Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών (ΧΛ), με επιστημονικό επιμελητή τον Καθηγητή Γλωσσολογίας Χριστόφορο Χαραλαμπάκη[1], είναι το εκδοτικό γεγονός της τελευταίας 20ετίας και ως τέτοιο θα έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, να είχε προβληθεί από τον ελληνικό Τύπο και να είχε αντιμετωπιστεί από την επιστημονική κοινότητα. Από τη στιγμή που το έπιασα στα χέρια μου καταφεύγω στη βοήθειά του και η έως τώρα χρήση του με έχει πείσει για την αξία του, ωστόσο δεν είναι στόχος μου με το παρόν να αναπτύξω περαιτέρω αυτό τον ισχυρισμό.[2] Ενθουσιασμένος με όσα μπόρεσα να διαπιστώσω από την τρίμηνη χρήση του (το ΧΛ παρουσιάστηκε επισήμως στις 3 Νοεμβρίου 2014) θέλησα να γράψω ένα κείμενο βάθους και έκτασης ανάλογης εκείνου που είχα γράψει για το Λεξικό Μπαμπινιώτη (ΛΜπ)[3].
Όταν έγραφα για το ΛΜπ, είχα ενδεικτικά ελέγξει πόσες λέξεις με το λεξικό μόρφημα βιο- περιλαμβάνει (και διαπίστωσα ότι, λ.χ., δεν περιλαμβάνει δεκάδες εν χρήσει, όπως βιοηθικός, βιοκαλλιεργητής κ.λπ.). Αμέσως λοιπόν ξεφύλλισα τις αντίστοιχες σελίδες του ΧΛ και ένιωσα δέος από τη δουλειά που είχε γίνει: καταγράφονται 64 νέες λέξεις με το βιο-. Και συγκινήθηκα όταν τυχαίως είδα στη σελίδα 531 το ακρωνύμιο ΕΛΙΑ (το): Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Οι καινοτομίες του λεξικού που αναφέρονται στο Δελτίο Τύπου της Ακαδημίας Αθηνών είναι δέκα. Απ’ ό,τι βλέπω ξεχάστηκε η ενδέκατη καινοτομία του που είναι ο συλλαβισμός όλων των λημμάτων, μια όχι ευκαταφρόνητη προσφορά. Θα σταματήσω σε τρεις ενδεικτικές καινοτομίες οι οποίες κατά τη γνώμη μου οδηγούν σε επανασχεδιασμό του λεξικογραφικού χάρτη της Νεοελληνικής και θέτουν σε νέα βάση την επιστημονική μελέτη του λεξιλογίου.
1. ριζικά ανανεωμένο λεξιλόγιο το οποίο ανταποκρίνεται στις σύγχρονες επικοινωνιακές ανάγκες.
Οι νεολογισμοί, για παράδειγμα, με πρώτο συνθετικό το αυτο-, που αποδίδει συνήθως το αγγλικό self- και το γαλλικό auto-, είναι εντυπωσιακά πολλοί. Ορισμένοι γίνονται εύκολα κατανοητοί, όπως: αυτοβελτίωση, αυτογελοιοποίηση, αυτοδιάγνωση, αυτοκαθορισμός, αυτοκαταστροφικότητα, αυτολύπηση, αυτοσαρκαστικός. Άλλες γίνονται έμμεσα κατανοητές. Το αυτοκαλάθι σχηματίστηκε κατά το αυτογκόλ. Άλλες λέξεις μπήκαν για να περάσουν κοινωνικά μηνύματα. Η αυτοαξιολόγηση και η αυτοεπιμόρφωση είναι ζωτικής σημασίας για τον καθένα μας. Η αυτοεικόνα και το συνώνυμό του αυτοαντίληψη βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο της έρευνας. Η λέξη αυτόλογος μπορεί να φανεί σε κάποιον περιττή, όταν όμως ο γιατρός κάνει λόγο για αυτόλογο μόσχευμα, τότε ο ασθενής ή ο συγγενής του πρέπει να μάθει τη σημασία της λέξης. Και η αυτοψηλάφηση (του μαστού) για προληπτικούς λόγους βρήκε τη θέση της σ’ αυτό το λεξικό. Εντύπωση μου κάνει ότι η αυτοπροβολή και το αυτοπροβάλλομαι, λέξεις με μεγάλη στατιστική συχνότητα, καθώς προβάλλονται ασύδοτα ορισμένοι, δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό. Ιδού το λήμμα αυτοεικόνα:
αυτοεικόνα [αὐτοεικόνα] αυ-το-ει-κό-να ουσ. (θηλ.): σύνολο πεποιθήσεων, αντιλήψεων, γνώσεων και συναισθημάτων που έχει ένας άνθρωπος για τον εαυτό του: αρνητική/θετική ~. Βελτιώνω/βλάπτω/ενισχύω/τονώνω την ~ κάποιου. Πβ. αυτοαντίληψη. Βλ. αυτοπεποίθηση. [< αγγλ. self-image, 1939]
Τι μπορεί να καταλάβει ο μέσος Νεοέλληνας όταν ακούει ή διαβάζει την πρόταση: «Οι αυτοπαραγωγοί αναμένεται να έχουν σημαντικό όφελος»; Το ΧΛ λύνει ωραία την απορία του:
αυτοπαραγωγός [αὐτοπαραγωγός] αυ-το-πα-ρα-γω-γός ουσ. (αρσ.): ΤΕΧΝΟΛ. αυτόνομος παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας. Βλ. -παραγωγός1. [< γαλλ. auto-producteur]
Στο συγκεκριμένο παράδειγμα το auto προέρχεται με απλολογία από το επίθετο autonome. Αυτοδύτης, γράφει σωστά το ΧΛ, είναι ο αυτόνομος δύτης, δεν παράγεται επομένως από το «αυτό + δύτης», αλλά από το αγγλ. autonomous diver.
Οι σημασίες των λέξεων δίνονται με βάση τη στατιστική τους συχνότητα και όχι με ιστορικά (ή και εθνικιστικά) κριτήρια, όπως κάνουν άλλα σύγχρονα λεξικά. Ο Καθηγητής Χαραλαμπάκης το δηλώνει ρητώς στην Εισαγωγή του Λεξικού. Αν το συνειδητοποιούσε αυτό ο ακαδημαϊκός Νικόλαος Κονομής δεν θα επέκρινε χωρίς λόγο τις μισές από τις λέξεις που νομίζει ότι έχουν συνταχθεί λάθος, με τις επιδείξεις του οποίου θα κλείσω το παρόν άρθρο. Το ΧΛ είναι το πρώτο νεοελληνικό λεξικό που καταγράφει ως πρώτη σημασία της λέξης μαλάκας την «προσφώνηση μεταξύ φίλων, συνήθ. νέων σε ηλικία». Στο λήμμα κοτσάνα δεν μπαίνει πρώτη η σημασία «μεγάλο κοτσάνι», όπως γράφουν άλλοι (βλ. ΛΜπ), αφού η πρώτη σημασία που έρχεται στο μυαλό μας είναι η ανόητη κουβέντα, η βλακεία, η μπαρούφα, η μπούρδα. Κάνω εδώ μια παρένθεση για να πω ότι τα συνώνυμα στο ΧΛ δεν μπαίνουν συσσωρευτικά, αλλά πάντοτε μέσα στο συγκείμενό τους, π.χ. Τα έκανε κουλουβάχατα (= θάλασσα, μαντάρα). Για τη λ. κωλοτούμπα τα άλλα νεοελληνικά λεξικά μένουν ακόμα στην κυβίστηση! Το ΧΛ προσθέτει δεύτερη σημασία: «(μτφ.) ενέργεια ή δήλωση αναίρεσης προηγούμενης θέσης, άποψης ή στάσης (ως ένδειξη ασυνέπειας): πολιτικές κωλοτούμπες.». Τα διεθνή έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούν εδώ και ένα μήνα ατόφιο (και όχι ατόφυο κατά ΛΜπ) τον ελληνικό όρο kolotumba και δεν αποκλείεται να βρει τη θέση της στα ξενόγλωσσα λεξικά δίπλα στο souvlaki και το syrtaki. Το ΧΛ μας αιφνιδιάζει ευχάριστα με τα ανοίγματα που έχει κάνει. Λημματογραφήθηκε ακόμα και το ουσιαστικό κωλοτούμπας.
Στο μάθημα της Βιολογίας οι μαθητές του Λυκείου μαθαίνουν ότι «η μετάφραση είναι διαδικασία που συμβαίνει στα ριβοσώματα, σωματίδια που εντοπίζονται στο κυτταρόπλασμα των ευκαρυωτικών και προκαρυωρικών κυττάρων». Αν θέλει κάποιος να κατανοήσει αυτό το κείμενο με τη βοήθεια ενός νεοελληνικού λεξικού ματαιοπονεί, εκτός και αν καταφύγει στο ΧΛ. Τα άλλα λεξικά γράφουν ότι μετάφραση σημαίνει: 1. μεταφορά προφορικού ή γραπτού λόγου σε άλλη γλώσσα. 2. κείμενο μεταφρασμένο. Το ΧΛ προσθέτει δύο ακόμη σύγχρονες σημασίες: 1. ΒΙΟΛΟΓΙΑ σύνθεση πρωτεΐνης στα κυτταρικά ριβοσώματα, με αποκωδικοποίηση της πληροφορίας του αγγελιοφόρου Αρ-Εν-Έι (mRNA). 2. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ μετατροπή προγράμματος από μία γλώσσα προγραμματισμού σε άλλη ή δεδομένων από έναν κώδικα σε άλλον. Σημαντική είναι και η πληροφορία που δίνεται ότι ο όρος της Βιολογίας αποδίδει το αγγλ. translation, 1963 και ο όρος της Πληροφορικής το επίσης αγγλ. transcoding, 1962. Θεωρώ πολύ χρήσιμες τις χρονολογίες της πρώτης εμφάνισης των ξένων λέξεων. Οι λέξεις ριβόσωμα, ευκαρυωτικός και προκαρυωτικός είναι νεολογισμοί που καταγράφονται πρώτη φορά σε νεοελληνικό λεξικό το οποίο απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό. Το ΧΛ είναι ανοιχτό παράθυρο στον θαυμαστό κόσμο των επιστημονικών νεολογισμών.
2. περιγραφή της γλώσσας χωρίς ρυθμιστικά κριτήρια
Είναι προς τιμήν της Ακαδημίας Αθηνών, και ιδιαίτερα των μελών της Συμβουλευτικής Επιτροπής, ότι έγινε δεκτή η πρόταση του Καθηγητή Χαραλαμπάκη να περιγραφεί η νεοελληνική γλώσσα όπως μιλιέται και γράφεται σήμερα, χωρίς κινδυνολογικές τάσεις και ιδεολογικές αγκυλώσεις. Έτσι, καταγράφονται όσες ξένες λέξεις λέγονται από την πλειονότητα των μητρικών ομιλητών, έστω και αν ενοχλούνται ορισμένοι. Ανοίγω τυχαία το λεξικό στη σελίδα 1062 και σημειώνω τις παρακάτω ξένες λέξεις με το ερώτημα: μπορούν να αποδοθούν στη Νεοελληνική; μπλου τσιπς, μπλουζ, μπλουτζίν, μπλουτούθ, μποέμ, μποζόνιο, μπόιλερ, μπολερό.
Οι αυτόκλητοι συνήθως προστάτες και οι ρυθμιστές της γλώσσας δεν έχουν συνειδητοποιήσει ή δεν θέλουν να πιστέψουν ότι η γλώσσα ακολουθεί τη δική της ανεξάρτητη πορεία και δεν υποτάσσεται στις ορέξεις κανενός. Η χρήση είναι το κριτήριο της ορθότητας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Μερικοί, όπως ο αυτόκλητος γλωσσικός νομοθέτης Μπαμπινιώτης, υποστηρίζουν ότι το σωστό είναι να λέμε πρώτιστα και όχι πρωτίστως, αφού λέμε άριστα και όχι αρίστως, πανεπιστημιόπολη και όχι πανεπιστημιούπολη, αφού λέμε ακρόπολη και όχι ακρούπολη. Ποιος λέει γλυχαιμία και υπογλυχαιμία, όπως θα ήθελε ο Γ. Μπαμπινιώτης; Τελικά ο κόσμος χρησιμοποιεί συχνότερα τα υποτιθέμενα εσφαλμένα πρωτίστως και πανεπιστημιούπολη. Και βέβαια την υπογλυκαιμία. Αυτά προτάσσει το ΧΛ χωρίς να αποσιωπά τους σπανιότερους τύπους.
3. Συνδυαστικές δυνατότητες των λέξεων.
Για την παραγωγή αποτελεσματικού γραπτού και προφορικού λόγου μια ωραία άσκηση, ιδίως για τους μαθητές και τους ξένους που μαθαίνουν Ελληνικά, είναι η ανεύρεση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων. Στον τομέα αυτόν το ΧΛ είναι πρωτοποριακό. Ποτέ άλλοτε δεν συγκεντρώθηκαν τόσες χρήσιμες πληροφορίες σε τόσο πολλά λήμματα. Για το ουσιαστικό βλέμμα καταγράφονται 21 επίθετα: άγριο, αθώο, αινιγματικό, ανήσυχο, απλανές, αποφασιστικό, αφηρημένο, βλοσυρό, διαπεραστικό, εξεταστικό, ερωτικό, ζωηρό, θλιμμένο, λάγνο, παγερό, περιφρονητικό, προκλητικό, τρυφερό, υπεροπτικό, φευγαλέο, ψυχρό. Για το ρήμα σκέφτομαι βρίσκουμε 12 επιρρήματα: Σκέφτεται αισιόδοξα, αρνητικά, βαθιά, έξυπνα, επιπόλαια, επιφανειακά, θετικά, λογικά, πρακτικά, φωναχτά, ψύχραιμα, ώριμα. Μέσα στο ΧΛ ανακαλύπτει κανείς ένα ακόμα λεξικό, κάτι αντίστοιχο με το περίφημο The BBI Combinatory Dictionary of English που συνέταξαν οι Morton Benson, Evelyn Benson και Robert F. Ilson, 32010.
Οι σταθερές συνάψεις λέξεων που αποτελούν μια φράση, τα λεγόμενα σύμπλοκα, μπαίνουν στο τέλος του λήμματος και ερμηνεύονται κανονικά με άφθονα επεξηγηματικά παραδείγματα. Στο λήμμα τιμή υπάρχουν τα ακόλουθα σύμπλοκα: ακαμψία τιμής, αναμενόμενη/προσδοκώμενη τιμή/αξία, ενεργός τιµή, επίπεδο τιμών, εύρος τιμής, κώδικας τιμής, μέση τιμή, ο λόγος της τιμής, σταθερότητα των τιμών, συγκράτηση τιμών, τιμή κλεισίματος/εκκαθάρισης, τρέχουσα τιμή, φιλική τιμή, χρέος τιμής.
Αναφέρθηκα σε μια σειρά θετικών στοιχείων του ΧΛ. Για ένα τόσο μεγάλο έργο είναι λογικό να υπάρχουν λάθη και αβλεψίες που σίγουρα θα διορθωθούν στην επόμενη έκδοση. Στο λήμμα γιουτιούμπ είναι ενοχλητικό το μποούν αντί μπορούν. Στο τουρισμός διαβάζουμε γεωργικός ~ (= γεωτουρισμός), το σχετικό όμως λήμμα έχει εντελώς άλλη σημασία. Εντόπισα δύο περιπτώσεις με παραπομπή σε λήμμα που δεν υπάρχει: άστυ: ιοστεφές ~. Βλ. ιοστεφές. πουφ: Βλ. μπλιαχ. Προφανώς τα λήμματα ιοστεφής και μπλιαχ κρίθηκαν μη εκτυπώσιμα αλλά δεν σημειώθηκε η αλλαγή στην ηλεκτρονική βάση. Ο επιστημονικός κλάδος φυσικοπαθητική ερμηνεύεται ως «εναλλακτική μορφή ιατρικής που βασίζει τη θεραπεία σε φυσικούς παράγοντες και μεθόδους (κατάλληλη διατροφή, γυμναστική, μασάζ, φυτοθεραπεία).». Στην προσπάθεια να μην επαναληφθεί το επίθετο φυσικός μένει ξεκάρφωτη η αιτιατική μεθόδους. Πρέπει να προστεθεί: και ανάλογες ή σχετικές μεθόδους. Στο λήμμα πούπουλο βλέπουμε τη συντομογραφία βενετ., στον σχετικό όμως κατάλογο είναι βεν. = βενετικό.
Αλλά για όλα αυτά, όπως ήδη σημείωσα θα επανέλθουμε, τόσο με δικό μου άρθρο όσο και με άρθρα εκλεκτών επιστημόνων.
Αισθάνομαι δέος μπροστά σ’ αυτό το έργο, που είναι αποτέλεσμα 11ετούς μόχθου, αλλά το δέος αυτό μετατράπηκε σε πραγματικό τρόμο όταν πληροφορήθηκα ότι ο Καθηγητής Χαραλαμπάκης επέβλεπε ο ίδιος τη σελιδοποίησή του στο Εθνικό Τυπογραφείο, εργασία που διήρκεσε τρία χρόνια. Δηλαδή, δημόσιοι υπάλληλοι, που δεν έχουν σχέση με σελιδοποίηση κανονικών κειμένων, που επαναλαμβάνουν για δεκαετίες μηχανικά τα ίδια στερεότυπα πράγματα –πιο ελάχιστες απαιτήσεις δεν μπορεί να έχει έντυπο από την Εφημερίδα της Κυβέρνησης– θα σελιδοποιούσαν ένα τόσο απαιτητικό έργο. Ε, εκεί ο επιστήμονας γίνεται μάρτυρας. Αν δεν υπήρχε ο φιλότιμος προϊστάμενος του τμήματος του Εθνικού Τυπογραφείου Γιώργος Περγαντίνας που έφερε εις πέρας το έργο (βλ. Πρόλογο Χ. Χαραλαμπάκη), δεν θα ήταν υπερβολή να γράφαμε: «Καθ. Χ. Χαραλαμπάκης: Εμαρτύρησε στο Εθνικό Τυπογραφείο την τριετία 2012-2014».
Από τότε που έγινε γνωστό ότι η Ακαδημία, το 2003, αποφάσισε τη σύνταξη του ΧΛ και το ανέθεσε στον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, ο πρώτος που θορυβήθηκε και αντέδρασε ήταν γνωστός λεξικέμπορος, με το άρθρο του «Για ένα νέο Λεξικό τής Ακαδημίας Αθηνών»,[4] όπου ανάμεσα σε άλλα έγραφε: «H Ακαδημία επωμίζεται, για δεύτερη φορά, ένα πολύ δύσκολο, υπεύθυνο και σύνθετο επιστημονικό έργο, όπως η σύνταξη ενός Λεξικού, που μπορεί να την “δοξάσει” ή να την εκθέσει ανεπανόρθωτα. … Το “δις εξαμαρτείν” δεν θα ταίριαζε στο κύρος τής Ακαδημίας…». Αμέσως μετά, ο συνεργάτης της Λιάνας Κανέλλη και τώρα της Βίκης Φλέσσα, παρίστανε τον αυτόκλητο προστάτη του κύρους της Ακαδημίας: «Σκοπός μου –και υποχρέωσή μου– είναι να βοηθήσω με τις σκέψεις, τις εκτιμήσεις και τις προτάσεις μου στην επιτυχία τού νέου εγχειρήματος τής Ακαδημίας Αθηνών και να συμβάλω στο να προληφθούν τυχόν αστοχήματα». Αντί να ασχοληθεί για να διορθώσει τα χιλιάδες αστοχήματα στα δικά του λεξικά, θα προλάμβανε τα αστοχήματα των άλλων! Άλλους έσωσεν εαυτόν ουκ ηδυνήθη σώσαι! Εν συνεχεία αναφερόταν στα υπάρχοντα λεξικά (Μπαμπινιώτη, Τριανταφυλλίδη, Κριαρά, Τεγόπουλου-Φυτράκη): «Υπάρχουν ήδη, όπως είναι γνωστό, τέσσερα τουλάχιστον καλά ερμηνευτικά λεξικά: (…) Ένα “πέμπτο” ερμηνευτικό λεξικό τής N. Ελληνικής δεν θα είχε να προσφέρει τίποτε σπουδαίο ή ιδιαίτερα χρήσιμο»! Με δυο λόγια, ο πολύς Μπαμπινιώτης θεωρεί ότι η Ακαδημία ή οποιοσδήποτε άλλος δεν πρέπει να εκδώσει ένα νέο Λεξικό μόνο και μόνο γιατί υπάρχει το δικό του! Και κατέληγε με άκομψο τρόπο, ειρωνευόμενος την Ακαδημία, αλλά και με την κουτοπόνηρη πρόταση να συντάξει ένα «Λεξικό των λέξεων των ιδιωμάτων τής N. Ελληνικής», δηλαδή σε κάθε περίπτωση μη ανταγωνιστικό προς το δικό του. Ο Μπαμπινιώτης θεωρεί προφανώς πως τα λεξικά του είναι η τελείωση της λεξικογραφίας. Και δεν απευθυνόταν με αυτόν τον πρωτόγονο τρόπο στο κοινό της Λιάνας Κανέλλη, αλλά στα μέλη της Ακαδημίας Αθηνών!
Προκειμένου δε να αποτρέψει τα μέλη της Ακαδημίας από το εγχείρημα του ΧΛ, αναφερόταν στο εξ ορισμού ανέφικτο εγχείρημα του Ιστορικού Λεξικού, αυτό που από άγνοια θεωρείται «ντροπή» της Ακαδημίας: «Για να προστατεύσει το κύρος της η Ακαδημία και να διαλύσει τις εντυπώσεις που έχουν προκληθεί εις βάρος της από την έκδοση ενός Λεξικού τής Ελληνικής που δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθεί…».
Παρ’ όλες τις προσπάθειες και τις απευχές του Μπαμπινιώτη, η Ακαδημία στήριξε το έργο του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη και της ομάδας του και το Χρηστικό Λεξικό δεν είναι πλέον μια ιδέα, αλλά –να το ξαναπούμε– το εκδοτικό γεγονός της τελευταίας 20ετίας για την Ελλάδα και τους απαιτητικούς χρήστες της Ελληνικής. Και μάλιστα, όπως γράφει και ο Καθηγητής Μάκριτζ στις προηγούμενες σελίδες, πρόκειται για ένα επίτευγμα «το οποίο εξάλειψε την κηλίδα[5] που αμαύρωσε το πρόσωπό της [Ακαδημίας] λόγω της αδυναμίας της να ολοκληρώσει το Ιστορικό Λεξικό…».
Βεβαίως, η ευρεία διάδοση του ΧΛ, εκτός από την νοοτροπία του γλωσσικού νομοθέτη Γ. Μπαμπινιώτη και αυτών που πιστεύουν ότι τα λεξικά του είναι τα ευαγγέλια σωτηρίας της εθνικής γλώσσης, προσκρούει σε τρεις παράγοντες: τη φύση της Ακαδημίας ως μη κερδοσκοπικού-εμπορικού οργανισμού, τη φυσική σεμνότητα του Καθηγητή Χαραλαμπάκη και την αθλιότητα του ελληνικού Τύπου. Και βέβαια στον φθόνο. Βλέπετε, δεν βρέθηκε κάποιος δικαστικός να τροφοδοτήσει το διαφημιστικό σόου της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Δεν αναρωτήθηκε κανείς από την εφημεριδοσύνη, ούτε τότε ούτε αργότερα, πώς συνέβη και οι χούλιγκαν της Θεσσαλονίκης (που δεν διαβάζουν τίποτε παρά ίσως τα πηχιαία πρωτοσέλιδα του «αθλητικού» τύπου) ήταν οι πρώτοι επιμελείς αναγνώστες, που έσπευσαν να αγοράσουν το ΛΜπ και ήλεγξαν το λήμμα «Βούλγαρος» και μετά απευθύνθηκαν στον «αυτεπάγγελτο» που θεώρησε πως ήταν δουλειά του να διαφημίζει λεξικά με αυτόν τον τρόπο, γράφοντας μια ακόμη μελανή σελίδα στην ιστορία της ελληνικής δικαιοσύνης. Κάπως έτσι ξεκίνησε την θορυβώδη πορεία της η φρεγάτα του μπαμπινιώτειου Λεξικεμπορικού Στόλου που έκτοτε πλέει στις θάλασσες της γαλανής μας πατρίδας και αγκυροβολεί κάθε τόσο για ανεφοδιασμό στα κανάλια του τηλεοπτικού λαϊκισμού.
Για να μην έχει λοιπόν το ΧΛ την τύχη του Λεξικού Τριανταφυλλίδη, θα πρέπει κάποιοι από τον επιστημονικό χώρο να αρθούν υπεράνω των μικροτήτων και να σπάσουν τον βρόχο της αφόρητης ασημαντολογίας που πνίγει κάθε τέτοια προσπάθεια. Και βέβαια η Ακαδημία οφείλει να αντιμετωπίσει το πολύτιμο αυτό έργο με το πνεύμα που διαχειρίζονται αντίστοιχα ξένα ιδρύματα την πνευματική περιουσία τους. Είναι μιζέρια και άσκοπο να αυτοσχεδιάζουμε.
Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε και μια σημαντική έλλειψη του ΧΛ: απουσιάζει το λήμμα εφημεριδοσύνη, δηλαδή υπάρχει ένας παραπάνω λόγος αυτή να τον εκδικηθεί.[6] Ως γνωστόν, πολλοί από τους εκπροσώπους της είναι εκ γενετής σοφοί· τα γνωρίζουν όλα, έχουν γνώμη για όλα.
Έμεινα αποσβολωμένος διαβάζοντας την πρώτη απαξιωτική «κριτική» που δεν φανταζόμουν ότι θα γίνει από τον Πάσχο Μανδραβέλη με το άρθρο του «Ένα μη-χρηστικό Λεξικό»[7] (Καθημερινή, 5.11.2015), το οποίο δημοσίευσε αμέσως, σχεδόν ασθμαίνων, μετά την παρουσίαση του ΧΛ. Ένα άρθρο απαράδεκτο, γιατί είναι αυταπόδεικτο ότι έγραφε για ένα θέμα που δεν γνωρίζει, για ένα έργο που δεν είχε τον χρόνο ούτε καν να ξεφυλλίσει. Η βιαιότητα της επίθεσης μου προκάλεσε μεγάλη έκπληξη, γιατί θεωρώ αδιανόητο να απαξιώνεις έτσι τον μόχθο 11 χρόνων και το έργο ενός τόσο σημαντικού επιστήμονα (του οποίου το όνομα δεν καταδέχθηκε να σημειώσει) και της ομάδας του. Υποθέτω ότι το όνομα Χαραλαμπάκης προφανώς δεν το είχε ξανακούσει, καθώς ο καθηγητής δεν είναι θαμώνας καναλιών και εφημερίδων. Άρχιζε με τη φράση: «Τελικώς δεν θα χρησιμεύσει σε πολλούς το επονομαζόμενο “Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας” που παρουσίασε προχθές η Ακαδημία Αθηνών». Συνέχιζε με διάφορες ανακρίβειες, με τις οποίες δεν θα ασχοληθώ, με υποδείξεις για τον τρόπο διαχείρισης του ΧΛ και του γλωσσικού υλικού από την Ακαδημία, και κακόγουστα ευφυολογήματα του τύπου: «Και ποιος θα μπει στη χρονοβόρο διαδικασία να ψάχνει μπρος πίσω τις σελίδες για να δει αν το “αβγό” γράφεται “αυγό” και αντιστρόφως; Σίγουρα όχι οι νέοι, οι οποίοι για λόγους ευκολίας … το γράφουν “αvgo” και ξεμπερδεύουν. Τζάμπα, λοιπόν, πάνε τα δέκα χρόνια των ερευνητών που κόπιασαν για το εν λόγω μη-“Χρηστικό Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας”. Δεν θα τρέξουν πολλοί να το αγοράσουν και πολλοί λιγότεροι θα ανατρέξουν για το συμβουλευτούν».
Και κατέληγε με την προκαταβολικά χαιρέκακη προσβολή: «Αυτή, δυστυχώς, θα είναι και η μοίρα του “Χρηστικού Λεξικού”. Μετά τα 15 λεπτά δημοσιότητας που απόλαυσε η Ακαδημία, θα γίνει ένα άχρηστο λεξικό.». Ώστε ο Καθηγητής Χαραλαμπάκης και η ομάδα του μοχθούσαν αθόρυβα επί 11 χρόνια για μερικά λεπτά δημοσιότητας!
Με εκπλήσσει το βεβιασμένο της επίθεσης και η επιπολαιότητα που δεν συνάδει με την εφημερίδα Καθημερινή. Εκφράζω και δημοσίως την απορία μου προς τι η βιασύνη να είναι ο πρώτος που θα κάνει επίθεση.
Την επομένη ήρθε η δεύτερη επίθεση, με δημοσίευμα της Αυγής που υπέγραφε ο Γ. Ανανδρανιστάκης, ο οποίος αγράμματα νόμιζε πως πρόκειται για κάποιον νέο τόμο του Ιστορικού Λεξικού, αλλά εμφανίζει εαυτόν και τόσο αστοιχείωτο που δεν ξέρει τι σημαίνει λεξικό. Για την ψυχαγωγία των αναγνωστών παραθέτουμε μερικές φράσεις αυτού του γραφικού κειμένου: «Στην τελευταία έκδοση του λεξικού [του οποίου ως γνωστόν δεν υπήρξε προηγούμενη] παρεισέφρησαν νεολογισμοί του στυλ “ιός Έμπολα” …, “άμπερ αλέρτ”, “τηλεμαϊντανός”, “αεροκουρτίνα”, “γενόσημα” και “μπότοξ”. … Οι νεολογισμοί, πάει στο καλό, είναι κατάπτωση εντός ορίων, ελεγχόμενη και συγγνωστή. Η αργκό όμως; Είναι δυνατόν η Ακαδημία να ανοίγει τις πύλες της στην αργκό, να βάζει στο λεξικό της λέξεις όπως “κάγκουρας” …, “ιντερνετάκιας”, “μπαχαλάκιας” ή “μπουζουκλερί”. Θα πέσει φωτιά να με κάψει, αλλά θα το πω: Έχει δίκιο ο Ράμφος [μπερδεύει τον Ράμφο με τον Γιανναρά], η γλώσσα μας πεθαίνει και τούτο αποδεικνύεται από την προϊούσα παρακμή του λεξικού της Ακαδημίας. Πρέπει να τη σώσουμε τη γλώσσα μας, να της δώσουμε επειγόντως φιλί ζωής. Με γλώσσα.»[8]
Και μετά από αυτό το ψυχαγωγικό διάλειμμα θα κλείσω με την επίθεση από το μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Νικόλαο Κονομή εναντίον του «Λεξικ[ού] του καθηγητή κ. Χρ. Χαραλαμπάκη». Πρόκειται για το άρθρο του με τίτλο «Κινδυνεύει να χαθεί ο χαρακτήρας της γλώσσας»[9], το οποίο δημοσίευσε στο καταλληλότερο βήμα: στο έντυπο Παρόν του γνωστού για την ευαισθησία του και την προσφορά του στα γράμματα, τις τέχνες και τον πολιτισμό Μάκη Κουρή, ενός εκ των δύο πατριαρχών της Αυριανής. Είναι γνωστό, από την εποχή των προπηλακισμών του Μάνου Χατζιδάκι και πολλών άλλων, ότι είναι τίτλος τιμής να σε βρίζουν αυτά τα έντυπα. Λοιπόν, από αυτό το βήμα ύψωσε φωνήν μεγάλην ο Νικόλαος Κονομής:
«Εξαιτίας της κατάστασης της όρασής μου και των άλλων ερευνητικών ασχολιών μου δεν ασχολήθηκα εκτενώς με το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ή μάλλον το Λεξικό του καθηγητή κ. Χριστόφορου Χαραλαμπάκη και των συνεργατών του, που εκδόθηκε δαπάναις της Ακαδημίας. Απλώς είδα ελάχιστα λήμματα και επ’ αυτών θα αναφερθώ, εκφράζοντας την εντύπωση που μου προκάλεσαν».
Ανάμεσα σε άλλα ο «παρών» αρθρογράφος επικρίνει το ΧΛ διότι μολύνει τη γλώσσα, καθώς «έχει 5.000 νεολογισμούς που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο ελληνικό λεξικό, κινδυνεύει τότε να χαθεί ο χαρακτήρας της γλώσσας η οποία τους αποδέχεται κατ’ αυτόν τον τρόπο». Γλωσσική κινδυνολογία από έναν ακόμη αυτόκλητο «προστάτη» και αμύντορα της γλώσσας, επάγγελμα πολύ δημοφιλές στη χώρα μας, πολύ συνηθισμένο σύμπτωμα αυτών που πάσχουν από πατριωτικές θέρμες.
Εξαπολύει κεραυνούς επίσης γιατί «Οι συντελεστές του Λεξικού αγνόησαν το Κέντρο Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών της Ακαδημίας». Πράγμα που βέβαια ορθώς έπραξαν, καθώς δεν είναι δυνατόν να παίρνουν στα σοβαρά αυτούς που ασχολούνται με τον καθαρισμό και την απολύμανση της γλώσσας.
Πολλές φορές άλλωστε το Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών που εκδίδει αυτή η Υπηρεσία για τον Καθαρισμό της Γλώσσας ξεπερνά τα όρια του γραφικού, με προτάσεις όπως π.χ. αντί exit poll να λέμε μεταδημοσκόπηση, αντί backup να λέμε εφεδρεία, αντί spam να λέμε ανεπιθύμητο δικτυομήνυμα (δικτυομήνυμα είναι το μέιλ) και άλλα τέτοια φαιδρά. Ποιος λογικός άνθρωπος θα έλεγε το πέναλτι «βολή ενδεκάμετρου», όπως μας υποδεικνύει το Κέντρο αυτό της Ακαδημίας Αθηνών; Οι προτεινόμενες μεταφράσεις για πολλούς όρους του αθλητισμού είναι τόσο γενικές και αόριστες που αχρηστεύονται από μόνες τους. Το ΧΛ, ευτυχώς, αντιπαρέρχεται αυτές τις προτάσεις και καλά κάνει. Καταγράφει με ωραία ερμηνεύματα τα λήμματα πλέι οφ, ριμπάουντ και ασίστ, τα οποία θέλει να εξοστρακίσει το παραπάνω άχρηστο Κέντρο, αντιπροτείνοντας αγώνες αποκλεισμού, διεκδίκηση της μπάλας και τελική μεταβίβαση, αντίστοιχα. Το ντελίβερι μεταφράζεται ταχυδιανομή, αλλά αυτό είναι μάλλον το κούριερ.
Αυτό επίσης ονομάζεται και άσκοπη δαπάνη δημοσίου χρήματος. Καλό θα ήταν λοιπόν, στα πλαίσια περιστολής της σπατάλης και των άχρηστων δημόσιων δαπανών, να κλείσει αυτή η Αστυνομία της Γλώσσας και να απασχοληθούν σε κάποια χρήσιμη εργασία οι «αστυνομικοί» που υπηρετούν σ’ αυτή την άχρηστη, πλην δαπανηρή, υπηρεσία. Απέδειξε, με ελάχιστες ίσως εξαιρέσεις, ότι δεν παράγει επιστημονικό έργο αλλά υλικό για σατιρικά κείμενα. Περιττό να σημειώσουμε ότι το ΧΛ βέβαια έχει τα λήμματα έξιτ πολ (σ. 571), μπακ-απ (σ. 1052), σπαμ (σ. 1461)...
Αλλά ας επανέλθουμε στους ισχυρισμούς του Ν. Κονομή:
«Τέλος, στο Λεξικό αναφέρεται ότι σε 50 περίπου λήμματα υιοθετήθηκε διπλή ορθογραφία, π.χ. αυγό / αβγό. Μα η ορθογραφία αυτή είχε προταθεί ήδη πριν από την επανάσταση από λογίους της Ηπείρου και δεν έγινε αποδεκτή. Τώρα εμφανίζεται η Ακαδημία Αθηνών να υιοθετεί τέτοια πειράματα ανοίγοντας τον δρόμο για την κατάργηση της ιστορικής ορθογραφίας;». Το να δέχεσαι την πραγματικότητα και την εξέλιξη της επιστήμης είναι επικίνδυνο «πείραμα»! Όλοι οι νομοθέτες, ρυθμιστές και αστυνομικοί της γλώσσας ως γνωστόν κάνουν πάντα θόρυβο και μια τρύπα στο νερό· δέρνουν τη θάλασσα σαν τον Ξέρξη.
«Το λάθος τους ήταν ότι δεν συμβουλεύθηκαν τη Συμβουλευτική Επιτροπή [της οποίας ο Ν.Κ. ήταν μέλος], άλλως εάν ζητούσαν τη γνώμη μου θα τους είχα ενημερώσει για τις απόψεις μου οι οποίες, πιστεύω, εδράζονται σε επιστημονικά δεδομένα.». Πέρα από το ότι ο κριτικός μας ταυτίζει την επιτροπή με τον εαυτό του, η σοφία των συντακτών του ΧΛ ήταν ότι το απέφυγαν. Γιατί αν κάθε φορά συμβουλεύονταν τον Ν. Κονομή, το λεξικό δεν θα τελείωνε ποτέ. Ελπίζουμε, όταν το επιτρέψουν η κατάσταση της όρασής του και οι λοιπές ερευνητικές ασχολίες του, να καταθέσει μια ολοκληρωμένη κριτική με σοβαρά επιχειρήματα για το έργο που επικρίνει χωρίς να το έχει μελετήσει.
Και μια τελευταία παρατήρηση, για τη μικρόψυχη αντιμετώπιση σημαντικών και αξιοζήλευτων έργων: αντί να ψάχνουμε άλλα κίνητρα της παράλογης και αυτοεκθετικής συμπεριφοράς ορισμένων, μήπως θα πρέπει να σκεφθούμε πως τα όρια του φθόνου τους είναι τα όρια του κόσμου τους;
[1] Οι οκτώ βασικοί συνεργάτες του σε αυτό το μεγάλο επίτευγμα ήταν οι: Σταυρούλα Ζαφείρη, Αθηνά Ψαροπούλου, Ελένη Διαμαντή, Κατερίνα Δανέζη, Χαράλαμπος Δημόπουλος, Άννα Τρίγκατζη, Νίκη Παναγιωτοπούλου και Άννα Τρυποσκούφη.
[2] Λυπούμαι ειλικρινά που, καθώς αυτό το διάστημα ήμουν απασχολημένος με δικανικά και ποιητικά πονήματα του Ν. Κοτζιά, δεν είχα τον χρόνο να παρουσιάσω κάτι περισσότερο από τις γραμμές που ακολουθούν. Επειδή εξάλλου δεν είμαι εφημεριδογράφος, ώστε να κρίνω ένα τόσο μεγάλο και σημαντικό έργο σε τόσο μικρό διάστημα, πόσο μάλλον που δεν έχω τις γνώσεις ειδικού επιστήμονα, φιλοδοξώ να επανέλθω με εκτενέστερο άρθρο περί τα τέλη του 2015.
[3] «Ένας Ελληνομάστιξ λεξικέμπορος. Brand name Μπαμπινιώτης (σχολ. ορθ. Μπαμπινιότης) — Οι λέξεις και τα πράγματα: Ή περί ενός σωρού λεξικών», ARB, τχ. 29. (Βλ. και την ανάδειξή του ως επιφυλλιδογράφου του χουντικού Ελεύθερου Κόσμου: «Ένας Ελληνοχριστιανός υπουργός Παιδείας», ARB, τχ. 28).
[4] Το Βήμα, 21.9.2003, διαθέσιμο στο http://goo.gl/QH6Ms9 Αξίζει να σημειωθεί, ότι ακόμα και σήμερα (24.2.2015) ο Μπαμπινιώτης εξακολουθεί να έχει αναρτημένο στην ιστοσελίδα του αυτό το πολλαπλώς απαράδεκτο κείμενο! Το έχει επιλέξει προφανώς ως μία από τις αντιπροσωπευτικές επιφυλλίδες του, αντί να το κρύψει. Με την επιλογή του αυτή εκτίθεται διπλά. Μακάρι να γραφτούν και άλλα λεξικά της Νεοελληνικής καθώς κανένα λεξικό δεν μπορεί να απεικονίζει επακριβώς την εξελισσόμενη ζωντανή γλώσσα.
[5] Μια άλλη πρόσφατη κηλίδα της Ακαδημίας Αθηνών είναι η βράβευση του νεοεθνικόφρονα Γ. Καραμπελιά – αλλά ας μην περιμένουμε να τα ξεπλύνει όλα το ΧΛ! Όπως έγινε γνωστό τον περασμένο Δεκέμβριο, τον βράβευσε για ένα πόνημά του σχετικά με τον Ρήγα Βελεστινλή, όπου υποστηρίζεται η άποψη ότι «ο Ρήγας ήταν εμποτισμένος μέχρι μυελού οστέων από αυτή τη “χιλιαστική ιδεολογία”». Εκεί εγκαλείται μάλιστα ο διεθνούς κύρους επιστήμονας Πασχάλης Κιτρομηλίδης διότι δεν συμπεριέλαβε στα Άπαντα του Ρήγα τους …Χρησμούς του Αγαθάγγελου!
[6] Απουσιάζουν επίσης τα λήμματα: ελληνομετρία / ελληνομέτρης.
[9] Το Παρόν, 1.2.2015. Διαθέσιμο στο http://goo.gl/uZai7Y
