει τη θέση στην εικόνα μιας κοινωνίας που σέβεται τη γνώση και αγαπά τον ανταγωνισμό. Η αποδοχή της υβριδικότητας, τόσο από την άποψη του πληθυσμού όσο και των ιδεών, επέτρεψε στην αυτοκρατορία «να διοικήσει αλλά και να αξιοποιήσει τη διαφορετικότητα», έτσι ώστε να αυτοπροσδιορίζεται σε κάθε γενιά εκ νέου με διαφορετικό τρόπο, σε διάστημα μάλιστα μεγαλύτερο από χίλια χρόνια. Τέτοιες καινούριες προοπτικές μας κάνουν να ενθουσιαζόμαστε. Το 1946 ο κορυφαίος βυζαντινολόγος της Αγγλίας Νόρμαν Μπέινς έδωσε μια διάλεξη στο κολλέγιο Γουέστφιλντ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Καταλήγοντας έκανε μια πρόκληση. Αναφέρθηκε στο Κίνημα της Οξφόρδης της βικτωριανής περιόδου, το οποίο, όπως είπε, «έκανε ξανά τη θρησκεία ενδιαφέρουσα». Και αναρωτήθηκε: «Δεν μπορεί να κάνει κάποιος το ίδιο για τη βυζαντινή αυτοκρατορία;». Η Άβεριλ Κάμερον έκανε στο βιβλίο της αυτό ακριβώς. Και μας ευεργέτησε, απομακρύνοντάς μας με σταθερότητα και εγρήγορση από τα υποτιμητικά για το Βυζάντιο στερεότυπα, τα οποία για τόσους αιώνες είχαν παγιδεύσει τη Δύση σε μια τραγικά στενόμυαλη και επιπόλαια εικόνα για το ίδιο της το παρελθόν. Όπως λέει η Κάμερον, «το Βυζάντιο ανήκει σε όλους μας». Το «ενδιαφέρον» Βυζάντιο της Κάμερον είναι ένα Βυζάντιο υπολογισμένο να μας τροφοδοτήσει όλους. Το Βυζάντιο αυτό «το έκανε ενδιαφέρον» η Κάμερον, έτσι ώστε όλοι να επωφεληθούμε. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2020 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] Βλ. κεφ. 1, “The ‘Wanderer’ of Stephen of Novgorod,” στο George P. Majeska (ed.), Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Dumbarton Oaks, 1984), σ. 42.

Οι πορφυροί λίθοι των αυτοκρατόρων

Σύνδεση