Ζώντας με τα φαντάσματα

Λέων Τρότσκι, Ημερολόγιο της Εξορίας, 1935. Διαθήκη, 1940, μτφρ. Λ. Μιχαήλ, πρόλογοι: Jean van Heijenoort, Alfred Rosmer, Άγρα, Αθήνα 2015, σελ. 288 Μια ιστορική και κοινωνιολογική προσπάθεια ανάλυσης του έργου του Τρότσκι, του Μαρξ, του Λένιν ή του Στάλιν θα οδηγούσε σε αξεπέραστες δυσκολίες αφού σε όλο αυτό το σώμα κυριαρχεί το στοιχείο της ιδεολογίας, όπου τα πάντα μετατρέπονται σε στάσεις υπέρ ή κατά, σε προσπάθειες εξιδανίκευσης ή σατανοποίησης. Η προσπάθεια επιβολής της ιδεολογίας για την κατάκτηση της εξουσίας, η επιστήμη που πραγματοποιείται για προπαγανδιστικούς σκοπούς, η επιχείρηση αλλαγής του κόσμου με τη βεβαιότητα του απόλυτου και η ανιδιοτελής προσφορά θυσιών αλλά και οι μαζικές δολοφονίες στο όνομα των καλών προθέσεων, όλα αυτά ήταν τα μέσα για την επίτευξη του στόχου της απαλλαγής από την «ανθρώπινη προϊστορία» με την κατάργηση της ταξικής κοινωνίας. Η προσπάθεια αυτή απέτυχε παρ’ όλο τον δυναμισμό, την επιμονή και την ανεπανάληπτη εφευρετικότητα των φορέων που την ασπάστηκαν. Η κλασική μαρξιστική θέση για το προλεταριάτο, τη νέα ανερχόμενη τάξη που θα απελευθερώσει μαζί με τον εαυτό της και όλη την ανθρωπότητα, που στηρίχθηκε στις αναλύσεις του δυτικού καπιταλισμού, χάθηκε γρήγορα στις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις τις οποίες δεν προέβλεπε η «νομοτελειακή» αντίληψη της πραγματικότητας. Στην προσπάθεια ενίσχυσης των επιστημονικών συμπερασμάτων, η επένδυση στην προπαγάνδα και η ενίσχυση των ιδεολογικών στοιχείων οδήγησαν σε άλλους δρόμους. Με τον Λένιν και το κόμμα νέου τύπου του 20ού αιώνα, οι μπολσεβίκοι κάνουν το άλμα προς τον «σοσιαλισμό» χωρίς να περάσει η Ρωσία από τον καπιταλισμό και τη δημοκρατία. Αυτός ο σύντομος δρόμος, μέσω της πολιτικής επανάστασης, με το κόμμα πια ως μοναδική πρωτοπορία της τάξης, όχι μόνο άλλαξε την ιστορική προοπτική του «σοσιαλισμού» αλλά επιβλήθηκε και ως παγκόσμιο πρότυπο. Στη Ρωσία η κοινωνική επανάσταση δεν γίνεται πια στο όνομα της αδύναμης τάξης, αλλά στο όνομα του λαού μέσω της πρωτοπορίας του κόμματος. Ο μοναδικός «κομμουνισμός» που γνωρίσαμε είναι ο ρωσικός με τη σταλινική μορφή του. Αλλά αυτός απέχει από την μαρξιστική αντίληψη, αφού είναι καρπός του βολονταρισμού, της ρωσικής ιστορίας και του λαϊκισμού της. Τα στοιχεία αυτά ενισχύθηκαν με την ανάγκη για ιδεολογία, θρησκεία και πίστη στις Ανατολικές κοινωνίες, σε σχέση με τις αναζητήσεις για θεσμούς, οικονομία και εμπόριο στις Δυτικές. Στη ρωσική προοπτική το κόμμα, ως πρωτοπορία της τάξης, ως εθελοντική οργάνωση επαγγελματιών με δικούς τους αυστηρούς κώδικες και πειθαρχία, γίνεται αυτοσκοπός και επιβάλλει τη θέλησή του χωρίς αντίσταση. Με την επανάσταση του 1917 ο Μαρξ, ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Στάλιν ερμηνεύονται και ερμηνεύουν, από διαφορετικές θέσεις, ανάλογα με την ιδεολογική αξιοποίησή τους στο πλαίσιο της νέας εξουσίας. Το κόμμα, αυτός ο κλειστός κύκλος επαναστατών, εμφανίζεται ως το κυρίαρχο εργαλείο που αποφασίζει, ερμηνεύει, προγραμματίζει και προωθεί τους στόχους που καθορίζονται ουσιαστικά από την ηγετική ομάδα και τελικά από τον ηγέτη του. Η επανάσταση από την αρχή χάνει τα ιδεολογικά προτάγματά της και μετατρέπεται σε μηχανή προώθησης των αποφάσεων του ηγέτη. Ήδη από τον Απρίλιο του 1917 τα Σοβιέτ μετασχηματίστηκαν σε διοικητική μηχανή. Το 1919 προωθήθηκε σε αυτά ο κομματικός έλεγχος. Το 1921 απαγορεύτηκαν οι ομαδοποιήσεις και καταργήθηκαν οι φράξιες, ενώ τα συνδικάτα υποτάχθηκαν στο κόμμα και κρατικοποιήθηκαν. Το 1922, στο 11ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ αποφασίστηκε η κατάργηση όλων των άλλων σοσιαλιστικών κομμάτων, και το ρωσικό ΚΚ έμεινε το μόνο νόμιμο κόμμα στη χώρα. Από το 1922 όταν μιλάμε για κόμμα εννοούμε τον μηχανισμό που το ελέγχει. Η κριτική καταργήθηκε, η αγιοποίηση του κόμματος ολοκληρώθηκε. Ο ηγέτης είναι άτρωτος. Όλα τα θύματα του Στάλιν συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξιδανίκευση του κόμματος και στην αγιοποίησή του. Στο 13ο Συνέδριο του κόμματος, τον Μάιο του 1924, ο Τρότσκι συμπεραίνει: «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να έχει δίκαιο μπροστά στο κόμμα. Μπορεί να έχει δίκαιο μόνο με το κόμμα και μέσω του κόμματος, αφού η ιστορία δεν δημιούργησε άλλο δρόμο για την πραγματοποίηση αυτού που είναι δίκαιο». Τον εγκωμιασμό του Στάλιν έκανε και ο Κίροφ στο 17ο Συνέδριο, το 1934, λίγους μήνες πριν δολοφονηθεί και αποτελέσει την αφορμή για τις μεγάλες εκκαθαρίσεις του 1936-1939: «Τα τελευταία χρόνια δεν ξέρουμε ούτε για μια αλλαγή στη δουλειά μας, ούτε για μια σοβαρή πρωτοβουλία στην πολιτική μας που δημιουργός της να ήταν κάποιος άλλος κι όχι ο Στάλιν». Ο Μπουχάριν στις παραμονές του ίδιου συνεδρίου αποκαλεί τον Στάλιν αρχιστράτηγο του επαναστατικού στρατού, ενώ ο Κίροφ χαιρέτιζε «τον μεγαλύτερο ηγέτη όλων των εποχών και όλων των λαών». Από το 1929 ο Στάλιν ελέγχει απόλυτα το κόμμα και την εξουσία στη χώρα, έτσι που όταν μιλάμε για ταξική πάλη εννοούμε κομματική πάλη για την εξουσία, ενώ όταν μιλάμε για σοσιαλισμό και κομμουνισμό καλύπτουμε ιδεολογικά την εξουσία και τον βολονταρισμό της. Η θεωρία και τα ιδεολογικά προτάγματα μετατράπηκαν σε απολογητική της εξουσίας, ενώ η ιστορική αναγκαιότητα μετατράπηκε σε παιχνιδάκι του σταλινικού μηχανισμού. Οι νομοτέλειες υποκαθιστούν πια τη μοιρολατρία, ενώ τα κομματικά συνέδρια θυμίζουν θρησκευτικές τελετές. Οι κομματικές και εξωκομματικές μάζες ακολουθούν με την κατακερματισμένη πίστη τους τις αποφάσεις του ηγέτη. Η εξουσία κατάργησε όλες τις διαμεσολαβήσεις της οικονομίας, της πολιτικής, της ιστορίας και των επιστημών του ανθρώπου και εμφάνισε ως απόλυτα κυρίαρχο το κόμμα του σταλινικού μηχανισμού που είχε μετατραπεί σε απολαυστικό παιχνιδάκι στα χέρια του ηγέτη. Αυτό δείχνει η απόλαυσή του με τις συλλήψεις, τις εκτελέσεις και τις θεατρικές σκηνοθεσίες των δικών και με την υπακοή των στενών συνεργατών του. Ο Λέον Τρότσκι με τον Αντρέ Mπρετόν στο Μεξικό τo 1938. Διακρίνονται στο βάθος η Νατάλια Σέντοβα και η Φρίντα Κάλο. Από το 1929 επίσης η οποιαδήποτε αναφορά σε θεωρία, ιδεολογία, στόχους για σοσιαλισμό και την οικοδόμησή του είχε τελειώσει στη χώρα του Στάλιν. Όλοι όσοι πίστευαν και προσπαθούσαν να εκφράσουν κάποιες ιδέες για το μέλλον μετατρέπονταν γρήγορα σε θύματα. Ο μόνος από την ηγεσία που δεν πίστευε σε καμιά προοπτική οικοδόμησης πέρα από την προσωπική εξουσία του ήταν ο Στάλιν. Αυτός, ο πιο αμόρφωτος της γενιάς των μπολσεβίκων, ο πιο αγροίκος πέτυχε να κατακτήσει μέσω της κομματικής μεταφυσικής την εξουσία και να τους εκμηδενίσει όλους. Είχε μαζί του την «ιστορική αναγκαιότητα», δηλαδή την ιστορία που «νομοτελειακά» προωθείται, είχε την ερμηνεία όλων των συμβάντων και την ένταξή τους στο ιστορικό ρεύμα που ήταν απρόσιτο για τους άλλους. Ο Στάλιν δεν ήθελε μάρτυρες για την πορεία της «επανάστασης», γι’ αυτό και τους δολοφόνησε όλους. Πού βρίσκεται μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Τρότσκι; Πού διαφώνησε, τι δυνατότητες είχε για την αλλαγή πορείας; Ο Τρότσκι αρχικά βρισκόταν στο ιστορικό ρεύμα της επιβολής της «ιστορικής αναγκαιότητας» ως ο καλύτερος ερμηνευτής και προπαγανδιστής στην οικοδόμηση του «σοσιαλισμού». Όταν η αναγκαιότητα κατακτήθηκε από τον Στάλιν οι δυνατότητες για αλλαγή πλεύσης ήταν ανύπαρκτες. Οι απόψεις του Τρότσκι για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού δεν διαφέρουν απ’ αυτές του Στάλιν· αντίθετα, ο Τρότσκι ως πιο δημιουργικό μυαλό προηγείται ενώ ο Στάλιν ακολουθεί: «Ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό οδηγεί μέσα από την ενίσχυση του κράτους. Το κράτος πριν εξαφανιστεί παίρνει τη μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου, δηλαδή του πιο ανελέητου κράτους που ολοκληρωτικά επεμβαίνει στη ζωή του πολίτη»[1]. Αυτή η αντίληψη του Τρότσκι από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 επαναλαμβάνεται από τον Στάλιν το 1936, μέσα στην κόλαση των εκκαθαρίσεων, με την έκφραση: «Για να μαραθεί το κράτος πρέπει προηγούμενα να ενισχυθεί στο έπακρο». Μετά την εκδίωξή του από τη Ρωσία, την παραμονή του στην Πρίγκηπο, από το 1929 έως το 1933, την άφιξή του και την παραμονή του στη Γαλλία ως το 1935, την παραχώρηση ασύλου στη Νορβηγία και τελικά την εγκατάστασή του στο Μεξικό και τη δολοφονία του στις 20 Αυγούστου 1940, ο Τρότσκι δεν διαφοροποιείται από τις αρχικές θέσεις του για τη δικτατορία του κόμματος και το αυστηρά συγκεντρωτικό κράτος. Όπως γράφει ο Λέσεκ Κολακόφσκι: «Η επιμονή του Τρότσκι να θεωρεί τη Σοβιετική Ένωση ως κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, ότι η γραφειοκρατία δεν είναι τάξη παρά μόνο παράσιτο πάνω στο υγιές σώμα του σοσιαλισμού, ήταν δόγμα που προκαλούσε διαφωνίες και διασπάσεις. Για τον λόγο αυτό πολλοί γνωστοί διανοούμενοι τον εγκατέλειπαν: ο Σουβαρίν, ο Βίκτορ Σερζ, ο Μπέρνχαμ, ο διάσημος ζωγράφος Ντιέγκο Ριβέρα, που τον φιλοξένησε στο Μεξικό κ.λπ.»[2]. Ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 η έννοια του “τροτσκισμού” στο σταλινικό σύστημα δεν είχε κάποιο καθορισμένο περιεχόμενο, παρά ήταν αφηρημένο σημάδι του σατανά»[3]. Μια συνοπτική και ανθρώπινη ερμηνεία της ζωής του Τρότσκι και της εποχής του δίνει πάλι ο Κολακόφσκι: «Ο Τρότσκι με τον δογματισμό του δεν συνέβαλε στη θεωρητική εξήγηση κανενός προβλήματος στη μαρξιστική θεωρία. Ήταν ωστόσο ασυνήθιστος άνθρωπος. Είχε τεράστια αποθέματα θάρρους, θέλησης και υπομονής. Συκοφαντημένος άγρια από την πλευρά του Στάλιν και των οπαδών του, σε όλες τις χώρες, κυνηγημένος από την ισχυρότερη αστυνομική και προπαγανδιστική μηχανή του κόσμου, δεν ενέδωσε και δεν δίστασε ποτέ. Πριν τη δολοφονία του δολοφονήθηκαν τα παιδιά του και ο ίδιος διώχθηκε σαν άγριο θήραμα. Η αντοχή του ήταν αποτέλεσμα της πίστης του. Η δύναμη της πίστης και η ικανότητα των ανθρώπων να αντέξουν τις διώξεις δεν είναι δυστυχώς αποδείξεις υπέρ της διανοητικής ή της ηθικής τους ορθότητας».[4] Ο δογματισμός συνίσταται στο ότι αφομοιώνει όλα τα στοιχεία, και τα πιο αντιφατικά, σε ένα ερμηνευτικό σχήμα, το οποίο δεν αλλάζει από τα γεγονότα αλλά αυτά αποκρύπτονται με την ερμηνεία που τους δίνει. Ο Τρότσκι παρότι βίωνε την καταπίεση του σταλινικού μηχανισμού περίμενε την ήττα του, αφού επέμενε στη νομοτελειακή ερμηνεία της νίκης του κόμματος ως εκπροσώπου του προλεταριάτου και δεν υπολόγιζε τη δύναμη χειραγώγησης των μηχανισμών της σταλινικής εξουσίας. Η πίστη και η φαντασία του ξεπερνούσαν όλη τη φρικτή πραγματικότητα. Ο Τρότσκι ως διανοούμενος δεν κατανόησε ότι σε διάκριση από τις ζυμώσεις και συζητήσεις στους κύκλους των διανοουμένων, στους μπολσεβίκους, τώρα όλα τα προβλήματα λύνονταν στο κόμμα. Αυτό το κόμμα το έλεγχε πια απολύτως, από το 1929, ο πιο αμόρφωτος από τους ιδεολόγους, ο Στάλιν, και έλυνε τα προβλήματα με τον τρόπο του. Ουσιαστικά τα προβλήματα δεν λύνονταν αλλά μετατρέπονταν σε στοιχεία απολογητικής της εξουσίας του Στάλιν. Δεν υπήρχαν πια ούτε θεωρία ούτε ιδεολογικά προτάγματα, παρά μόνο απολογητική της εξουσίας, που σημαίνει υποταγή στις ερμηνείες του ηγέτη που εκπροσωπούσε πλέον την ιστορική αναγκαιότητα μέσω του κόμματος. Αφού ο Τρότσκι έχασε το κόμμα η σύγκρουσή του με τη σταλινική εξουσία γινόταν πια σε επίπεδο οικογενειακών διαφορών ανάμεσα στους ηττημένους που έχουν χάσει την προοπτική του μέλλοντος και έχουν βγει από την τροχιά της ιστορικής αναγκαιότητας, και ανακυκλώνονται τώρα γύρω από τα ίδια άλυτα προβλήματα. Σε όλη εκείνη τη γενιά των διανοουμένων που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο και είχαν σχέση με το κόμμα, μόνο ο Γκράμσι κατάφερε να δει όλο το σκοτάδι και την ιστορική καθυστέρηση που έφερε η επιβολή του σταλινισμού. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, από τις φυλακές του φασισμού προειδοποιούσε για τον σκοταδισμό των σταλινικών εγχειριδίων. Ο Τρότσκι, αντιθέτως, συμμετείχε με ενθουσιασμό στη μονοδιάστατη ερμηνεία και συνέχισε έως το τέλος της ζωής του να αγωνίζεται σε αυτό το πλαίσιο. Το Ημερολόγιο της εξορίας 1935 του Τρότσκι γράφτηκε από τις 7 Φεβρουαρίου ως τις 8 Σεπτεμβρίου 1935, τα δυο πρώτα τετράδια στη Γαλλία, ενώ το τρίτο στη Νορβηγία από τις 17 Ιουνίου. Είναι η περίοδος που στον ευρωπαϊκό ορίζοντα κυριαρχούν ο ναζισμός και ο φασισμός, ενώ ο σταλινισμός προετοιμάζεται για τις μεγάλες εκκαθαρίσεις, μετά τη δολοφονία του Κίροφ την 1 Δεκεμβρίου 1934, για να ολοκληρώσει την απόλυτη επιβολή του σ’ αυτό που αποκαλούνταν παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Ο Τρότσκι σημειώνει στις 8 Φεβρουαρίου στο ημερολόγιό του: «Κάποτε ο Στάλιν έβγαλε έναν αφορισμό: η σοσιαλδημοκρατία και ο φασισμός είναι δίδυμα! Τώρα έχουν γίνει δίδυμα η σοσιαλδημοκρατία και ο σταλινισμός – ο Μπλουμ και ο Κασέν. Κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να δώσουν τη νίκη στον φασισμό». (σ. 57) Ο Τρότσκι δεν αντιλαμβάνεται τη «διαλεκτική» του Στάλιν, ότι μπορεί να συμμαχήσει ή να προδώσει τους πάντες, όπως έγινε με το Λαϊκό Μέτωπο ή το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Ο Τρότσκι επιτίθεται στον σταλινισμό για την ασυνέπειά του, ενώ αυτό είναι το πλεονέκτημα της «διαλεκτικής» του σταλινισμού. Αλλά και η επίθεσή του εναντίον της σοσιαλδημοκρατίας είναι τόσο απροσχημάτιστη που ενισχύει τον σταλινισμό σε βαθμό που δεν θα μπορούσε να το κάνει ο Στάλιν: 12 Φλεβάρη: «Όπως και να ’ναι, ο Μολότοφ ζει κάτω από την επιτήρηση με μια φρουρά από πιθανούς διαδόχους και περνάει τον καιρό του με εικασίες για την ώρα του θανάτου του». (σ. 63) Ο Μολότοφ (1889-1986), με την υποτακτική συμπεριφορά του και τη δουλικότητα απέναντι στο αφεντικό του έζησε άλλα 51 χρόνια. 13 Φλεβάρη: «Θα ήταν καλό να τελειώσω το βιβλίο για τον Λένιν, έτσι που να μπορώ να προχωρήσω σε πιο επίκαιρη εργασία – ένα βιβλίο για τον καπιταλισμό στο στάδιο της αποσύνθεσής του». (σ. 64) Αυτή η αποσύνθεση συνεχίζεται ογδόντα χρόνια μετά, ενώ εξαφανίστηκαν όλοι οι φιλόδοξοι βολονταριστές ανατροπείς του. 14 Φλεβάρη: «Και πόσο χοντροκέφαλοι είναι αυτοί οι κεϋνσιανοί που διακηρύσσουν ότι οι μαρξιστικές προγνώσεις έχουν διαψευστεί!». (σ. 66) Ο μαρξισμός είναι αναλλοίωτος, στους αιώνες, το θέμα είναι ο έλεγχος της κληρονομιάς του. Εδώ ο Στάλιν τον πήρε, του άλλαξε το όνομα, του έδωσε τα δικά του χαρακτηριστικά και έκλεισε την πόρτα. 14 Φλεβάρη 1935: «Κανείς δεν θα μπορέσει να κατηγορήσει τη σοβιετική κυβέρνηση επειδή προσπάθησε να εξαγοράσει τον αστικό Τύπο και προσπαθούσε να το κάνει με τα λιγότερα έξοδα. Η χαμέρπεια βρίσκεται στην προσπάθεια της σταλινικής κλίκας να κάνει τον αστικό Τύπο όπλο στην πάλη ενάντια στο ίδιο της το κόμμα». (σ. 70) Ο Τρότσκι εδώ κάνει παρατηρήσεις για τη συμπεριφορά του Στάλιν, ο οποίος έχει ξεπεράσει όλα τα ηθικά και ανήθικα επιτρεπτά όρια και ζει σε άλλο κόσμο, ασύλληπτο για την οπτική του συγγραφέα. Η παρατήρησή του όμως χαρακτηρίζει καίρια και τη σκοπιμότητά του και την ηθική αντίληψή του. 15 Φλεβάρη: «Συμπέρασμα: η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι καταδικασμένη όσο και ο ελεύθερος συναγωνισμός. Το ζήτημα είναι, μόνο, ποιος θα είναι ο κληρονόμος τους». (σ. 77) Από τη μια πλευρά αυτή ο απόλυτη βεβαιότητα και από την άλλη η απόκρυψη του μέλλοντος. Καμιά λέξη για τη μονοκομματική εξουσία, για τα λάθη και τα εγκλήματά της. Η πίστη τα καλύπτει όλα. 18 Φλεβάρη: «Σε μιαν άλλη περίπτωση ο ίδιος ο Κάμενεφ μού είπε: “Τον γνωρίζω πολύ καλά [τον Στάλιν] από τον παλιό καιρό που δουλεύαμε μαζί, από τον καιρό που περάσαμε μαζί στην εξορία …. Μόλις ξεκόψαμε από τον Στάλιν, ο Ζηνόβιεφ κι εγώ γράψαμε κάτι σαν διαθήκη, όπου προειδοποιούσαμε ότι σε περίπτωση ‘τυχαίου’ θανάτου μας, έπρεπε να θεωρηθεί υπεύθυνος ο Στάλιν. Αυτό το ντοκουμέντο είναι κρυμμένο σε σίγουρο μέρος. Σας συμβουλεύω να κάνετε το ίδιο”». (σ. 79) Όλοι αυτοί οι ταλαίπωροι Κάμενεφ, Ζηνόβιεφ, Μπουχάριν κ.ά., οι οποίοι αργότερα «ομολόγησαν» τα «εγκλήματά» τους, δεν είχαν κατανοήσει τη δύναμη της πίστης που εκπροσωπούσε ο Στάλιν μέσω της ιστορικής αναγκαιότητας και της επιβολής του ως θεματοφύλακα της πίστης στην οποία συνέβαλαν όλοι αυτοί με τον αγώνα τους στον κοινό στόχο. 20 Φλεβάρη: «Όμως ο κίνδυνος να εκτεθεί [ο Στάλιν] είναι πολύ μεγάλος». (σ. 83) Ο Τρότσκι αναφέρεται στις πιθανές αντιδράσεις του Στάλιν απέναντί του, αν επιχειρήσει απόπειρα δολοφονίας του ή αν προτιμούσε μια δίκη του. Τελικά ο Στάλιν τα προώθησε όλα στο φως της ημέρας, ενώ οι πιστοί παραμένουν ακόμα πιστοί οπαδοί και ενθουσιώδεις χειροκροτητές. 7 Μάρτη: «Ψευτιές, παραποιήσεις, πλαστογραφίες και δικαστικές διαστροφές έφτασαν σε κλίμακα ανήκουστης ως τώρα στην ιστορία και, όπως δείχνει η υπόθεση Κίροφ, αποτελούν άμεση απειλή για το σταλινικό καθεστώς». (σ. 88-89) Βρισκόμαστε στην προετοιμασία της επιβολής της απόλυτης εξουσίας του Στάλιν και των εγκλημάτων του. Όπως αποδείχθηκε, το κόμμα ως αναγκαιότητα και η πίστη που έφερνε μαζί του κάλυψαν όλα τα εγκλήματα. Η οπτική γωνία του Στάλιν και του Τρότσκι ανήκαν ιστορικά σε διαφορετική εποχή. 14 Μάη: «Όχι, η σύγχρονη ιστορία τρέχει με μεγάλα άλματα. Το λυπηρό είναι μόνο ότι ο φθοροποιός μηχανισμός των μικροβίων δουλεύει ακόμα γρηγορότερα. Αν με εξοντώσουνε προτού η παγκόσμια επανάσταση προλάβει να κάνει ένα μεγάλο βήμα μπροστά –και φαίνεται πως θα το κάνει– θα περάσω στην ανυπαρξία με την αμετάβλητη πίστη στη νίκη της υπόθεσης που υπηρέτησα όλη μου τη ζωή». (σ. 185) Ο Τρότσκι είναι απόλυτα βέβαιος για την παγκόσμια επανάσταση και την δική του πίστη σε αυτή, αλλά ο αντίπαλός του, ο Στάλιν, είναι ήδη η προσωποποίηση της πίστης με το πλεονέκτημα ότι δεν πιστεύει τίποτε. Ο κυνισμός είναι πολύ πιο ευέλικτος, όταν μάλιστα διαθέτει τα εργαλεία για την επιβολή του και απέναντί του έχει απλώς πιστούς. Το ημερολόγιο εξορίας του Τρότσκι είναι το ημερολόγιο ενός απομονωμένου μάρτυρα, πιστού της επανάστασης η οποία πέρασε σε άλλα χέρια, κυνικών που δεν πιστεύουν και έχουν επιβληθεί στο όνομα της πίστης, μετατρέποντας τους ιδεολόγους σε σατανάδες και εξοντώνοντάς τους. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Στάλιν σκότωσε περισσότερους κομμουνιστές απ’ όσους όλη μαζί η παγκόσμια αντίδραση. Ο μετασταλινικός σταλινισμός συνεχίζει ως ιδεολογία και πρακτική να κυριαρχεί στις λογικές της εξουσίας σε πολλές χώρες με θεσμική ανεπάρκεια. Αλλά επίσης σε κινήματα με τη «λογική» του βολονταρισμού και του σύντομου δρόμου κατάκτησης της εξουσίας. Στη Διαθήκη του ο Τρότσκι, στις 27 Φλεβάρη 1940, στο Κογιοακάν της Πόλης του Μεξικού γράφει: «Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι λιγότερο φλογερή, αντίθετα σήμερα είναι πιο στέρεη απ’ ό,τι ήταν τις μέρες της νιότης μου». (σ. 238) Όλες οι προβλέψεις για το κομμουνιστικό μέλλον μέσω της πίστης διαψεύστηκαν. Μόνο ο Στάλιν δικαιώθηκε, αφού δεν πίστευε αλλά ήταν βέβαιος για τον έλεγχο του κόμματος μέσω του οποίου οργάνωνε τις δολοφονίες για την ενίσχυση της εξουσίας του. Η πίστη και η ιδεολογία ήταν γι’ αυτόν απλά εργαλεία, για τους άλλους ήταν στόχος. Ο Τρότσκι με αμερικανούς θαυμαστές του στο Μεξικό το 1940. Στις 3 Μάρτη 1940 ο Τρότσκι γράφει στη Διαθήκη του: «Όμως, όποιες κι αν μπορεί να είναι οι περιστάσεις του θανάτου μου, θα πεθάνω με την ακλόνητη πίστη στο κομμουνιστικό μέλλον. Αυτή η πίστη στον άνθρωπο και στο μέλλον του μου δίνει, ακόμα και τώρα, τέτοια δύναμη αντίστασης που καμιά θρησκεία δεν μπορεί να δώσει». (σ. 239) Αυτός ο όρκος στην εγκόσμια θρησκεία του κομμουνισμού είναι η επιστροφή στην πανάρχαια πίστη του αδύναμου ανθρώπου που παραδίδεται σε κάποιον άγνωστο θεό. Τελικά το κομμουνιστικό μέλλον μετά από έναν αιώνα έδωσε τη θέση του στον καπιταλισμό πρωταρχικής συσσώρευσης στην Κίνα ή στους ολιγάρχες στη Ρωσία. Η ανάγνωση του ονείρου του Τρότσκι με τον Λένιν που κάνει ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, ειδικός και ως… ονειροκρίτης, είναι μια φυγή πέρα από το όνειρο, στη φαντασίωση ενός ανθρώπου που επικαλείται τα πάντα για να τα γελοιοποιήσει: «Ο νεκρός Λένιν, που δεν ξέρει ότι πέθανε, εκπροσωπεί τη δική μας πεισματική άρνηση να αποκηρύξουμε τα μεγαλειώδη ουτοπικά προτάγματα και να αποδεχτούμε τους περιορισμούς της κατάστασής μας. [...]. Υπάρχει, όμως, κι ένα άλλο νόημα σύμφωνα με το οποίο ο Λένιν είναι ακόμα ζωντανός: είναι ζωντανός στο βαθμό που ενσαρκώνει αυτό που ο Badiou ονομάζει “αιώνια ιδέα” της καθολικής χειραφέτησης, την αθάνατη ορμή για δικαιοσύνη που κανένας ονειδισμός και καμιά καταστροφή δεν μπορεί να τη σκοτώσει». (σ. 283) Αυτή η «αιώνια ιδέα», την οποία ο Μπαντιού προσπάθησε να ενσαρκώσει μέσω του Πολ Ποτ, έχει μεγάλο ανθρώπινο κόστος, αλλά αφού πρόκειται για τη νίκη των φαντασμάτων όλα είναι επιτρεπτά. Τα φαντάσματα που μας οδηγούν είναι αιώνια και άφθαρτα και στο όνομά τους μπορούν να επιβληθούν τα μεγαλύτερα εγκλήματα και να καταστραφούν κοινωνίες, αλλά η «αιώνια ιδέα» παραμένει κυρίαρχη· αυτό που θα έλεγε ο Λένιν: ο απόλυτος ιδεαλισμός. Έχει ενδιαφέρον να αντιπαραθέσουμε εδώ τις απόψεις του Τρότσκι με εκείνες του Σουβαρίν, όπως προκύπτει και από την αλληλογραφία τους[5]. Ενώ ο Τρότσκι προσπαθεί να ερμηνεύσει τον Στάλιν από την προοπτική του εκπροσώπου κάποιας γραφειοκρατικής κάστας που επιβλήθηκε πάνω στο υγιές σώμα της επανάστασης της εργατικής τάξης, και με αυτόν τον τρόπο δίνει μια ορθολογική εξήγηση των εγκλημάτων του, ο Σουβαρίν (1895-1984) βλέπει το πρόβλημα της προσωπικής εξουσίας. Για τον Σουβαρίν ο Στάλιν δεν είναι εκπρόσωπος κάποιου νέου κοινωνικού στρώματος, δηλαδή της γραφειοκρατίας, του οποίου τα συμφέροντα υπεράσπιζε ορθολογικά, αλλά είναι ο άνθρωπος που οργάνωσε «ορθολογικά» το συμφέρον του για την επιβολή της εξουσίας του χωρίς κανένα ηθικό ενδοιασμό. Η πορεία αυτών των κοινωνιών και η επιστροφή τους σε έναν άγριο καπιταλισμό, χωρίς θεσμούς και εκπροσωπήσεις σταθερών συμφερόντων αλλά επιβολής προσωπικών εξουσιαστικών σχέσεων, δικαιώνει περισσότερο τον Σουβαρίν. Η αντίληψη επίσης του Τρότσκι για το κόμμα και η αντιμετώπισή του ως θέσφατου, με την άποψη ότι δεν μπορεί κανείς να πάει ενάντια στο κόμμα, δείχνει το περιορισμό της ανάλυσής του και της δυνατότητας εναντίωσης στον Στάλιν. Ένας άλλος διανοούμενος, ο φιλόσοφος της σταλινικής περιόδου Λούκατς, εξέφρασε την ίδια αδυναμία λέγοντας ότι τα χρόνια εκείνα ένας κομμουνιστής μπορούσε μόνο να πει: «Δίκαιο ή άδικο, αυτό είναι το δικό μου κόμμα». Ο δολοφόνος του Τρότσκι, Ραμόν Μερκαντέρ, τιμήθηκε από τη μετασταλινική εξουσία, και τον Οκτώβριο του 1978 η κηδεία του στη Μόσχα έγινε με τιμές ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης. Η δύναμη της ιδεολογίας είναι πανίσχυρη και ξεπερνάει τα όρια του χώρου και του χρόνου που την γέννησαν. Όσο πιο κενή είναι η κοινωνική πραγματικότητα τόσο πιο ισχυρή είναι η πίστη στην ιδεολογία. Αλλά η κατάληξη της ιδεολογίας είναι πάντα η μετατροπή της σε απολογητική της εξουσίας είτε σε προσπάθεια κατάκτησης τμημάτων της. Φτάσαμε έτσι το 2015 στην Ελλάδα να αναφερόμαστε στην Ίσκρα (Σπίθα) του Πλεχάνοφ, του Λένιν και του «αποστάτη» Μάρτοφ, από το 1900. Η πίστη στην σπίθα που άναψε, έγινε φλόγα, επανάσταση και κατέκτησε τον κόσμο παραμένει ιερή για όσους την πιστεύουν. Αλλά τι έγινε μετά με την επανάσταση, πού κατέληξε όλη αυτή η επιχείρηση αλλαγής του κόσμου; Ο πιστός δεν θέτει τέτοια ερωτήματα, αυτός ακολουθεί τα φαντάσματά του. Μόνο που αν κυριαρχούν τα φαντάσματα οι ζωντανοί άνθρωποι γίνονται θύματά τους. Στη σύγχρονη Ελλάδα κυριαρχούν σκιές φαντασμάτων που αναζητούν μάζες για τις ανάγκες της προσωπολατρίας. Υπάρχει πλήρης σύγχυση στη διάκριση του χειραγωγού και του δημαγωγού από τον πραγματικά έξυπνο. Αλλά και στο αν το κόμμα είναι αυτοσκοπός και υπέρτερη αξία από την κοινωνία. Δυστυχώς, ενώ οι μάζες παράγονται με αβίαστο τρόπο ο πολίτης είναι σπάνιο είδος. Τέλος, μελετώντας την ιστορία της χειραγώγησης, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι τακτικές χωρίς στρατηγικές, ενώ οδηγούν σε πρόσκαιρες επιτυχίες για τους φορείς τους, καταλήγουν πάντα σε ιστορικές καταστροφές για την κοινωνία. Την τακτική χωρίς στρατηγική επικαλέστηκε, για το τελευταίο επτάμηνο, ο αντιπρόεδρος της ελληνικής κυβέρνησης, τακτική που επιβάρυνε το κόστος και τα αδιέξοδα για την κοινωνία, ενώ ο προϊστάμενός του νεαρός χειραγωγός ανοιγόταν σε άγνωστες θάλασσες, μαζί με τον Πούτιν, για να καταλήξει στα βράχια. Αλλά «η άγνοια δεν είναι επιχείρημα», όπως έλεγε ο προσφιλής Μαρξ, τον οποίο τόσο εύκολα και απολογητικά επικαλούνται. [1] Lešek Kolakovski, Glavni tokovi marksizma [Λέσεκ Κολακόφσκι, Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού], BIGZ, τόμ. ΙΙ, Βελιγράδι 1983, σ. 604. [2] Παρατίθεται στο Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, Ο Σταλινισμός και οι μεταμοντέρνοι θαυμαστές του, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 66. [3] L. Kolakovski, Glavni tokovi marksizma [Λ. Κολακόφσκι, Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού], BIGZ, τόμ. ΙΙΙ, Βελιγράδι 1985, σ. 213. [4] Παρατίθεται στο Λ. Χατζηπροδρομίδης, ό.π., σ. 67. [5] Για τον Σουβαρίν, βλ., λόγου χάρη, “Les vies de Boris Souvarine” στο Critique Sociale, τ.2, Νοέμ. 2008, διαθέσιμο στο http://goo.gl/Awk0UC

Σύνδεση